OCHRONA PRZYRODY

ZAGROŻENIA CYWILIZACYJNE

ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ

dr inż. Sebastian

Borowski

Instytut Technologii Fermentacji i

Mikrobiologii PŁ

ul. Stefanowskiego 4/10

(III piętro, pokój 386)

(II piętro, pokój 287)

e-mail:

[e-mail]

[e-mail]

Literatura:

1.Pulin Andrew, Biologiczne podstawy ochrony przyrody, PWN, Warszawa,

2005.

2.Pyłka-Gutowska Ewa, Ekologia z ochroną środowiska, Wydawnictwo Oświata,

Warszawa, 2004.

3.Umiński Tomasz, Ekologia, środowisko, przyroda, Wydawnictwa Szkolne i

Pedagogiczne, Warszawa, 1995.

4.Żarska Barbara, Ochrona krajobrazu, Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 2003.
5.Stawicka Jolanta, Szymczak-Piątek Małgorzata, Wieczorek Joanna, Wybrane

zagadnienia ekologiczne, Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 2004.

6.Miller Tyler, Environmental science, Wadsworth Publishing Company,

Belmont, California, 1998.

7.Kozłowski Stefan, Ekorozwój. Wyzwanie XXI wieku, PWN, Warszawa, 2000.
8.Mazur Eugeniusz, Słownik ekologii i ochrony środowiska, Wydawnictwo

Uniwersytetu Szczecińskiego, 1995.

9.Mackenzie A., Ball A.S., Virdee S.R., Ekologia, PWN, Warszawa, 2005.
10.Raport o stanie środowiska w województwie łódzkim w 2004 roku, WIOŚ

w Łodzi i WFOŚiGW w Łodzi, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Łódź, 2005.

11.Zarzycki R., Imbierowicz M., Stelmachowski M., Wprowadzenie do inżynierii

i ochrony środowiska, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa, 2007.

12.Dobrzański Grzegorz, Dobrzańska Bożena, Kiełczewski Dariusz, Ochrona

środowiska przyrodniczego, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok,
1997.

13.Haffner M., Ochrona Środowiska, Polski Klub Ekologiczny, Kraków, 1993.
14.Kalinowska Anna, Ekologia – wybór przyszłości, Editions Spotkania,

Warszawa, 1992.

15.Tadeusz Borys, Wskaźniki ekorozwoju, Wydawnictwo Ekonomia i

Środowisko, Białystok, 1999

.

OCHRONA PRZYRODY – PODSTAWOWE

POJĘCIA

PRZYROD

A

Natura, całokształt rzeczy i zjawisk tworzących wszechświat, świat,
bez wytworów pracy ludzkiej. Przyroda to zarówno materia
nieożywiona (skały, woda,powietrze) jak i ożywiona (świat roślinny i
zwierzęcy, człowiek). Przyroda to również ciała niebieskie w
przestrzeni kosmicznej: planety, komety, gwiazdy i in. Przyroda jest
przedmiotem badań wielu nauk m.in. geografii, biologii, chemii, fizyki,
filozofii.

ŚRODOWISK

O

ogół elementów przyrodniczych, w szczególności powierzchnia ziemi
łącznie z glebą, kopaliny, wody, powietrze atmosferyczne, świat
roślinny i zwierzęcy, a także krajobraz, znajdujących się zarówno w
stanie naturalnym, jak też przekształconych w wyniku działalności
człowieka. Jest to więc wszystko, co znajduje się w otoczeniu jakiegoś
obiektu żywego lub nieożywionego ico pozostaje z nim we
wzajemnych oddziaływaniach. Dwa środowiska życia organizmów –
lądowe i wodne.
Ogół przyrody ożywionej i nieożywionej. Obejmuje ono część skorupy
ziemskiej wraz z okrywą glebową, część atmosfery i wszystkie wody
oraz roślinność i zwierzęta. W ekologii pojęcie środowiska
przyrodniczego jest odnoszone do całości warunków egzystencji
określonego gatunku lub zespołu gatunków.

ŚRODOWISKO

PRZYRODNICZE

OCHRONA PRZYRODY

Działania zmierzające do zachowania, właściwego wykorzystania oraz
odnawiania zasobów i składników przyrody (jej tworów ożywionych i
nieożywionych), w szczególności dziko żyjących gatunków oraz
ekosystemów i kompleksów przyrodniczych, których utrzymanie leży
w interesie społeczeństwa ze względów naukowych, gospodarczych,
historyczno-pamiątkowych, estetycznych, rekreacyjnych,
krajobrazowych.
Realizowana jest ona przez tworzenie obszarów chronionych,
pomników przyrody i ochronę gatunkową

OCHRONA

ŚRODOWISKA

Działania (lub ich zaniechanie) umożliwiające zachowanie lub
przywrócenie stanu równowagi ekologicznej (przyrodniczej)
niezbędnej do zapewnienia współczesnemu i przyszłym pokoleniom
korzystnych warunków życia oraz realizacji prawa do korzystania z
zasobów środowiska. Działania te polegają na zapobieganiu lub
przeciwdziałaniu szkodliwym wpływom na środowisko, powodującym
jego zniszczenie, uszkodzenie, zanieczyszczenie lub zmiany cech
fizycznych, charakteru elementów przyrodnicznych. Ustawa z dnia
27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska

Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o

ochronie przyrody

(Dz. U. nr 92, poz. 880, zm. Dz. U. 2005, nr 113, poz. 954; nr

130, poz. 1087)

Art. 1. Ustawa określa cele, zasady i formy ochrony przyrody
żywej i nieożywionej oraz krajobrazu

Art. 2. 1. Ochrona przyrody, w rozumieniu ustawy, polega na
zachowaniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów,
tworów i składników przyrody:
1.dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów;
2.roślin, zwierząt i grzybów objętych ochroną gatunkową;
3.zwierząt prowadzących wędrowny tryb życia;
4.siedlisk przyrodniczych;
5.siedlisk zagrożonych wyginięciem, rzadkich i chronionych gatunków
roślin, zwierząt i grzybów;
6.tworów przyrody żywej i nieożywionej oraz kopalnych szczątków
roślin i zwierząt;
7.krajobrazu;
8.zieleni w miastach i wsiach;
9.zadrzewień.

Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o

ochronie przyrody

(Dz. U. nr 92, poz. 880, zm. Dz. U. 2005, nr 113, poz. 954; nr

130, poz. 1087)

Art. 2. 2. Celem ochrony przyrody jest:
1.utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów;
2.zachowanie różnorodności biologicznej;
3.zachowanie dziedzictwa geologicznego i paleontologicznego;
4.zapewnienie ciągłości istnienia gatunków roślin, zwierząt i grzybów,
wraz z ich siedliskami, przez ich utrzymywanie lub przywracanie do
właściwego stanu ochrony;
5.ochrona walorów krajobrazowych, zieleni w miastach i wsiach oraz
zadrzewień;
6.utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony siedlisk
przyrodniczych, a także pozostałych zasobów, tworów i składników
przyrody;
7.kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody przez
edukację, informowanie i promocję w dziedzinie ochrony przyrody.

OCHRONA PRZYRODY – PODSTAWOWE

POJĘCIA

EKOLOGI

A

Nauka o związkach (współzależnościach) między organizmami, a
otaczającym je środowiskiem. Termin „ekologia” pochodzi od greckich
słów: oikos - dom, miejsce życia, i logos – słowo, nauka; Tak więc
ekologia dosłownie oznacza naukę o miejscu życia organizmów
(środowisku). Termin ten po raz pierwszy wprowadził niemiecki
zoolog Ernst Haeckel w 1869 r.
Obecnie ekologię można określić najogólniej jako naukę o ekonomice
przyrody. Jest to więc nauka o strukturze i funkcjonowaniu przyrody,
badająca wzajemne zależności pomiędzy organizmami oraz ich
zespołami, a środowiskiem.
Współczesna ekologia swym zakresem badań obejmuje różne poziomy
organizacji żywej materii.

biosfera

biom

ekosystem

biocenoza

gatunek

populacj

a

GATUNEK

łac. species - podstawowa jednostka w systematyce roślin i zwierząt.
Jest to w najogólniejszym ujęciu zbiór wszystkich osobników
charakteryzujących się podobną budową i jednakowym przebiegiem
funkcji życiowych oraz zdolnością do krzyżowania się w warunkach
naturalnych wyłącznie między sobą i wydawania potomstwa zdolnego
do dalszego rozrodu. W ramach gatunku można wyróżnić podgatunki,
odmiany, szczepy, rasy, formy i inne (np. kot domowy i jego rasy:
perska, syjamska, abisyńska, morągowata).

POPULACJ

A

Zespół osobników jednego gatunku, wzajemnie na siebie oddziałujących
i zamieszkujących określoną przestrzeń w tym samym czasie. Populacja
może się rozwijać tylko w granicach określonych przez pojemność
ekologiczną siedliska, na którą składają się przestrzeń, kryjówki,
pokarm. Każda populacja zajmuje więc tę samą przestrzeń, która
zapewnia jej niezbędne warunki życiowe oraz funkcje, jakie spełnia w
ekosystemie, czyli niszę ekologiczną.

siedlisko

areał

osobniczy

miejsce w którym żyje populacja danego

gatunku

obszar zajmowany przez pojedynczego osobnika

populacji, na którym zaspokaja wszystkie

warunkujące życie czynności, związane m.in. ze

zdobywaniem pokarmu, rozrodem, opieką nad

potomstwem

BIOCENOZA

ożywiona część ekosystemu, czyli naturalny zespół wszystkich
organizmów zajmujących określone nieożywione środowisko,
powiązanych ze sobą wzajemnymi zależnościami. Wyróżnia się
biocenozy sztuczne (np. stawu hodowlanego, pola, sadu, pastwiska) w
których powstaniu uczestniczył człowiek, oraz biocenozy naturalne
(np. mórz, rzek, torfowisk, lasu, łąki), w których powstaniu człowiek nie
uczestniczył.
Każda biocenoza charakteryzuje się określoną strukturą troficzną,
czyli pokarmową, co należy rozumieć jako powiązania pokarmowe
pomiędzy jej elementami strukturalnymi, tj. producentami,
konsumentami i destruentami.

konsume

nci

destruen

ci

organizmy cudzożywne (heterotroficzne),

głównie zwierzęta

organizmy heterotroficzne (głównie bakterie i
grzyby saprofityczne) odżywiające się martwą
materią organiczną, którą rozkładają do materii
nieorganicznej, która z kolei jest następnie
przyswajana przez producentów

producen

ci

organizmy samożywne (autotrofy) zdolne do
wytwarzania materii organicznej na drodze
foto- lub chemosyntezy (rośliny zielone, glony,
bakterie).ku

EKOSYSTEM

Zespół żywych organizmów tworzących biocenozę, łącznie ze
wszystkimi elementami abiotycznego środowiska nieożywionego czyli
biotopem. Jest to podstawowa jednostka strukturalna i funkcjonalna w
przyrodzie. Ekosystem naturalny stanowi układ otwarty i funkcjonuje
dzięki przepływowi energii i krążeniu materii.

Ekosystem

heterotroficzny

Ekosystem niepełny, niesamowystarczalny, pozbawiony producentów,
w którym materia pochodzi z zewnątrz i nazywa się materią
allochtoniczną. Przykładem takiego ekosystemu jest jaskinia.

Ekosystem

autotroficzny

Podstawą jego funkcjonowania jest obecność światła i materia
organiczna zwana autochtoniczną, wytwarzana jest w procesie
fotozyntezy głównie przez rośliny zielone. Materia ta zapewnia
samowystarczalność i niezależnośc ekosystemu. Przykładami są:
torfowisko, łąka, staw, jezioro, las.

BIOM

Zespół ekosystemów tworzący duży i łatwy do rozróżnienia regioin
biologiczny na Ziemi (tundra, tajga, pustynia, step). Biom jest
największą lądową jednostką biocenotyczną, w której obrębie przeważa
jednolita forma życiowa roślinności, będąca w stanie względnej
równowagi (klimaksu) i uwarunkowana klimatem, np. w biomie
obszarów stepowych klimaskową roślinością są trawy.

BIOSFER

A

Zwana też ekosferą – to sfera, w której może istnieć życie, czyli
zespół wszystkich występujących na Ziemi ekosystemów. Biosfera
obejmuje dolną część atmosfery ziemskiej, tzw. troposferę (do wys.
10-15 km), całą hydrosferę oraz litosferę, czyli powierzchniową
warstwę skorupy ziemskiej (do 1 km), w tym glebę (do 3 m).

MOTYWY OCHRONY PRZYRODY I

ŚRODOWISKA

Motywy patriotyczne, historyczno-pamiątkowe – ochrona miejsc i obiektów
przyrodniczych, które są związane z ważnymi w dziejach narodu wydarzeniami,
sławnymi postaciami historycznymi, bohaterskimi czynami oraz tradycją
społeczności lokalnych.

Motywy religijne i kulturowe (kierunek sakralny) – ochrona wybranych
gatunków okazów przyrodniczych, bądź obszarów uznanych za święte bądź ważne
kulturowo

Motywy gospodarcze (kierunek konserwatorsko-planistyczny) – świadoma
działalność podjęta wobec groźby wyczerpania się zasobów przyrody oraz ze
względu na konieczność utrzymania pewnych grup organizmów zapobiegających
powstawaniu szkód w gospodarce rolnej czy leśnej

Motywy ideowo-naukowe (kierunek konserwatorski) – zachowanie w stanie
nienaruszonym pewnych fragmentów maturalnych środowisk i biocenoz.
Formami ochrony są parki narodowe, rezerwaty przyrody, pomniki przyrody i
inne.

Motywy estetyczne – dążenie człowieka do zachowania piękna krajobrazu oraz
ochrony niepowtarzalnych form przyrodniczych.

Motywy społeczne (kierunek planistyczny) – wynikają z potrzeby kontaktu
człowieka z przyrodą oraz życia w czystym środowisku, spożywania zdrowej
żywności, wychowania zdrowego potomstwa.

Motywy etyczne (kierunek humanistyczny) – wypływają z uznania stosunku
człowieka do roślin i zwierząt za miarę jego moralności (tzw. humanizm
ekologiczny)

Motywy i kierunki polityczne – związane są ze zobowiązaniami takimi jak
konwencje, umowy, raporty.

KONCEPCJE OCHRONY PRZYRODY I

ŚRODOWISKA

Koncepcja konserwatorska – zachowanie w nie zmienionym stanie tworów
przyrody cennych z punktu widzenia naukowego, estetycznego, historyczno-
pamiątkowego, społecznego i niekiedy gospodarczego. Dzieli się na ochronę
indywidualną (pomnik przyrody, stanowisko dokumentacyjne przyrody
nieożywionej, zespół przyrodniczo-krajobrazowy, użytek ekologiczny), ochronę
gatunkową oraz ochronę rezerwatową (rezerwat przyrody, park narodowy i
krajobrazowy, obszar chronionego krajobrazu).

Koncepcja sakralna – ochrona gatunków oraz obszarów ze względu na ich
szczególną wartość religijną i kulturową (np. ochrona kamieni, dużych drzew,
zwierząt, jaskiń, wąwozów, bagien itp).

Koncepcja ekonomiczno-techniczna – zakłada ochronę środowiska
przyrodniczego, przede wszystkim ze względu na jego użyteczność gospodarczą
(zapobieganie stratom, zmniejszenie energochlonności i materiałochłonności,
korzystne warunki dla rozwoju niektórych gałęzi przemysłu np. fotochemicznego,
czy elektronicznego.
Koncepcja społeczno-ekonomiczna – której celem jest zaspokojenie potrzeb
materialnych i estetycznych, ochrona zdrowia i życia człowieka współczesnego
oraz ochrona interesów przyszłych pokoleń. W strategii działań zakłada się m.in.
ograniczenie do minimum pozyskiwania zasobów nieodnawialnych i rozszerzenie
wykorzystania zasobów odnawialnych, powtórne wykorzystanie produktów,
minimalizacja ilości i toksyczności zanieczyszczeń, ochrona elementów przyrody,
których wartość ekonomiczna nie podlega wycenie (bezcenna – piękno
krajobrazu, cisza).

KONCEPCJE OCHRONY PRZYRODY I

ŚRODOWISKA

Koncepcja liberalna – działalność na rzecz środowiska przyrodniczego powinna
być prowadzona przede wszystkim przez osoby prywatne. Jedynym zadaniem
państwa w dziedzinie ochrony środowiska powinno być zapewnienie precyzyjnego
i skuteznego prawa środowiskowego, policji ekologicznej oraz dokładne
określenie praw własności zasobów przyrody – najlepiej prywatnej.

Koncepcja ekorozwoju (zrównoważonego rozwoju) – jest próbą
zintegrowania ochrony środowiska przyrodniczego z rozwojem społecznym i
ekonomicznym. Ekorozwój jest to społecznie pożądany, uzasadniony
ekonomicznie i dopuszczalny ekologicznie rozwój gospodarczy, czyli prowadzenie
wszelkiej działalności gospodarczej w harmonii z przyrodą i tak, aby nie
spowodować w środowisku przyrodniczym nieodwracalnych zmian.

Koncepcja powrotu do natury – (redukcjonizm ekologiczny), zakłada, że
człowiek jest jednym z wielu elementów przyrody, nie należy go więc wyróżniać z
biosfery. Świat przyrody jest nadrzędny wobec ludzi, dlatego powinni oni
całkowicie podporządkować się jego prawom i dostosować cywilizację do
naturalnej wydolności ekosystemów podobnie, jak to się działo w przeszłości. Jest
to koncepcja najbardziej radykalna spośród wszystkich strategii ochrony przyrody
i środowiska, ale staje się coraz bardziej popularna wśród partii politycznych i
organizacji ekologicznych.