Zastosowania

badań nad uwagą

Stosowana

psychologia poznawcza

Szymon Wichary

Uwaga!

• Mylący układ zagadnień w psychologii

– percepcja, uwaga, pamięć, itd.

• Realne problemy do rozwiązania

– złożone
– angażują procesy z różnych poziomów
– interakcja człowiek - środowisko

• Pilotowanie samolotu
• Gra w piłkę nożną

Badania nad uwagą

• Koniec XIX, początek XX wieku
• W. James, Principles of Psychology
• Titchener (1908)

• Lectures on the Elementary Psychology of Feeling and

Attention

• Zaniedbane przez behawioryzm
• Druga Wojna Światowa

– Praktyczne problemy

• Cherry (1953) - procedura cieniowania

(shadowing)

– problem radiooperatora: strumień wiadomości

Badania nad uwagą

Cherry, 1953
• przekaz brany pod uwagę

– powtarzany (cieniowany)

• przekaz ignorowany

– różne charakterystyki

• mowa – dzwięk X
• głos męski – kobiecy (częstotliwość) X
• mowa normalna – odwrócona
• język ojczysty – obcy

• selekcja tylko na podstawie cech fizycznych

Badania nad uwagą

• wczesna selekcja (Broadbent, 1957, 1958)

– ograniczona pojemność systemu poznawczego
– selekcja na poziomie cech fizycznych bodźca

(informacja sensoryczna)

• osłabiona selekcja (Treisman, 1960)

– selekcja na poziomie cech fizycznych
– ale niektóre bodźce są przetwarzane dalej
– bodźce „relewantne”, o dużym znaczeniu (imię)

• późna selekcja (Deutsch & Deutsch, 1963)

– wszystkei bodźce przetwarzane „znaczeniowo”
– selekcja na poziomie reakcji

Badania nad uwagą

Metafora ekonomiczna,
(Kahneman, 1973, Norman & Bobrow, 1975)
Uwaga = zasoby (pieniądze, energia)
• ograniczona „pula” uwagi
Alokacja ograniczonych zasobów do różnych

zadań kontrolowana przez

– dyspozycje (w postaci odruchów)
– chwilowe intencje
– zapotrzebowanie
– pobudzenie

Badania nad uwagą

• Teorie wielozasobowe (Navon & Gopher,

1979)

• Dwie czynności jednocześnie

– ćwiczenie poprawia jednoczesne wykonanie

• Jak „obejść” ograniczoną

przepustowość?

• Badania nad automatyzacją czynności

(Schiffrin & Schneider, 1977)

Badania nad uwagą

• Poszukiwania filtra (Broadbent, Treisman,

Deutsh & Deutsch)

Źle postawione pytanie?

• Różne „odmiany” uwagi

(Parasurman & Davies, 1984)

• Selekcja na wielu poziomach
• Percepcja, bieżące przetwarzanie, myślenie i

podejmowanie decyzji, reagowanie

• Uwaga w pamięci roboczej (centralny

wykonawca)

Uwaga

• Mechanizmy

umysłowe/neurofizjologiczne
odpowiadające za selekcję

– bodźców
– „myśli”
– reakcji

Uwaga

• selektywna
• uwaga skupiona (focused)
• podtrzymywana, wytężona

(sustained)

• podzielna

Uwaga selektywna

• wielka liczba bodźców
• szum - sygnał
• które bodźce ważne?

• selekcja bodźców

cocktail party problem

Uwaga skupiona

• wiadomo, że bodziec się pojawi
• „odcinanie się” od dystraktorów

(koncentracja)

• maksymalne wykonanie czynności
• treningi koncentracji

skoczek narciarski

Uwaga podtrzymywana

• oczekiwanie na bodziec przez długi czas

• koncentracja
• gotowość do reakcji

śledzenie radaru

Uwaga podzielna

• dwie lub więcej czyności jednocześnie

• przerzutność uwagi

jazda samochodem

• czynnści kontrolowane i automatyczne

Czynnści złożone

Umiejętności (skills)
kontrolowane w początkowej fazie uczenia

się

• znaczny wysiłek i czas przy uczeniu się
• wielu nie osiąga maksymalnego pułapu

wykonania mimo motywacji

• różnice między wykonaniem przez

ekspertów i nowicjuszy

Czynności kontrolowane

• nowe zadania
• zadania zróżnicowane

• intencja wykonania
• świadomy dostęp
• szeregowe
• wymagające wysiłku
• wykonywane wolno
• inne zadania trudne lub niemożliwe

Automatyzmy

•

reakcje uruchamiane bodźcem

„wyzwalającym”

– wrodzone
– wyuczone

kryteria automatyzmu

– brak intencji wykonania
– „balistyczność” (wykonywana cała reakcja)
– brak świadomego dostępu
– bezwysiłkowość
– szybkość
– inne zadania możliwe

Automatyzacja

Od czynności kontrolowanej do automatyzmu

Korzyści

– uwaga poświęcana danej czynności zmniejsza

się

– można wykonać więcej niż jedną czynność
– zadanie wykonywane szybciej i efektywniej
– wykonanie odporne na wpływ stresu i

zmęczenia

Zastosowania

uwaga podzielna

• złożoność zadania
• różnice indywidualne (doświadczenie)
• trening

– Wielokrotne powtarzanie, przeuczenie reakcji
– Koordynacja wielu komponentów czynności

• reagowanie pod wpływem stresu
• procedury ewakuacji, zadania bojowe,

akcje

• wojsko, sport

Zastosowania:

koncentracja uwagi

• długość prezentacji bodźca
• dystraktory
• degradacja bodźca
„odciążyć” uwagę
• selekcja w środowisku

– układ bodźców wzrokowych, słuchowych
– charakterystyki bodźca

• przykład

– długość i wyrazistość instrukcji dla pilota

Zastosowania:

podtrzymywanie uwagi

• zmęczenie, habituacja
• utrzymywanie instrukcji w pamięci

– zadania symultaniczne (detekcja – reakcja),

odporne na obniżenie czujności

– zadania sukcesywne, nieodporne na

obniżenie czujności

• częstość bodźców (>24/h)
• przetwarzanie odgórne

– oczekiwania, wiedza, schematy poznawcze

Zastosowania:

uwaga selektywna

• szum-sygnał
• bodziec wyróżniający się

– reakcja orientacyjna (Sokołow)
– charakterystyki bodźca

• kolor, ruch, niezgodność ze schematem

• bodźce znaczące, biologicznie ważne

– reakcja obronna (Sokołow)
– uwaga a pobudzenie zwiększona

selektywność pod wpływem pobudzenia

(Szymura & Wodniecka, 2003)

Zastosowania:

uwaga selektywna

nabywanie wprawy
środowisko „spreparowane”
bodźce wyróznione

– dzwiękowe sygnały ostrzegawcze

przeszukiwanie menu programu

– semantyczna organizacja materiału
– opcje często używane łatwiej znaleźć

reklama

– kampania reklamowa Benettona

Przykład

pilotowanie samolotu

• analiza zadania

– składowe czynności
– składowe procesy poznawcze

• awiacja
• nawigacja
• komunikacja
• zarządzanie systemami
model mentalny

Składowe zadania

Awiacja

• Awiacja

– często brak wskazówek wzrokowych
– kontrola przyrządów

• uwaga podzielna
• podtrzymywanie uwagi

Składowe zadania

Nawigacja

• Nawigacja

– skanowanie otoczenia

• uwaga selektywna, koncentracja uwagi
• porównywanie ze wzorcem

– czytanie mapy (rotacje mentalne,

skalowanie)

– kontrola przyrządów

Składowe zadania

Komunikacja

• Komunikacja

– koncentracja uwagi

zdegradowane komunikaty,

– podtrzymywanie uwagi

Składowe zadania

Zarządzanie systemami

• Uwaga podzielna

– pomoce zewnętrzne (listy)
– automatyzacja
– autopilot

Pilotowanie samolotu

• Projektowanie środowiska
• Uczenie zadań osobno
• Automatyzacja czynności

– przeuczenie

• Składanie, uczenie całości

– symulatory lotu
– praktyka