Monopolizacja

Monopolizacja

gospodarki

gospodarki

dr Leszek Sidorowicz

Przedsiębiorstwo

a

struktura rynku

Struktura rynku

- konfiguracja sprzedawców i nabywców oraz

odpowiadające jej prawa zachowań.

Struktury rynku (omawiane) dotyczą właściwie tylko strony
podażowej, czyli mowa strukturach produkcji.

Rozróżniamy następujące struktury rynku:

 konkurencja doskonała,

 konkurencja niedoskonała:

− konkurencja monopolistyczna,
− oligopol,

 monopol

Warunki konkurencji doskonałej

:

 bardzo duża liczba:

 działających niezależnie producentów wytwarzających dany produkt
(każdy ma znikomy udział w łącznej podaży) oraz

liczba działających niezależnie nabywców (każdy ma znikomy udział
w łącznym popycie);

 produkt jest doskonale jednorodny;

 wszyscy nabywcy mają pełną informację: o produkcie i sytuacji na
rynku;

 istnieje pełna swoboda wyjścia i wejścia do danej gałęzi, która
uniemożliwia zmowę producentów

Przykład: targowisko z dużą ilością producentów

sprzedających ziemniaki (idealnie jednorodny produkt)

Pełny monopol

.

 jedyny wytwórca lub sprzedawca określonego produktu na danym
rynku.

 model monopolu - stosunek sił sprzedawcy i nabywcy, tj. absolutną
dominację sprzedawcy. Jest to możliwe tylko wtedy, gdy po stronie
podaży występuje jeden duży podmiot, a po stronie popytu - rzesza
rozproszonych, drobnych nabywców.

 monopolista, który ma do czynienia z kilkoma dużymi odbiorcami:

(oligopolem popytu) lub

 z jednym tylko wielkim odbiorcą (monopsonem)

Każde inne przedsiębiorstwo może sprzedać więcej, o ile
obniży cenę.

Taką sytuację nazywamy ogólnie

konkurencją niedoskonałą.

1.Skrajnym przypadkiem jest monopol: krzywa popytu na wyroby
jednego przedsiębiorstwa jest tu zarazem krzywą popytu całej gałęzi.
2.Oprócz monopolu konkurencja niedoskonała mieści w sobie co
najmniej dwa inne przypadki:

oligopol oraz

konkurencję monopolistyczną.

Oligopol

- działa niewielu producentów jednorodnego lub

zróżnicowanego wyrobu. Osiągana przezeń cena zależy nie tylko od
wielkości jego produkcji, lecz także od działań konkurentów. Wymaga
obserwowania oraz przewidywania postępowania konkurentów i
dostosowywać własne działania.

Gdy liczba konkurujących firm jest nieduża, powstają warunki do
formalnej bądź nieformalnej organizacji rynku

Konkurencja monopolistyczna -

układ, w którym istnieje wielu

producentów wytwarzających różne odmiany produktu bądź produkty
zbliżone, będące bliskimi substytutami. Każdy z nich ma pewien wpływ
na ceny własnych wyrobów, ograniczony jednak przez ogólną sytuację
na rynku oraz działalność konkurentów.

Np.

produkcja ropy naftowej lub samochodów.

W niektórych miastach, np. w Warszawie znany jest jednak także
fenomen oligopolistycznych gangów taksówkarzy, opanowujących
najbardziej ruchliwe i intratne postoje - np. przy dworcach,
luksusowych hotelach czy na lotnisku).

Reasumując

Struktury rynku określamy wg charakterystycznych cech

,

takich jak:

liczba producentów,

stopień zróżnicowania produktu,

wpływ na cenę oraz bariery wejścia.

W każdym przypadku zakładamy, że po stronie popytu występuje
duża liczba drobnych nabywców działających w rozproszeniu,
tzn. sytuacja typowa dla wolnej konkurencji.

Cechy

Konkurencja

doskonała

Konkurencja niedoskonała

Konkurencja

monopolistyc

zna

Oligopol

Monopol

Liczba firm

wiele

Wiele

kilka

jedna

Wpływ na

cenę

brak

Ograniczony

średni

znaczny

Bariery

wejścia

brak

Brak

występują

pełne

Przykład

Kramy z

owocami

Mały sklep

spożywczy

samochody

brylanty

I. Wpływ na kształtowanie się określonych struktur rynku ma

prawodawstwo (patenty, monopole państwowe).

II. Monopol bądź oligopol może się także opierać na wyłączności

posiadania surowców lub technologii.

III. W większości przypadków o strukturze rynku decydują jednak

przesłanki ekonomiczne, a mianowicie rozmiary
ekonomicznie efektywnej produkcji oraz rozmiary rynku
(popytu);

W gałęziach, w których istnieją duże korzyści ze skali,

przedsiębiorstwa dążą do powiększenia swych rozmiarów w celu
wykorzystania możliwości obniżki kosztów jednostkowych.
Przeszkodą w tych dążeniach może być brak kapitału, silna
konkurencja albo ograniczona wielkość rynku zbytu.

Rynek konkurencyjny

cecha

MONOPOL

Wielu dostawców

Ilość firm

Jeden dostawca

Firmy musza uwzględniać
ceny konkurentów

Cena produktu

Monopolista określa cenę
lub wielkość produkcji

Produkcja na małą skalę,
wysokie

koszty

przeciętne

Koszty produkcji

Duże firmy, ekonomia skali,
niskie koszty przeciętne

Brak barier wejścia

Wejście nowych firm

Bariery wejścia

Różnorodność produktów

Wybór konsumenta

Ograniczony asortyment

Konkurencja motywuje do
zwiększenia efektywności

Bodźce do zwiększenia

efektywności

Brak konkurencji prowadzi
do nieefektywności

Cechy charakterystyczne dla rynku konkurencyjnego i monopolistycznego.

Konkurencja doskonała

Równowaga przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego

W modelu doskonałej konkurencji, przedsiębiorstwo napotyka na
doskonale elastyczny popyt na swój produkt. Jest jednym z bardzo
wielu wytwórców danego wyrobu i ma nikły udział w łącznej podaży
rynkowej.

Cenę produktu określana jest w każdym momencie podaży i
łącznego popytu rynkowego. Przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne
nie ma praktycznie żadnego wpływu na jego cenę.

Może:

 sprzedać w każdej chwili dowolną ilość produktu po danej cenie
rynkowej.

 sprzedawać po cenie niższej od rynkowej, ale nie miałoby to sensu;

 nie może natomiast sprzedać ani trochę po cenie wyższej niż
ustalona w danej chwili na rynku

Optymalną wielkość produkcji wyznacza warunek:

Cechą charakterystyczną doskonałej konkurencji jest cena
oparta na kosztach krańcowych ( koszt związany ze
zwiększeniem produkcji kolejnej jednostki produktu).

W

krótkim okresie czasu:

 zyski nadzwyczajne - produkuje po kosztach niższych niż przeciętne
w danej gałęzi, bądź

notować straty -produkuje po kosztach wyższych od przeciętnych w
gałęzi, o ile uzyskiwana cena pokrywa przynajmniej koszty zmienne
(koszty stałe muszą być tak czy inaczej ponoszone, nawet w przypadku
wstrzymania produkcji). Aby utrzymać się na rynku, przedsiębiorstwo
musi starać się obniżyć koszty.

produkucja po kosztach równych średnim kosztom
jednostkowym w całej gałęzi, firma sprzedaje po cenie równej
minimalnemu kosztowi przeciętnemu, osiągając zerowy zysk
ekonomiczny.
Faktycznie przedsiębiorstwo to osiąga zysk normalny (jako ekwiwalent
kosztów alternatywnych).

W rozważaniach dotyczących teorii produkcji posługujemy się
koncepcją kosztu ekonomicznego, która obok kosztu
księgowego ,uwzględnia:

 alternatywny koszt własnego kapitału oraz

 wartość własnej pracy przedsiębiorcy będącego właścicielem
fabryki.

Koszt zaangażowania kapitału

jest co najmniej równy stopie

procentowej płaconej przez bank, z uwzględnieniem pewnej
rekompensaty za ryzyko produkcyjne charakterystyczne dla
danej branży.

Zysk normalny - zysk, który zaledwie równoważy koszty
alternatywne, pozwalając kontynuować produkcję. Przeciętne
przedsiębiorstwo w gałęzi wolnokonkurencyjnej na długą metę
zadowala się zyskiem normalnym.

Zysk nadzwyczajny -czysty zysk ekonomiczny uzyskiwany przez
niektóre przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjne (nadwyżka ponad zysk
normalny).
Zysk nadzwyczajny osiągają jedynie te przedsiębiorstwa, które
produkują po kosztach niższych niż przeciętne w danej gałęzi.

Optimum ekonomicznym przedsiębiorstwa- taka sytuacja, w
której osiąga ono najlepszy wynik ekonomiczny, tzn.:

 maksymalizuje zysk lub

 minimalizuje nieuniknioną stratę.

Przedsiębiorstwo, które osiągnęło optymalną wielkość
produkcji, znajduje się w stanie równowagi, tzn. nie ma powodów
do zmiany rozmiarów produkcji, dopóki nie ulegną zmianie warunki
działania (koszty i ceny).

Równowaga gałęzi

wolnokonkurencyjnej

W warunkach doskonałej konkurencji zysk (tzn. czysty zysk
nadzwyczajny) zjawisko nietrwałe i osiągalne tylko dla przedsiębiorstw
najlepszych, produkujących po kosztach niższych od przeciętnych
gałęziowych.

W tendencji długookresowej

•przedsiębiorstwo gałęzi wolnokonkurencyjnej,

•jak i gałąź jako całość,
wykazuje zerowy zysk ekonomiczny.

Na osiąganie nadwyżki ponad zysk normalny nie pozwala konkurencja.

Gałąź, w której możliwe byłoby osiąganie zysków nadzwyczajnych bez
działań o obniżkę kosztów, przyciągnęłaby wielu nowych
przedsiębiorców, podaż danego produktu wzrosłaby, a jego cena
spadłaby do poziomu likwidującego zysk nadzwyczajny.

 Czysty zysk ekonomiczny może być zjawiskiem względnie trwałym
tylko w gałęzi nie zagrożonej napływem nowych konkurentów, gdzie
producent występuje wobec nabywców z pozycji siły monopolistycznej,
która pozwala windować cenę ponad poziom uzasadniony wysokością
kosztów.

Gałąź wolnokonkurencyjna jako całość osiąga w tendencji
długookresowej zerowy zysk ekonomiczny, sprzedając swój produkt po
cenie równej minimalnym kosztom przeciętnym; realizuje zatem tylko
zysk normalny.

Równowaga gałęzi wolnokonkurencyjnej -sytuacja, w której popyt
równa się podaży.

Podręcznik D. Begga, S. Fischera i R. Dornbuscha rozróżnia dwa
przypadki długookresowej równowagi gałęzi w warunkach
wolnej konkurencji:

a) przy stałych kosztach (pozioma linia podaży),
b) przy rosnących kosztach (rosnąca krzywa podaży).

Gałąź osiąga równowagę przy cenie pokrywającej minimalny koszt
przeciętny „krańcowego przedsiębiorstwa”, którego produkcja jest
jeszcze niezbędna do zaspokojenia popytu rynkowego, tzn. producenta
o najwyższych kosztach.

Jest to teza dyskusyjna

Monopol

Odwrotnym przypadkiem skrajnym w stosunku do doskonałej
konkurencji jest

pełny monopol.

Monopolista jest:

 jedynym dostawcą określonego produktu na danym rynku.

 jedynym przedsiębiorstwem w danej gałęzi - wypełniającym całą
gałąź.

Równowaga monopolisty jest więc zarazem równowagą gałęzi
przezeń reprezentowanej.

Z przejawami praktyk monopolistycznych mamy do czynienia
częściej, niż się nam wydaje, ponieważ granice przestrzenne
rynku są nieokreślone.

Monopole można podzielić na:

 naturalne – powstałe wskutek działania sił rynkowych

 państwowe – chronione ustawami lub innymi ograniczeniami
natury formalno-prawnej. Monopole państwowe są najczęściej
pozostałościami państwowych przedsiębiorstw.

Dla przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego

cena

jest dana z

zewnątrz, ustala się ona na rynku zależnie od stosunku łącznej
podaży danego produktu i łącznego popytu rynkowego;
przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne nie ma wpływu na poziom
ceny.

Całkowicie inna jest sytuacja przedsiębiorstwa będącego monopolem.

•Monopolista sam ustala

cenę.

Musi się jednak liczyć z tym, że

po wyższej cenie sprzeda mniejszą ilość. Punkt zrównania utargu
krańcowego z kosztem krańcowym wskazuje mu tę kombinację ilości,
ceny i kosztu, która zapewnia najkorzystniejszy wynik ekonomiczny.

• Miarą siły monopolu jest nadwyżka ceny nad kosztem
krańcowym. Przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne sprzedaje swój
produkt po cenie równej kosztowi krańcowemu . Monopolista ustala
taką cenę, która przewyższa koszt krańcowy.

Regułą w funkcjonowaniu monopolu jest osiąganie zysku
ekonomicznego - tzw.

zysku monopolowego

- zarówno w krótkim,

jak i w długim okresie.

W krótkim okresie - przedsiębiorstwo monopolistyczne może
tolerować zerowy zysk ekonomiczny, a nawet przejściową stratę,
którą wyrówna z nawiązką zyskami osiąganymi w długim okresie.

 Możliwość osiągania zysku monopolowego jest konsekwencją siły
ekonomicznej monopolu - monopolistycznej pozycji na rynku.

Monopolista może osiągać zysk ekonomiczny niezależnie od poziomu
swych kosztów, gdyż może ograniczyć produkcję do rozmiarów, przy
których cena będzie wyższa od kosztu przeciętnego otrzymuje on
premię za wyłączność, a nie za obniżkę kosztów.

 Przedsiębiorstwo dominujące w określonej gałęzi, lecz nie
będące pełnym monopolem może, w obawie przed konkurencją,
zadowalać się mniejszym zyskiem, a niekiedy nawet tylko zyskiem
normalnym.

W niektórych gałęziach istnieje jedno duże przedsiębiorstwo
dominujące, dyktujące cenę (tzw. lider cenowy), a obok niego
wiele drobnych firm, tworzących tzw. margines konkurencyjny.
Firmy te konkurują między sobą, nie stanowiąc na ogół realnego
zagrożenia dla lidera. Dyktując cenę, może on osiągać zysk
monopolowy.

Monopol różnicujący ceny

Przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne, które musi sprzedawać swój
produkt po jednolitej cenie, monopolista z kolei może ustalić
odmienne ceny dla różnych nabywców – nazywa się to różnicowanie
cen (lub dyskryminacją cenową), które ma sens wtedy, kiedy ich
krzywe popytu znacząco różnią się od siebie.

Opłaca się stosować zróżnicowane ceny aż do zrównania utargu
krańcowego w każdej grupie nabywców.

Dla nabywców, których popyt jest elastyczny, monopolista ustala
niższą cenę.

Od nabywców, których popyt jest nieelastyczny, może pobierać
wyższą cenę. Pozwala to zwiększyć otrzymywany utarg i zysk.

Trudno jest różnicować cenę standardowych produktów lub wyrobów
nadających się do odsprzedania.

Różnicowanie cen ma szerokie zastosowanie w sferze usług, które
konsumowane są od razu.

Różnicowanie cen jest zjawiskiem znanym z praktyki wielu
firm, nie tylko monopolistycznych.

Oto kilka przykładów:

•Te same lub podobne produkty (w innym opakowaniu lub pod inną
marką) są sprzedawane w różnych sklepach po różnych cenach.

•Nowe wyroby są sprzedawane początkowo po wysokich cenach,
które są następnie stopniowo obniżane.

•Linie lotnicze oferują rozmaite zniżki turystom, studentom, osobom
podróżującym w czasie weekendu itp.

• Bilety na ten sam film są niższe w kinach podmiejskich, a wyższe w
centrum miasta.

• Adwokaci pobierają różne stawki za podobne usługi od różnych
klientów.
• Producenci sprzedają swe wyroby hurtowniom po niższych cenach, a
sklepom detalicznym po wyższych cenach.
• Przy zakupie większej ilości towaru otrzymujemy opust cenowy
(rabat).

Przedsiębiorstwa różnicujące ceny często maskują to pewnym
zróżnicowaniem produktu lub usługi - przynajmniej rzucających się w
oczy, zewnętrznych cech (opakowanie, nazwa handlowa, model itp.).
W przypadku, gdy odmiany produktu oferowane poszczególnym
grupom nabywców wykazują istotne różnice jakościowe, należałoby
mówić raczej o różnicowaniu produktu, a nie o różnicowaniu cen tego
samego wyrobu.

Monopol naturalny

Szczególnym przypadkiem monopolu jest tzw. monopol naturalny,
powstający w gałęziach, gdzie techniczno-ekonomiczne warunki
produkcji (korzyści skali) sprzyjają tworzeniu wielkich przedsiębiorstw.
Mamy do czynienia w tych gałęziach, gdzie duże korzyści skali
uzasadniają istnienie jednego wielkiego przedsiębiorstwa.

Jeżeli wydatne korzyści skali przy ograniczonych rozmiarach
rynku uzasadniają skupienie całej produkcji określonego towaru w
jednym przedsiębiorstwie, to w danej branży powstają naturalne
przesłanki zaistnienia monopolu.

Taki monopol nie obawia się konkurencji ze strony ewentualnych
drobnych outsiderów, gdyż produkcja na małą skalę jest droga i
nierentowna.

Zagrażać mu może jedynie duży rywal, który przejąłby jego
przedsiębiorstwo lub wyeliminował je, tworząc nowe wielkie
przedsiębiorstwo, produkujące taniej.

W Polsce w sytuacji zbliżonej do monopolu naturalnego działają: PKP i
„LOT” (w przewozach krajowych) oraz Poczta Polska (przynajmniej w
zakresie przesyłek listowych). Natomiast monopolistyczne struktury w
takich dziedzinach jak: telekomunikacja, energetyka i dystrybucja
paliw nie znajdują uzasadnienia ekonomicznego i są stopniowo
likwidowane.

Monopol a wolna konkurencja: społeczny koszt monopolu

Społeczeństwo powinno dążyć do wytwarzania poszczególnych dóbr w
takich ilościach, by spełniony był warunek:
krańcowy koszt społeczny = krańcowa korzyść społeczna.

W wolnej konkurencji – gdy miarą korzyści krańcowej jest cena,
którą godzą się płacić nabywcy, a miarą kosztu społecznego jest
faktyczny koszt krańcowy najdroższego producenta akceptowanego
przez nabywców, to produkowana powinna być taka ilość, przy której p
= k'.

Monopol postępuje inaczej, ustalając cenę na poziomie wyższym od
kosztu krańcowego: p > k'.
W rezultacie produkuje mniej towaru, niż chciałoby społeczeństwo, a
sprzedaje po zawyżonej cenie.

Społeczny koszt monopolu przejawia się w tym, że monopol
zmniejsza produkcję, a zwiększa cenę

W gałęzi zmonopolizowanej wielkość produkcji ustala się na poziomie
wyrównującym utarg krańcowy z kosztem krańcowym. W porównaniu z
gałęzią wolnokonkurencyjną monopol ogranicza wielkość produkcji i
podnosi cenę.

Konkurencja monopolistyczna

Podobnie jak w konkurencji doskonałej, konkurencja
monopolistyczna zakłada:

 istnienie wielu małych firm oraz

 swobodę wejścia i wyjścia z gałęzi.

Ponieważ producentów jest wielu i każdy ma niewielki udział w rynku,
można pominąć wpływ decyzji jednego producenta na zachowanie
innych.

W odróżnieniu jednak od wolnej konkurencji każde z przedsiębiorstw
ma do czynienia z opadającą krzywą popytu.

 Produkty różnych firm tworzących daną gałąź są bowiem
mniej lub bardziej zindywidualizowane i zróżnicowane - są one
substytutami jedynie w ograniczonym stopniu.

 Każda firma może przyciągnąć dodatkowych klientów
obniżając cenę swojego produktu lub stosując inne środki
walki konkurencyjnej.

W modelu konkurencji doskonałej - konkurencja cenowa, która jest
jedyną formą rywalizacji przedsiębiorstw,

 W warunkach konkurencji monopolistycznej - głównym sposobem
walki konkurencyjnej staje się różnicowanie produktu.
Utrzymanie pozycji rynkowej wymaga stałej troski o jakość produktu
czy usługi, wprowadzania nowych modeli i wzorów, stosowania
aktywnych metod sprzedaży i akwizycji. Ważną rolę odgrywa
marketing, a zwłaszcza reklama.

Model konkurencji monopolistycznej zakłada, że przedsiębiorstwa w
długim okresie osiągają jedynie zysk normalny (brak barier
wejścia).

 W rzeczywistości często zdarzają się odchylenia od tych zasad.
Renomowana marka i wysoka jakość wyrobów, innowacje produktowe i
techniczne, atrakcyjne wzornictwo, pomysłowość handlowa i reklama -
to tylko niektóre środki z szerokiego arsenału metod
konkurencji, pozwalające niektórym firmom utrzymywać przez wiele
lat czołowe pozycje w poszczególnych branżach i osiągać stosunkowo
wysokie zyski.

 Istniejące przedsiębiorstwa w różnoraki sposób starają się
ograniczyć konkurencję, zwłaszcza ze strony nowo powstających
firm - poprzez celowe obniżanie ceny, zamykanie kanałów dystrybucji,
agresywną reklamę i blokujące patentowanie nowych produktów i
technologii.

Oligopol

W danej gałęzi istnieje tylko kilka (czasem kilkanaście) przedsiębiorstw,
z których każde ma znaczny udział w rynku.
Cena w oczywisty sposób zależy od wielkości sprzedaży i na
odwrót - sprzedana ilość zależy od ceny.

Bardzo istotną cechą oligopolu jest ponadto współzależność - fakt, że
każdy jego uczestnik musi uwzględnić wpływ własnych działań na
zachowanie rywali. Podejmowane decyzje nie mogą opierać się tylko na
wewnętrznej kalkulacji, muszą brać pod uwagę prawdopodobne reakcje
konkurentów.

Charakterystyczną cechą oligopolu jest poza tym łatwość zmowy
producentów - jawnego lub tajnego porozumienia między firmami,
mającego na celu wyeliminowanie lub ograniczenie wzajemnej
konkurencji (głównie przez ustalenie limitów produkcji, podział rynków i
wspólną politykę cenową).

Równowaga przedsiębiorstwa działającego w ramach oligopolu

kształtuje się według podobnych zasad jak w przypadku

monopolu.

Kartel

W przypadku zawarcia przez producentów efektywnego porozumienia
i utworzenia kartelu lub nieformalnego klubu oligopol jako całość
zachowuje się podobnie jak wielozakładowy monopol, tzn. :

w pierwszej kolejności stara się zmaksymalizować łączny zysk całej
grupy.

 dopiero po wyznaczeniu optymalnej skali produkcji i optymalnego
poziomu ceny dla całego kartelu, jego uczestnicy mogą szukać dla
siebie najkorzystniejszych rozwiązań, ale w ramach ograniczeń
narzuconych przez wspólną politykę produkcyjną i cenową.

Zazwyczaj przedmiotem wspólnych ustaleń jest:

łączna maksymalna wielkość produkcji i wynikające z tego limity
produkcyjne dla uczestników porozumienia,

cena minimalna,

podział rynków zbytu lub kanałów dystrybucji.

Członek kartelu:

 może szukać optymalnych dla siebie rozwiązań jedynie w ramach tych
ograniczeń.

 nie może przekroczyć przydzielonego mu limitu produkcji, ani
konkurować z partnerami za pomocą niższej ceny (o ile ustalona została
cena minimalna).

Oznacza to często konieczność wyboru rozwiązań suboptymalnych, nie
zapewniających maksymalnego zysku, tzn. ponoszenia określonych
ofiar indywidualnych w imię wspólnych interesów całej grupy.

Korzyści z udziału w porozumieniu to:

 poczucie bezpieczeństwa,

złagodzenie wzajemnej konkurencji,

stabilizacja cen (osiągana dzięki wprowadzeniu limitów produkcyjnych
i gromadzeniu wspólnych zapasów buforowych,

łatwiejszy dostęp do kredytów itp.).

Te korzyści są konfrontowane ze stratami ponoszonymi wskutek
narzuconych przez grupę ograniczeń. Każdy z uczestników
odczuwa silną pokusę cichego działania na własną rękę (np.
przekroczenia limitu produkcji). Jednocześnie musi się liczyć z karą za
nielojalność i z szykanami, jakie go mogą spotkać po usunięciu z grupy.
Alternatywnym rozwiązaniem jest działanie w pojedynkę, lecz
jego koszty mogą być wysokie.

Porozumienia między producentami zawierane w celu ograniczenia
konkurencji i godzące w interesy nabywców są w większości krajów
prawnie zakazane przez ustawy antymonopolowe.

Nie wyklucza to jednak różnych nieformalnych i tajnych porozumień.

W poszczególnych krajach i w skali międzynarodowej istnieją rozmaite
zrzeszenia producentów. Niektóre z nich zajmują się także koordynacją
polityki produkcyjnej i cenowej, nawet jeśli czynią to w bardziej
dyskretny sposób i formalnie zgodnie z prawem.

Kartele i porozumienia produkcyjno-cenowe występują głównie w
gałęziach:

 wytwarzających surowce

 masowe produkty rolne (ropa naftowa, cyna, kauczuk, pszenica,
cukier).

Przykładem wielkiego międzynarodowego kartelu jest OPEC -
organizacja państw eksporterów ropy naftowej.

Inaczej funkcjonuje oligopol nie związany porozumieniem - nie
tworzący formalnej bądź nieformalnej grupy - każde z przedsiębiorstw
działa na własną rękę, dążąc do maksymalnego zysku dla siebie.

Między przedsiębiorstwami działającymi w danej gałęzi toczy się
bezwzględna i nie przebierająca w środkach walka konkurencyjna.
Niekiedy przyjmuje ona postać wyniszczającej wojny cenowej.

Każdy z rywali jest wystarczająco duży i silny, by poważnie zagrozić
innym. Każdy musi więc bacznie przyglądać się działaniom
konkurentów i uwzględniać ich możliwe reakcje we własnych decyzjach.
W analizie funkcjonowania takiego oligopolu pomocna okazuje się
teoria gier (optymalne zachowanie w przypadku konfliktu)

Jeszcze inną odmianą

oligopolu

jest sytuacja, w której jedno z

przedsiębiorstw działających w danej gałęzi ma pozycję dominującą
(np. 60% produkcji), a pozostałą część produkcji dostarcza kilka lub
więcej mniejszych przedsiębiorstw.
Mamy wówczas do czynienia z mniej lub bardziej wyraźnym
przywództwem cenowym ze strony lidera.

Jeśli nawet w obrębie oligopolu toczy się ostra walka konkurencyjna,
to zwykle wejście do danej gałęzi jest utrudnione przez rozmaite
bariery wejścia. Niektóre z nich wiążą się z charakterem produkcji
gałęzi i są naturalne
(np. zasoby surowcowe, bariera kapitałowa i technologiczna). Inne są
stwarzane celowo przez firmy działające już w danej gałęzi (patenty,
reklama, własna sieć dystrybucji). Skutecznym narzędziem
odstraszania nowych konkurentów jest także możliwość obniżenia
ceny do poziomu, który zmusi nową firmę do wycofania się. Bariery
wejścia chronią oligopol przed konkurencją zewnętrzną, pozwalając na
utrzymanie w długim okresie stosunkowo wysokich zysków.

Koncentracja produkcji a konkurencja

Produkcja przemysłowa jest coraz bardziej skoncentrowana.

Pomimo wzrostu liczby MSP coraz większą część produkcji wielu
wyrobów przemysłowych wytwarzają duże przedsiębiorstwa.

Tendencje do koncentracji występują również w handlu i w
niektórych rodzajach usług.

W handlu detalicznym powstają coraz to nowe supermarkety i
hipermarkety, domy towarowe, domy sprzedaży wysyłkowej oraz
wielkie sieci handlowe. Wielkie banki łączą się, tworząc jeszcze większe
struktury i grupy finansowe. Powstają międzynarodowe sieci hotelowe,
zrzeszenia biur turystycznych, strategiczne alianse linii lotniczych i
towarzystw okrętowych.

Procesy koncentracji nie przebiegają jednokierunkowo.
Towarzyszą im - w tych samych lub innych gałęziach - zjawiska
dekoncentracji. Na przykład, w Polsce w procesie prywatyzacji wiele
dużych przedsiębiorstw państwowych zostało podzielonych na mniejsze
jednostki.

Tendencjom do nadmiernej koncentracji produkcji i kapitału usiłują
również przeciwdziałać rządy poprzez ustawodawstwo
antymonopolowe. Niemniej jednak w wielu gałęziach współczesnej
gospodarki przeważa tendencja do koncentracji produkcji.

Do najbardziej skoncentrowanych gałęzi przemysłu w Polsce
należą:

wydobycie i przerób ropy naftowej oraz gazu ziemnego,

wydobycie rud metali nieżelaznych, kopalnictwo minerałów, ale
również takie

 branże przemysłu przetwórczego jak produkcja zegarków,
artykułów jubilerskich i instrumentów muzycznych.

Widoczna staje się natomiast tendencja dekoncentracji produkcji
w wielu branżach przemysłu przetwórczego.
Koncentracja produkcji następuje poprzez rozrastanie się dużych i
średnich firm oraz poprzez łączenie się istniejących przedsiębiorstw.

Połączenia przedsiębiorstw

Przedsiębiorstwa mogą łączyć się z sobą w dwojaki sposób.

jedna firma może przejąć drugą poprzez wykupienie jej
udziałów lub w zamian za długi.

firmy mogą dobrowolnie połączyć się, dokonując tzw. fuzji.

Fuzja to pełne połączenie dwóch lub kilku przedsiębiorstw, które w
wyniku tego całkowicie tracą niezależność ekonomiczną, organizacyjną
i prawną.

Rozróżniamy trzy rodzaje fuzji:
• Fuzja pozioma to połączenie przedsiębiorstw należących do tej samej
gałęzi i reprezentujących to samo stadium produkcji (np. fuzja dwóch
producentów stali lub dwóch producentów samochodów).
• Fuzja pionowa to połączenie przedsiębiorstw należących do tej samej
gałęzi, lecz reprezentujących różne stadia produkcji (np. fuzja
producenta samochodów z producentem stali).
• Konglomerat to połączenie przedsiębiorstw, których działalność
produkcyjna nie wiąże się ze sobą (np. producent żywności i producent
kosmetyków).

Jaki cel przyświeca firmom dokonującym połączenia?
W przypadku:

 fuzji poziomych liczą one przede wszystkim na uzyskanie korzyści z
dużej skali produkcji.

 fuzji pionowych mogą ewentualnie liczyć na obniżkę kosztów
ogólnych i poprawę sprawności zaopatrzenia.

Firmy liczą na umocnienie swej pozycji rynkowej oraz na
dodatkowe zyski związane z dywersyfikacją produkcji,
rozszerzeniem rynków zbytu oraz lepszym wykorzystaniem
posiadanego potencjału.
Połączenie kapitałów ułatwia finansowanie projektów rozwojowych i
podejmowanie nowych inwestycji, a centralizacja zarządzania może
przynieść oszczędności na kosztach administracyjnych i
handlowych.
W wyniku fuzji łączące się przedsiębiorstwa tracą samodzielność
organizacyjną i prawną, na to miejsce powstaje jedno
zintegrowane przedsiębiorstwo.

Inne formy koncentracji

Istnieją również takie formy powiązań, w których uczestniczące
przedsiębiorstwa zachowują ekonomiczną, a przynajmniej formalną
samodzielność.

Koncern - połączenie pod jednym kierownictwem dwóch lub wielu
przedsiębiorstw - często z różnych branż - przeważnie ze wspólną
polityką produkcyjną i handlową. Sprawia to, że konkurencja między
przedsiębiorstwami wchodzącymi w skład koncernu zostaje poważnie
ograniczona lub zniesiona. Jedno z przedsiębiorstw może odgrywać w
koncernie rolę wiodącą (tzw. spółka-matka) i dominować nad
pozostałymi (tzw. spółkami-córkami). Te ostatnie zachowują
samodzielność prawną, lecz ich samodzielność ekonomiczna zostaje
wydatnie ograniczona. Często wszystkie przedsiębiorstwa należące do
koncernu mają wspólnego właściciela, co ułatwia ich integrację.

 Holding- forma centralizacji władzy gospodarczej polegająca na
tym, że jedna firma (zazwyczaj duża spółka lub bank) wykupuje akcje
innych firm, co zapewnia jej kontrolę nad nimi. Skupiając kontrolne
pakiety akcji innych firm, spółka-matka może kontrolować kapitały
wielokrotnie przewyższające wartość własnego kapitału.

 Kartel -zrzeszenie producentów jednej lub kilku gałęzi
gospodarki powstałe na gruncie zawartej między nimi umowy,
regulującej sprawy produkcji, zaopatrzenia i zbytu. Uczestnicy
kartelu zachowują samodzielność, z wyjątkiem ograniczeń
wynikających z zawartego porozumienia. Ustawy antymonopolowe
doprowadziły do zaniku karteli w jawnej formie. Powstają one jednak
niekiedy w zawoalowanej formie (np. holdingu) lub w postaci
różnych nieformalnych porozumień między producentami.

 Trust jest formą integracji niezależnych przedtem
przedsiębiorstw, które przechodzą pod wspólny zarząd i muszą
realizować wyznaczone im zadania. Rada trustu określa politykę
produkcyjną i handlową dla całego zrzeszenia i może łączyć lub
dzielić istniejące przedsiębiorstwa, a nawet je likwidować.

Syndykat jest wyższą formą umowy kartelowej. Należące do
syndykatu przedsiębiorstwa zachowują swą odrębność organizacyjną
i produkcyjną, rezygnują natomiast z samodzielnej sprzedaży
produktów, tworząc wspólne biuro sprzedaży, które ustala jednolite
ceny. Syndykaty powstają zazwyczaj w gałęziach wytwarzających
surowce, gdzie łatwiej o dokonanie standaryzacji wyrobów.
Konsorcjum -umowny związek niezależnych przedsiębiorstw,
utworzony w celu przeprowadzenia określonej operacji, która
wymaga zaangażowania większego kapitału. Po wykonaniu tego
zadania konsorcjum ulega zwykle rozwiązaniu. Najczęściej
spotykanym przykładem są konsorcja bankowe, tworzone dla
sfinansowania dużych przedsięwzięć gospodarczych lub
kapitałowych. Tego typu związki powstają także w przemyśle i
budownictwie w przypadku realizacji dużych inwestycji.

Ochrona konkurencji

Starając się:

 uzasadnić swe zamiary dotyczące przejęć i połączeń oraz

 uspokoić opinię publiczną,
wielkie firmy często usiłują wykazać, że zamierzone
połączenie przyniesie gospodarce kraju i społeczeństwu same
korzyści - w postaci wzrostu zatrudnienia i wydajności, obniżki
kosztów oraz poprawy jakości wyrobów.

W rzeczywistości korzyści społeczne związane z ewentualną
obniżką kosztów i wzrostem efektywności produkcji nie zawsze
równoważą społeczne koszty zwiększonej siły
monopolistycznej.

Dlatego też organy państwowe udzielające zezwoleń na
dokonywanie połączeń mają obowiązek zbadać, czy planowane
połączenie nie doprowadzi do powstania monopolu lub nie
spowoduje rażącego naruszenia zasad konkurencji.

Ustawodawstwo antymonopolowe i przepisy o ochronie
konkurencji obowiązujące w poszczególnych krajach charakteryzuje
bardzo zróżnicowane podejście do praktyk monopolistycznych i innych
ograniczeń konkurencji.

Na przykład:

Rząd USA ściśle kontroluje wszystkie przypadki połączeń, które
mogą doprowadzić do powstania nowych monopoli.

 w Wielkiej Brytanii państwowy organ antymonopolowy bada tylko
te przypadki połączeń, które prowadzą do powstania przedsiębiorstwa
posiadającego co najmniej 25% udziału w rynku i władającego pewnym
minimalnym kapitałem.

 Od 1990 r. w krajach UE wdrażany jest jednolity system polityki
wobec łączenia się przedsiębiorstw, których znaczenie wykracza poza
granice jednego kraju. Władze Wspólnoty nie ingerują jednak zbytnio w
przypadkach połączeń, które uzyskały aprobatę odpowiednich władz w
krajach macierzystych. Na przykład, udzielono zgody na połączenie
działalności linii lotniczych Air France i Sabena w przelotach na
określonych trasach zdominowanych przez te linie. Wydano również
zgodę na połączenie koncernów samochodowych Renault i Volvo w
zakresie produkcji wielkich ciężarówek

W Polsce głównym organem polityki ochrony konkurencji jest Urząd
Ochrony Konkurencji i Konsumenta (zastąpił on w 1996 r. Urząd
Antymonopolowy).

jego zadaniem jest promowanie konkurencji, przeciwdziałanie
praktykom monopolistycznym oraz ochrona interesów konsumenta.

 może unieważnić sprzeczne z ustawą porozumienia producentów, n

nakazać obniżenie wygórowanej ceny,

zakazać łączenia określonych przedsiębiorstw lub nakazać
ograniczenie prowadzonej działalności gospodarczej dla
przeciwdziałania dominacji rynkowej.

Obok działań skierowanych przeciwko monopolom polityka ochrony
konkurencji obejmuje przeciwdziałanie:

 odchyleniom od zasad uczciwej konkurencji oraz

 praktykom naruszającym interesy konsumentów.

Chodzi tu w szczególności o nieuzasadnione podwyżki cen,
niedozwolone porozumienia między producentami, nieprawdziwą
informację i reklamę, czy też wprowadzanie na rynek produktów
szkodliwych dla zdrowia.

Dziękuję za uwagę