NA PODSTAWIE KSIĄŻKI I. OBUCHOWSKIEJ
„DZIECKO NIEPEŁNOSPRAWNE W RODZINIE”

ANNA KULETA

TRUDNOŚCI TRUDNOŚCI
FIZYCZNE

PSYCHOLOGICZNE

Trudności (przeszkody) fizyczne wynikają z tego, że

świat zewnętrzny nie jest dostosowany do warunków
fizycznych dziecka niepełnosprawnego ruchowo. Dziecko z
obniżoną sprawnością motoryczną jest zmuszone do
funkcjonowania w świecie, w którym nie zawsze może
reagować w pełni adekwatnie i sprawnie na
oddziaływujące bodźce. Wykonanie czynności
wymagających wykorzystania uszkodzonego narządu jest
niemożliwe bez zwiększonej mobilizacji organizmu.
Wysiłek fizyczny jest w takiej sytuacji tak znaczny, że
poszczególne operacje, a nawet ruchy składowe są
wykonywane oddzielnie, tak jakby każdy z nich stanowił
odrębne zadanie (np. przy wchodzeniu po schodach).
Wysiłek zwiększa się w sytuacjach dla dziecka nowych.

Obciążenie psychiczne wynika stąd, że

trudności napotykane w działaniu zmuszają do
dodatkowej aktywności, ale też jest konsekwencją
stosunkowo często pojawiającej się konieczności
zmiany czy przeorganizowania swoich oczekiwań i
dążeń. Trudności te mogą również stanowić
zagrożenie dla samooceny i poczucia własnej
wartości.

Przeszkody fizyczne mają nie tylko charakter

zakłócenia, czyli „okoliczności sprawiających, że w toku
aktywności występują przerwy i ulega ona
reorganizacji”, ale i charakter zagrożenia, tzn.
okoliczności zapowiadających negatywne konsekwencje
dla własnego ja człowieka, głównie w zakresie obrazu
samego siebie. Stają się więc trudnościami natury
psychologicznej.
Wynika z tego, że analizując funkcjonowanie
dziecka niepełnosprawnego ruchowo nie można ściśle
oddzielić trudności fizycznych od psychologicznych.

Pobyt w szpitalu bądź ośrodku

rehabilitacyjnym, jest

dla dziecka sytuacją trudną.

W takiej sytuacji przeżycia emocjonalne dziecka są na
ogół zdominowane przez dwa uczucia:



rozpacz, spowodowaną rozłąką z rodzicami i utratą
poczucia bezpieczeństwa;



lęk przed bólem, unieruchomieniem i tym wszystkim,
czego dziecko do końca nie potrafi przewidzieć, ale co
odczuwa jako zagrażające.

Rodzice powinni zrobić wszystko, aby mimo fizycznej rozłąki

dziecko czuło ich psychiczną obecność obok siebie. Jest to

możliwe, gdy rodzice często odwiedzają dziecko, a wizyty są

okazją do wymiany serdecznych uczuć.

W przypadku schorzeń ortopedycznych pobyt w

szpitalu łączy się nie tylko z biernym poddawaniem się

różnorodnym zabiegom medycznym, ale również

z wykonywaniem nie zawsze atrakcyjnych, dających

odczucia bólowe ćwiczeń usprawniających. Ćwiczenia te są

niezbędne i niezwykle wartościowe z punktu widzenia

późniejszego funkcjonowania dziecka, jednakże wywołując

ból i zmęczenie stanowią często dodatkowe źródło frustracji.

Trudności związane z funkcjonowaniem wśród ludzi mogą

wynikać z:



braku akceptacji siebie, co prowadzi do izolowania się od
rówieśników,



niewłaściwych postaw otoczenia, zwłaszcza rodziców
wobec dziecka.

TRUDNOŚCI TE MAJĄ CHARAKTER:



doraźny,



sytuacyjny,



względnie trwały.
Jeśli u dziecka z defektem w budowie ciała powtarzają się
negatywne doświadczenia w kontaktach z rówieśnikami (np.
wyśmiewanie, przezwiska, odrzucenie), mogą one wytworzyć
nastawienie, że wszyscy ludzie będą się zachowywać wobec
niego podobnie.

U dziecka pozbawionego możliwości swobodnego

poruszania się zagrożone jest zaspokojenie bardzo ważnych dla
jego rozwoju potrzeb:

•aktywności

•samodzielności

•kontaktu emocjonalnego

•bezpieczeństwa

•przynależności do grupy

Potrzeby te dziecko powinno realizować w dwóch

podstawowych środowiskach:

rodzinnym,

rówieśniczym.

Od pozycji dziecka w tych środowiskach w znacznym

stopniu zależy to, jak ukształtują się jego oczekiwania wobec
innych, obraz samego siebie i obraz ludzi, którzy je otaczają.
Od tego z kolei będzie uzależniony charakter reakcji dziecka
na trudności wynikające z niepełnosprawności.

Reakcje te mogą być:

konstruktywne-nastawione na realizację celu mimo trudności,

obronne- prowadzące do rezygnacji, wycofania się,
pogłębiające
poczucie nieadekwatności własnej osoby do czynności, zadań
czy
sytuacji.

W życiu dziecka niepełnosprawnego są sytuacje, których

nasycenie elementami potencjalnie lub realnie zagrażającymi jest
znaczne. Należą tu sytuacje związane z:

• wchodzeniem w nowe środowisko,

• zetknięciem się z obcymi ludźmi,

• koniecznością zareagowania na ich nie zawsze łatwe do
przewidzenia zachowania zwracające uwagę na
niepełnosprawność dziecka.

Zapewne takie właśnie sytuacje może rodzić

ROZPOCZĘCIE NAUKI SZKOLNEJ

Na pierwsze szkolne doświadczenia dziecka ma wpływ to,

jakie ono jest –co wie o sobie, innych ludziach, jak potrafi radzić
sobie z trudnościami.

Zetkniecie ze szkołą jako środowiskiem nowym, wywołuje

uczucie niepokoju, niepewności, a czasami wręcz panicznego lęku
nie tylko u dzieci. Przeżycia te towarzyszą również rodzicom,
którzy obawiają się odrzucenia dziecka przez rówieśników.
Rodzice są świadomi tego, że ich dziecko ze względu na swoją
odmienność może otrzymać etykietkę, która zastąpi jego imię i
nazwisko oraz zdeterminuje stosunek do dziecka jego kolegów.

Dla wielu dzieci dopiero pójście do szkoły i wejście w dużą,

różnorodną grupę rówieśników powoduje, że w wyraźny sposób
uświadamiają sobie własną niepełnosprawność. Wtedy też dziecko
spotyka się z nadmiernym zainteresowaniem ze strony innych.

Tu ogromną rolę do odegrania mają rodzice.

Rodzice powinni:

 wyjaśnić dziecku, dlaczego budzi zainteresowanie wśród
rówieśników,

 przygotować je na różne formy zachowań ze strony innych ludzi,

 przekonać dziecko, że najmniej pożądanym sposobem
reagowania na zainteresowanie innych ludzi jest agresja wyrażona
w słowach lub gestach,

 uświadomić dziecko, że nie zawsze inni przyglądają się
z ciekawości

REAKCJE DZIECKA Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ NA
OFEROWANĄ MU POMOC

Gotowość do przyjęcia pomocy, która może kształtować się

na różnych poziomach: od wyrażanego wprost oczekiwania czy
nawet roszczenia do odmowy skorzystania z pomocy lub wręcz
obrony przed nią, zależy m.in. od tego, kto tej pomocy udziela.

Zachowaniem „nie chcianym” przez osoby

z niepełnosprawnością jest taka pomoc, która wynika z
przekonania, że sam fakt niepełnosprawności powinien budzić litość
i gwarantować specjalne przywileje.

PRZYCZYNY WYSTĘPOWANIA POSTAWY OBRONNEJ NA

OFEROWANĄ POMOC:

oferta pomocy świadczy o spostrzeganiu przez otoczenie większej
bezradności jednostki niż to jest w rzeczywistości,

motywacją do udzielenia pomocy może być chęć wywyższenia
się,

akt pomocy zwraca uwagę na niepełnosprawność,

korzystanie z pomocy blokuje środki obrony przeciw poczuciu
mniejszej wartości.

ODPORNOŚĆ PSYCHICZNA umiejętność pokonywania

trudności, nastawienie na zrealizowanie zadania, osiągniecie celu

mimo różnorodnych przeszkód.

Aby przeżywane przez dziecko niepełnosprawne liczne

sytuacje trudne zahartowały je psychicznie i nauczyły odporności

muszą być spełnione dodatkowe warunki. Najważniejsze z nich to:



zaspokojenie podstawowych potrzeb psychicznych dziecka

(miłości i bezpieczeństwa),



akceptacja samego siebie,



możliwość skompensowania swojej niesprawności posiadaniem

wysoko cenionych innych cech osobowości czy umiejętności

(„mocne strony dziecka”).

Dziecko, aby wykształcić w sobie psychiczną odporność,

powinno mieć możliwość i ochotę do realizowania trudnych

zadań. Nie należy zniechęcać go do podejmowania nawet tych,

które początkowo mogą zakończyć się porażką.

LĘK PRZED NIEPOWODZENIEM

Jest to specyficzna forma lęku polegająca na tym, że dziecko
przewiduje swoje niepowodzenie w działaniu zanim pojawią się
jakiekolwiek jego oznaki.
Lęk je paraliżuje, czyni niezdolnym do wysiłku, prowokuje je do
wycofania się.
Często źródło lękowej postawy wobec świata tkwi w atmosferze
rodzinnej.
Rodzice nie akceptujący dziecka, odrzucający je, okazujący mu
swą niechęć lub też nadmiernie wymagający czy skrajnie
rygorystyczni, przyczyniają się do wytworzenia niekorzystnych
cech jego osobowości, takich jak brak samodzielności i wiary w
siebie, nie dających podstaw do ukształtowania się psychicznej
odporności.
Równie niekorzystna jest postawa nadmiernie ochraniająca. Tacy
rodzice, podkreślając niską sprawność dziecka, ograniczają mu
do minimum liczbę obowiązków, stawiają przed nim mniej zadań,
spełniają wszystkie pragnienia, nie godzą się na żadne ryzyko,
które dziecko mogłoby podjąć.

Powtarzanie tego typu sytuacji:

wytwarza niekorzystne nastawienie u dziecka,

hamuje rozwój jego samodzielności,

wytwarza lub pogłębia poczucie niepełnej wartości,

powoduje, że dziecko nie ma możliwości i okazji do
gromadzenia doświadczeń, głównie w zakresie skutecznych
technik radzenia sobie z trudnościami,

sprzyja egocentryzmowi, koncentracji na sobie.

MONIKA KSEL

Jedną ze struktur psychicznych jest struktura odnosząca

się do ja, a nazywana obrazem własnej osoby. Rodzi się ona,
kształtuje i rozrasta od okresu wczesnego dzieciństwa, zawsze
zajmując w osobowości ważne miejsce. Źródłem informacji
najbardziej znaczącym są rodzice. Poczucie bezpieczeństwa,
akceptacji i miłości ze strony rodziców umożliwia dziecku
niepełnosprawnemu ukształtowanie pozytywnego, choć
realnego, obrazu własnej osoby. To właśnie jest punkt wyjścia
i podstawa wszelkich oddziaływań wychowawczych
mających na celu jak najlepsze przygotowanie dziecka do
życia.

Obraz ten pełni w osobowości wielorakie funkcje. Jedną

z ważniejszych jest ta, która polega na przypisywaniu
własnej osobie określonego znaczenia, co przyjmuje postać
tzw. poczucia własnej wartości.

Dla prawidłowego funkcjonowania dziecka

niepełnosprawnego ważne jest, aby swoje poczucie własnej
wartości odnosiło się do tych dziedzin funkcjonowania, które nie
są związane ze zdrowiem, wyglądem zewnętrznym, sprawnością
fizyczną, a na przykład z realizowaniem zadań społecznych
zarówno w rodzinie, jak i w szerszym środowisku.
Funkcjonowanie społeczne, a zwłaszcza postawy wobec innych
ludzi zależeć będzie od tego jak oceni siebie.

Poczucie niskiej wartości wyzwala nieustanną obawę

odrzucenia przez innych ludzi. Kontakty społeczne nawet
w minimalnym stopniu negatywne są interpretowane jako
przejaw totalnej klęski. Uświadomienie sobie własnej
odmienności w wyniku negatywnych bodźców
płynących z otoczenia skutkuje natychmiastowym obniżeniem
samooceny i uczuciem małowartościowości. Naturalnym
odruchem jest izolacja, osamotnienie.

Niezwykle istotnym stymulatorem rozwoju, który

jednocześnie może stać się czynnikiem kształtującym,
podtrzymującym i wzmacniającym poczucie własnej wartości,
jest aktywność dziecka.

Aktywność w życiu dziecka niepełnosprawnego ruchowo

odgrywa bardzo ważną rolę, rolę terapeutyczną.

Aktywność ma wiele form, m.in.:

formy aktywności artystycznej - poprawiają
samopoczucie i podwyższają wartość we własnych
oczach dziecka

formy aktywności fizycznej, nawet sportowej- ma znaczenie
nie tylko psychologiczne ale też usprawniające.

Może się zdarzyć, że dziecko realną aktywność zastępuje
aktywnością symboliczną ( polegającą na tworzeniu
różnorodnych wyobrażeń związanych przede wszystkim z
przyszłością)

Z aktywnością dziecka związana jest również

samodzielność w realizowaniu różnych zadań.

Ma ona dwa aspekty:

- samodzielność w zakresie samoobsługi
- samodzielność w zaspokajaniu potrzeb oraz stanowieniu
i realizowaniu zadań decydujących o poczuciu sensu życia
( określany często terminem autonomia psychiczna).

Wyrazem autonomii jest wówczas m.in. większa

swoboda wyboru zajęć, środowiska, rozluźnienie więzi z
rodzicami, dokonywanie coraz lepszych wyborów, a tym samym
wpływania na swoją przyszłość, a okres dorastania jest okresem,
w którym potrzeba autonomii nabiera szczególnego znaczenia.

W trakcie rozwoju dzieci niepełnosprawnych

kształtuje się, nie tylko obraz siebie, ale i obraz innych

ludzi, wyrażający się w różnych wobec nich nastawieniach.

W każdym z etapów rozwoju, dziecko

niepełnosprawne, będzie miało kontakt z coraz innymi

ludźmi. Na każdym z tych etapów powinno też mieć im

coś do zaoferowania – swoją życzliwość, pogodę ducha,

pomoc. Dzieci, zwłaszcza starsze, rzadko bywają

nieakceptowane z powodu swej niepełnosprawności.

Częściej chodzi o ich zachowanie nieakceptowane przez

innych m.in.: agresywność, lekceważenie kolegów,

domaganie się nieuzasadnionych praw i przywilejów.

Pozytywne nastawienie wobec innych ludzi,

przejawianie zachowań prospołecznych mają ogromne

znaczenie nie tylko w zyskaniu akceptacji otoczenia, ale

również warunkują pozytywne wartościowanie samego

siebie.

Źródłem kształtowania się w dziecku tzw. wartości

pozaosobistych (związanych z dobrem innych ludzi) jest
wzmacnianie wrażliwości empatycznej.

PRZEŻYCIA EMPATYCZNE

polegają na specyficznym „zarażaniu się” stanem emocjonalnym
drugiej osoby, a przeżywanie emocji przykrych w sytuacji trudnej
dla drugiego człowieka prowokuje wystąpienie zachowań
pomocnych ( prospołecznych).

Ważną rzeczą w ukształtowaniu się pozytywnego obrazu

innych ludzi i wykształceniu gotowości do działania na ich rzecz
jest uświadomienie dziecku, że jest to jeden z warunków
uzyskania akceptacji otoczenia.

Drugim warunkiem, decydującym o postawach wobec

dziecka osób z otoczenia, jest jego stosunek do swej
niepełnosprawności. Osoba niepełnosprawna, która akceptuje
swój stan i traktuje go swobodnie i naturalnie, sprawia, że
ludzie z jej otoczenia pozbywają się zakłopotania i
niepewności, a w rezultacie również negatywnych postaw.

Umiejętność otwartego mówienia o sobie umożliwia

nadanie wzajemnym kontaktom bardziej naturalnego
charakteru, tworzy dobry klimat dla nawiązania bliskich więzi
emocjonalnych. Ważne staje się wzajemne przywiązanie,
możliwość ujawnienia swoich najlepszych cech i wykorzystania
ich dla dobra drugiego człowieka.