Kulturowa teoria ryzyka

Cultural Theory of Risk

Percepcja i akceptacja

ryzyka

• Dwa podstawowe podejścia:
• podejście psychometryczne (Slovic
• et al. 1980; Slovic 1987, 1992)
• kulturowa teoria ryzyka (Douglas i

Wildavsky 1982)

„Techniczne” podejście do

ryzyka

• Ryzyko jest funkcją:
• wielkości konsekwencji/straty
• ich prawdopodobieństwa
• R = f(p

loss

, a

loss

)

• Decyzje powinny mieć na względzie

zmniejsze nie R dla populcji

• Czyli sprowadza się to do

bezpieczeństwa

Kulturowa teoria ryzyka

• Ryzyko jest pojęciem uwikłanym w

politykę

• R= f(bycia fair: zaufanie,

odpowiedzialność za rozkład,
przyzwolenia)

• Nie kwestionuje się ustaleń podejścia

„technicznego”, ale lekceważenie
upolitycznienia problemu

Różnice między

podejściami

• “social amplification of risk” (Kasperson

et al. 1988)

• Mały bezpośredni bodziec wywołuje

bardzo silną reakcję społeczną

• Np. 7 przypadków śmiertelnych

spowodowanych przez Tylenol było
relacjonowane w prasie więcej niż 100
tysięcy razy→dramatyczne straty dla
Johnson &Johnson Company

Kulturowa teoria ryzyka

• Zaproponowana przez Douglas i

Wildavsky’ego (1982)

• Rozwijana przez innych (Thompson et

al., 1990; Rayner, 1992).

• Dake, we współpracy z Wildavsky’m,

testował tę teorię mierząc postawy
wobec ryzyka i pewne cechy systemu
pilitycznego (Dake, 1990, 1991, 1992;
Wildavsky and Dake, 1990)

Jak powstała kulturowa

teoria ryzyka?

Ryzyko, zagrożenie i

zanieczyszczenie (pollution)

Ryzyko, zagrożenie i

zanieczyszczenie (pollution)

• Mary Douglas (1991) argumentuje,

że w społecznościach
prymitiwnych taboo związane z
zagrożeniem (danger) łączy się z
pojęciem pollution

• Taka konstrukcja służy utrzymaniu

porządku społecznego

Zagrożenie w

społecznościach

prymitywnych

• Uganda: plemię Hima
• Kontakt między kobietą a bydłem

powoduje chorobę i śmierć bydła

• Zdrada kobiety powoduje, ze jej mąż

ginie od śmiertelnej strzały

• Służy to utrzymaniu tradycyjnych

ról społecznych dla kobiet i
mężczyzn

Zagrożenie i pollution

• XIV wiek Europa – problem z

zanieczyszczoną wodą
→choroby→śmierć

• Kiedy zaczęły się prześladowania

Żydów, problem upolitycznił się,
ponieważ zaczęto im zarzucać
świadome zanieczyszczanie wody

Zagrożenie i pollution

• Lata 80-te, XX wiek, wiedza nt. wirusa

HIV wzrasta

• Zkażenie poprzez płyny, w szczególności

spermę przy kontaktach sksualnych

• Najbardziej narażona grupa:

homoseksualiści→kara za niemoralne
zachowanie

• Szukanie winnych to upolitycznienie

problemu ryzyka

Ryzyko

• Współczesne społeczeństwa

odchodziły od tego sposobu
myślenia

• Problem ryzyka rozpatrywano w

sposób naukowy i obiektywny

• Ale okazało się, że nie pozwala to

wyjaśnic wielu rzeczy

‘Why is one technology

feared in one society or

social context and not in

another?’

Cognitive variables could not answer the above

question

Pierwsze wyraźne odniesienie

do teorii Douglas

• Thompson (1982) wykorzystał teorię Douglas i

pokazał, że wyjaśnia ona:

• postawy Niemców wobec elektrowni jądrowej
• Poglądy Himalajskiej ludności Sherpa

(buddyści) nt. niepewności

• „...to treat every death as chargeable to

someone’s account, every accident as caused by
someone’s criminal negligence, every sickness
as threatened prosecution: Whose fault? is the
first question” (Douglas, 1992, p.16)

Połączenie ustaleń

antropologicznch ze

współczesnością

(Douglas&Wildavsky,

1983)

• Świat jest znacznie bezpieczniejszy

niż 50 lat wcześniej – ludzie żyją
znacznie dłużej

• W bogatych i bezpiecznych krajach

(np. US) ludzie czują się zagrożeni

• Przyjęcie teorii kultorowej może

tłumaczyć np. powstanie grup
obrony środowiska („zieloni”)

Rosnący strach przy

obiektywnie mniejszym

zagrożeniu

• Przyczyna nie może być obiektywna
• Musi być społeczna
• Narastające napięcie między „center” i

„boarder” w polityce US

• Centrum łączy się z dwoma

podstawowymi pojęciami w
kulturze/polityce zachodu: z rynkiem i
hierarchią

• Center, market, hierarchy

Rosnący strach przy

obiektywnie mniejszym

zagrożeniu

• Rynek reprezentuje inowacje,

indywidualizm, postęp

• Hierarchia chroni porządek społeczny

przed oprtunizmem wolnego rynku

• Oba mechanizmy są powiązane
• Żadna ich konfiguracja nie tłmaczy

zjawisk społecznych w US w latach
60-tych i 70-tych

Rosnący strach przy

obiektywnie mniejszym

zagrożeniu

• Amerykańska konstytucja chroni

obywatwli przed nadmierną
koncentracją władzy

• Kryzys lat 30-tych, druga wojna

światowa i ekspansja komunizmu
spowodowały jednak wzrost znaczenia
władzy centralnej

• W latch 60-tych i 70-tych zaczęło to być

kwestionowane

Rosnący strach przy

obiektywnie mniejszym

zagrożeniu

• Oprócz wątpliwości nt. umocnienia się rządu,

doszly 2 fakty, kwestionujące stan rzeczy:

• wojna w Wietnamie
• afera Watergate
• Oba ujawniły korupcję polityczną
• Powyższe plus zmiany ekonomiczne i

demograficzne spowodowały, że „Boarder” stało
się najgłośniejszą i najbardziej wpływową gupą
opiniotwórczą

• Jednocześnie była ogromna różnica w poglądach

między „Center” a „Boarder”

Rosnący strach przy

obiektywnie mniejszym

zagrożeniu

• Jedną z konsekwencji osłabnięcia

„Center” było zwiększenie znaczenia
organizacji o charakterze sekt

• Termin używany zazwyczaj w

odniesieniu do grup religijnych

• Jednak D&W wskazują na duże

podobieństwa do grup „zielonych”
(obrońców środowiska)

Rosnący strach przy

obiektywnie mniejszym

zagrożeniu

• Podstawowe podobieństwo to

przywiązanie do idei równości członków
grupy – egalitaryzm

• Powody egaliztaryzmu:
• spontaniczne, sąsiedzkie, itp. grupy, czyli

bez struktury hierarchicznej

• Wspólne przekonanie o korupcji i

biurokracji, nadmiernych wpływach
rządu i przemysłu

Rosnący strach przy

obiektywnie mniejszym

zagrożeniu

• Takie grupy mają problem z trwałością
• Amisze (sekta religijna), która

zbuntowała się przeciwko hierarchii
kościelnej, przyjęli zasadę równości

• wskazanie na zewnętrzne zagrożenie i

obietnica wewnętrznej równości i
„wyjatkowości” spowodowała wzrost
trwałości grupy

Rosnący strach przy

obiektywnie mniejszym

zagrożeniu

• W sektach religijnych zagrożenie

oznacza działanie niezgodne z
życzeniem Boga

• Bóg decyduje o losie ludzi i strach

przed jego gniewem stanowi zagrożenie

• Członkowie grupy postępują zgodnie z

wolą Boga i są „wybrani” (chronieni)

• Zabezpiecza to „lepszą przyszłość”

Rosnący strach przy

obiektywnie mniejszym

zagrożeniu

• Podobny mechanizm w grupach obrony

środowiska

• W cywilnej społeczności Natura zastępuje

Boga

• Natura jest wszechwładna i nieprzewidywalna
• Wobec tego „grzechem” jest niszczenie natury,

np. przez powodowanie zanieczyszczeń
(pollution)

• Aby „zieloni” mogli przetrwać musi istnieć

duże zagrożenie zewnętrzne, tj. dla Natury

Rosnący strach przy

obiektywnie mniejszym

zagrożeniu

• „Center” w swoich decyzjach stara

się unikać „miękkich” argumentów

• „Boarder” te właśnie argumenty

przywołuje odwołując się do etyki

• W ten sposób ryzyko (rozumiane)

jako zagrożenie staje się pojęciem
politycznym

Kulturowa teoria ryzyka

•

Douglas i Wildavsky (1982): na oceny ryzyka
wpływają wartości i pewne cechy systemu (Johnson
and Covello, 1987; Dake, 1991; Stern et al., 1995).

•

Percepcja ryzyka i przejmowania się problemami
społecznymi czy problemami ochrony środowiska są
kształtowane przez aspekty społeczne i kulturowe.

•

Czyli indywidualna ocena ryzyka wynika z kontekstu
społeczno-kulturowego.

Kulturowa teoria ryzyka

(Douglas i Wildavsky, (1982)

• Ludzie należą do określonej struktury społecznej

• Kontekst społeczny kształtuje wartości, postawy

i poglądy nt. świata

• W ten sposób socjalizacja (która dotyczy także

wzorów poznawczych) stanowi filtr dla
informacji nt. ryzyka (Stern et al., 1995, p. 726)

Kulturowa teoria ryzyka

• Przegląd badań nad percepcją

ryzyka pozwala stwierdzić, że nie
zaobserwowano zależności między
wiedzą i obawami (Wildavsky, 1993,
pp. 193ff).

• Można to intererpretować jako

filtrowanie ocen nt. ryzyka przez
nabyte w czasie socjalizacji schematy

Kulturowa teoria ryzyka

• Uznawane wartości decydują o

interpretacji informacji

• Np. „Zieloni” ocenią inaczej tę

samą informację nt. eletrowni
jądrowej niż zwolennicy energii
jądrowej

Kulturowa teoria ryzyka

• Najważniejszymi predyktorami tego,

czego ludzie się boją są przyjęte w
procesie socjalizacji poglądy nt.
świata, a nie indywidualny proces
poznawczy

• Poglądy nt. świata (worldviews zwane

też cultural biases) determinują
percepcję jednostki (Wildavsky and
Dake, 1990, Dake, 1992).

Kulturowa teoria ryzyka

• Różne kultury można opisać na

dwóch wymiarach:

• kontrola (grid) - siła i szczegółowość

przepisów (norm) nt. stratyfikacji
społecznej

• więzi społeczne (group/social

commitment) - siła związków między
jednostakami danej społeczności

Wymiary

• Grid - zakres regulacji

• Czy jednostka jest

podporządkowana
nakazom?

• czy skłania się ku

anarchii?

• Skala: na ile życie

jednostki
regulująosoby trzecie

• Siła więzi

społecznych

• stary spór w filozofii

- czy ważniejsza jest:

• wolność jednostki
• czy sprawiedliwość

społeczna

Kulturowa teoria ryzyka

• Kultury można opisać na dwóch

wymiarach:

• kontrola (grid)
• więzi społeczne (group/social

commitment)

• Taki opis prowadzi do wyróżnienia 4

podstawowych wzorów

Cztery podstawowe

wzorce

Egalitaryzm

Zainteresowanie i silna identyfikacja
z zależnościami w grupie,
Jednak silna niechęć do zróżnicowania
społecznego i hierarchii
Zróżnicowanie społeczne jest negocjowalne

Indywidualiści

Indywidualiści nie mają sympatii
ani dla hierarchii, ani dla więzi
spolecznych

Fataliści

Także bez sympatii dla więzi
społecznych, ale akceptują
zewnetrznie przypisaną pozycję
w strukturze społecznej
Uznają ograniczenia wyznaczone
Przez innych, ale nie czują się
częścią społeczności

Cztery podstawowe wzorce i

poglądy nt. natury

Natura jest

kapryśna

,

robi co chce:
nie mamy na nią wpływu

Natura jest oporna

Natura: cierpliwa i tolerancyjna

Natura jest wrażliwa

Egalitaryści i ryzyko

Egalitaryści protestują na ryzyko, które zagraża wielu ludziom
lub przyszłym pokoleniom
Nie wierzą decyzjom narzucanym przez ekspertów lub rząd

Zwolennicy hierarchii i

ryzyko

Akceptują ryzyko tak długo decyzje są uzasadnione
przez ekspertów lub rząd
Boją się ryzka, które zagraża porządkowi społecznemu

Fataliści i ryzyko

Silna orientacja na strukturę społeczną
ale bez identyfikacji grupowej
Próbują nie wiedzieć i nie martwić sie,
Skoro i tak nic nie można zrobić

Indywidualiści i ryzyko

Ryzyko to możliwości.
Nowe technologie są widziane
bardziej jako możliwości
niż jako zagrożenia
Boją się ryzyka związanego
z ograniczeniem wolności
Osobistej.

Kontrowersje wokół CT

• Dwie podstawowe wątpliwości (Sjöberg, 1995;

Marris et al., 1996, 1998):

• Czy koncepcja Douglas i Wildavsky’ego może

być weryfikowana w oparciu o dane
indywidualne (jak u Dake’a (1991, 1992 i
innych:. Marris et al., 1996; Peters and Slovic,
1996; Grendstad and Selle, 1997; Ellis and
Thompson, 1997; Coughlin and Lockhart, 1998).

• Czy kwestionariusz opracowany przez Dake’a

(1990) jest dobrą miarą zależności, które
wynikają z CT?

Skłonność do

podejmowania ryzyka

przez menadżerów

a różnice indywidualne i

zmienne socjodemograficzne

Determinants of Managerial

Risk: Exploring Personality

and Cultural Differences

Steve Williams & Suntha

Narendran

The Journal of Social

Psychology, 1999, 139(1),

102, 125

Pomiar postaw wobec ryzyka

(risk propensity)

• 10 decyzji (wyłonione w oparciu o pilotaż),

które różnią się ze względu na:

• wielkość wyniku
• prawdopodobieństwo sukcesu (do 20% do

50%)

• osobiste narażenie na ryzyko

• Do wyboru: opcja ryzykowna i nieryzykowna

10 decyzji

• Kontrola budżetu przy realizacji

ryzykownego projektu

• Zakup dużej ilości produktu bez

gwarancji uzyskania licencji importowej
na sprzedaż

• Działanie z niezaakceptowanym

patentem (łamanie prawa)

• Kontynuuacja lub przerwanie dotąd

nieudanej produkcji

10 decyzji cd

• Podjęcie ryzykownego joint venture z

konkurentem

• Przestawienie się na nową potencjalnie

bardziej zyskowną produkcję, czy
kontunuacja produkcji, która jest ok

• Narażanie się na negatywne

konsekwencje produkowania złego
towaru

10 decyzji cd

• Podjęcie ryzykownego joint venture

z zagranicznym inwestorem

• Ryzykowanie nadprodukcji w celu

zachowania wyjściowo założonych
kosztów produkcji

• Przyjęcie oferty pracy od firmy

start-up

Wyniki

• Potwierdzono zależność między

deklarowaną tendencją do
podejmowania ryzyka i zmiennymi
osobowościowymi i
socjodemograficznymi

• Nie stwierdzono jednak zależności

między taką deklaracją, a postawami
wobec ryzyka (risk propensity)

Wyniki eksperymentu nt percepcją

ryzyka w wyborach do Sejmu

• Osoby badane: N=67

• 32 studentów na wykładzie

• 22 informatyków w SWPS

• 9 informatyków w centrum medycznym

• 4 inne osoby

• Kwestionariusz:

• Ocena ryzyka dla LPR, PO, PiS, itd.

• Ocena szans wejścia do Sejmu

• Ocena szans na zdobycie większości

• Dla PO i PiS pytania o straty i zyski w stosunku do status-quo

• Na kogo będziesz głosował?

• 6 pytań skala optymizmu jako cechy LOT

Wyniki eksperymentu nad

percepcją ryzyka w wyborach

parlamentarnych

• Jakie są szanse, że poszczególne partie

wejdą do Sejmu?

• LPR
• PO
• PIS
• Itd.
• Zdarzenia niezależne: można wpisać dla

każdej z partii liczbę między 0 a 100.

Średnie oceny ryzyka dla 6

partii

• Dwie grupy partii:

• Stosunkowo niskie

R dla PO, SLD i PiS

• Stosunkowo

wysokie dla SAM,
PSL i LPR

Średnie szanse na wejście do

Sejmu

• Dwie partie mają

małe szanse na

wejście do Sejmu:

PSL i LPR

• Dwie – mają spore:

SLD i SAM

• Dwie mają bardzo

duże PIS i PO

Ryzyko a pradopodobieństwo

katastrofy

• Nie wejść do Sejmu

to katastrofa

• p najgorszego

wyniku jest silnym
wyznacznikiem ocen
ryzyka

• według Giegerenzera

(priority rule) od
tego zaczynamy
oceny

• Korelacja r-Pearsona i

równanie regresji
liniwej:

• Dla LPR: -.512, p<.001
Ryzyko = -0.51(p

wejścia)

• Dla PSL: -.330, p<.001
Ryzyko = -0.33(p

wejścia)

Ryzyko jako funkcja p

katastrofy

W „środku” zależność nie jest tak jasna

Model ryzyka dla PIS

• R = - 0.59 (p uzyskania większości)

+ 0.19 (p uzyskania większości prze

PO)

+ 0.22 (loss dla PO)

• Czyli ryzyko dla PiS zależy od tego, czy uda

się wysoko wygrać i od oczekiwanej straty

najważniejszego przeciwnika

• Przynajmniej w przekonaniu zwolenników PO,

bo oni stanowili zdecydowaną większość

wśród badanych.

Model ryzyka dla PO

• R = + 0.39 (loss PiS)

- 0.34 (p, że PiS uzyska większość)

+ 0.32 (liczba miejsc, którą uzyska PiS)
- 0.24 (p wejścia do Sejmu)

• Czyli ryzyko dla PO zależy od tego, jaki wynik uzyska

przeciwnik i w minimalnym stopniu od p katastrofy

• Przynajmniej w przekonaniu zwolenników PO, bo oni

stanowili zdecydowaną większość wśród badanych.

Wnioski ogólniejsze

• Wyniki potwierdzją, że ludzie potrafią

oceniać ryzyko: jest to zmienna psych., a nie

nalepka dla funkcji użyteczności

• Sugerją model 2-stopniowy:

• W pierwszym kroku oceniamy p katastrofy

• Jeśli nie jest ono bardzo wysokie, to

uwzględniamy inne czynniki

• Jakie ? – to zależy od celu (aspiracji), który

chce się osiągnąć

• Raczej niezgodne z modelami typu EU, bliżej

modeli R-V, SP/A czy „priority heuristic”