TEORIA SPOŁECZNEGO UCZENIA

SIĘ ALBERTA BANDURY

Albert Bandura –jeden z najczęściej

cytowanych psychologów w świecie.

 
Tchnął nowego ducha w neobehawioryzm

=>

Twórca nowego kierunku w psychologii -

teorii społecznego uczenia się.

 

Obecna książka (1979) - autorska

propozycja zaprezentowania tej teorii

jako zwartego intelektualnie

światopoglądu naukowego.

Z jednej strony –

niezwykle przejrzysta próba
uporządkowania wiedzy na temat

•nabywania i modyfikowania

ludzkich zachowań

oraz

•psychologicznych mechanizmów

kierowania własnym

postępowaniem

 

Z drugiej strony - głos Bandury w

funda-mentalnych dyskusjach

teoretycznych

n.t.

• roli

poznania

w ludzkim działaniu,

• znaczenia

zewnętrznych vs. wewnętrznych

uwarunkowań zachowania

(dylemat

jednostka czy środowisko),

• istoty i mechanizmów

rozwoju

psychologicznego

człowieka,

• genezy i natury procesów

samoregulacji i

samokontroli

,

• realności i granic ludzkiej

wolności

,

• natury

przyczynowości

(przyczynowość

jednokierunkowa vs. przyczynowość

zwrotna)

Ale też:

„Człowiekowi wśród ludzi”,

jednostka w jej naturalnym
społecznym otoczeniu:

• natura relacji interpersonalnych (np. w

rodzinie, grupie rówieśniczej, w pracy),

• rola środków masowego przekazu w

kreowaniu obrazu świata i formowaniu

się opinii publicznej,

• manipulacja i możliwości obrony prze

nią,

• współzależność i sprawiedliwość

społeczna,

• natura demokratycznego i

autokratycznego porządku społecznego.

Charakter ksiązki:

• napisana „na jednym oddechu”

, tworzy

spójną wewnętrznie, logiczną wypowiedź

• żywy język

: nie unikając terminologii

naukowej, Bandura używa języka potocznego,

żywego, niekiedy wręcz kolokwialnego;

• temperament polemiczny

: polemika zarówno

„w rodzinie” (z badaczami spod znaku teorii

uczenia się), jak i z uznanymi, niezwykle

wpływowymi koncepcjami psychologicznymi,

takimi jak

 piagetowska teoria rozwoju poznawczego i

moralnego

 psycholingwistyczna koncepcja gramatyki

generatywnej

Chomsky’ego

 teoria motywacji immanentnej

(wewnątrzpochodnej),

 teoria atrybucji

Praktyczne implikacje:

Odniesienia do

realiów życiowych i

praktycznych problemów

, przed którymi

stajemy jako jednostki i członkowie

zbiorowości.

Teoria społecznego uczenia się – zaplecze

intelektualne

modyfikacji zachowania

,

czyli wspomagania pożądanej przez

jednostkę zmiany psychologicznej.

Wiele ilustracji empirycznych, do których

odwołuje się Albert Bandura, pochodzi

właśnie z badań nad procesami takiej

zmiany

.

GŁÓWNY PRZEKAZ TEORII

ALBERTA BANDURY

Rozstanie się z ideą środowiskowej

kontroli zachowania – fundamentalne

znaczenie procesów samoregulacji

Wzmocnienie osobiste vs. wzmocnienie

zastępcze

(vicarious – obserwacyjne

uczenie się)

Wzmocnienie osobiste: konsekwencje

zewnętrzne i wewnętrzne

(samo-

wzmocnienie)

Rozdział 1-szy: wprowadzenie

Autor poddaje krytyce zarówno:

podejście personologiczne

(potrzeby i

dyspozycje charakterologiczne osoby jako

determinanty ludzkich działań), z drugiej –

klasyczną teorię uczenia się

(konfiguracje

bodźców środowiskowych + procesy uczenia

się jako determinanty ludzkich działań)

 
W miejsce determinizmu mono-kauzalnego,

proponuje Bandura filozofię

determinizmu

wzajemnego

czyli zwrotnego (reciprocal),

której to idei poświęca w całości ostatni, 6-

ty rozdział.

„Z perspektywy teorii społecznego

uczenia się, nie jest prawdą ani to, że
ludzie są napędzani przez siły
wewnętrzne, ani to, że są popychani
przez bodźce środowiskowe. W
rzeczywistości, funkcjonowanie
psychologiczne człowieka polega na
ciągłej, wzajemnej interakcji
determinant osobowych i
środowiskowych. W ramach tego
podejścia, szczególnie znaczącą rolę
przypisujemy procesom symbolicznym,
zastępczemu uczeniu się, oraz procesom
samoregulacji”

(s. 11-12, oryginał).

Rozdział 2-gi „Źródła zachowania”

analizuje dwa podstawowe procesy, dzięki

którym nabywamy nowe zachowania:

• uczenie się poprzez

konsekwencje własnego

zachowania

, oraz

• uczenie się przez

modelowanie

(obserwacyjne).

 

O ile uczenie poprzez następstwa własnego

działania zachodzi zawsze drogą prób i błędów

(jest to w końcu uczenie się „na własnej

skórze”),

uczenie się obserwacyjne (modelowanie) jest

bardziej ekonomiczne, może przebiegać bez

takich kosztów.

Modelowanie społeczne -
podstawowa forma uczenia się u
człowieka.

Dzięki modelowaniu przyswajamy sobie

• wiedzę o świecie społecznym

, np. o normach

i wartościach przyjętych w zbiorowości, do

której należymy (w tym o zasadach

regulujących nasze interakcje), oraz

• różne, niezbędne sprawności –m.in.

sprawności komunikacyjne

, umożliwiające

rozumienie tego, co mówią do nas inni i

konwersację, a także dostosowanie się do

oczekiwań innych oraz wywieranie wpływu na

ich postępowanie.

Procesy, które warunkują zachodzenie
uczenia się przez obserwację i jego
ekspresję w zachowaniu:

• procesy

uwagowe

,

• procesy

przechowywania informacji w

pamięci

(w systemie wyobrażeniowym i

werbalnym),

• procesy

przekształcania symbolicznych

reprezentacji

zapamiętanego zachowania

w programy własnych działań, oraz

• procesy

motywacyjne

(człowiek może

nabyć nowe zachowanie przez

modelowanie, ale może go nie

wykonywać, gdyż np. obawia się kary)

Jedynie wczesne postaci modelowania to

imitacja

– wierne, bezwiedne naśladowanie

gotowych wzorców obserwowanego

zachowania.

Późniejsze rozwojowo modelowanie - angażuje

znaczną niekiedy aktywność własną podmiotu.

Modelowanie abstrakcyjne

: obserwator

wydobywa wspólne atrybuty z różnych

przykładów zachowania się => wykrywa

reguły

,

którymi będzie się w przyszłości kierował przy

generowaniu własnych zachowań.

odgrywa podstawową rolę w uczeniu się pojęć,

reguł językowych, strategii przetwarzania

informacji, operacji poznawczych, a także w

nabywaniu standardów moralnych.

Sam proces modelowania ma charakter

zindywidualizowany i elastyczny

:

poddani tym samym wpływom
modelującym, różni ludzie (na skutek
różnic w ukierunkowaniu uwagi,
poziomie sprawności poznawczych,
wadze obserwowanych wzmocnień itp)

będą wydobywali

różne elementy

zachowań modeli i przekształcali je na
swoje własne, indywidualne programy
zachowań.

Rozdział 3-ci - antycypacyjne

wyznaczniki zachowania

Analizuje m.in. procesy uczenia się reakcji

lękowych, zachowań obronnych, i agresji.

Nabywamy reakcje emocjonalne nie tylko

dzięki własnym doświadczeniom, ale i

dzięki

doświadczeniom zastępczym

(np.

jesteśmy świadkami tego, jak inni reagują

emocjonalnie na pewne zdarzenia,

antycypujemy u samych siebie analogiczne

emocje w podobnych sytuacjach).

Warunkowanie emocjonalne:

nie polega na powstaniu automatycznego

skojarzenia bodźca z reakcją emocjonalną, ale

na tym, że

współwystępowanie w przeszłości takiego

bodźca i doznania emocjonalnego (np. bólu)

wytwarza oczekiwanie, że i w przyszłości

bodziec taki sprawi ból.

Bezpośrednią przyczyną zmiany zachowania (np.

reakcji unikania) jest

poznawcza reakcja

jednostki

- generowane przez nią oczekiwanie, a

nie sam fakt wystąpienia w przeszłości

określonego bodźca (jest jedynie przyczyną

dystalną takiej zmiany).

Źródło przyczynowości uległo przesunięciu ze

środowiska do świata wewnętrznych,

poznawczych zachowań, generowanych przez

sam podmiot.

Istota obserwacyjnego uczenia się –

to wykrywanie

kontyngencji

, czyli

związków między określonymi

okolicznościami a wzmocnieniami,

mającymi często charakter

konfiguracyjny

.

to samo zachowanie (np. okazywanie zainteresowania
erotycznego inna osobą) jest w pewnych kontekstach
społecznych naturalne a nawet pozytywne, a w innych
naganne. Modelowanie abstrakcyjne umożliwia wykrycie
takich ważnych społecznie kontyngencji (reguł) i
kierowanie się nimi we własnym zachowaniu.

Przyczyny zakłóceń w uczeniu się
oczekiwań

, prowadzących do poważnych

nieraz zaburzeń emocjonalnych czy wręcz
zaburzeń psychicznych.

Rozdziały 4 i 5 – analiza

następczych determinant

zachowania, poznawczej

kontroli zachowania, i procesów

samoregulacji.

Następstwach zachowania (outcomes) to nie

tylko to, co przydarza się nam samym, ale

również i to, co przydarza się innym ludziom:

dla regulowania własnych działań istotna

wiedza o

następstwach działań innych ludzi

(tzw. wzmocnienie zastępcze) –

umożliwia wykrycie reguł obowiązujących w świecie

społecznym i stosowanie się do nich (bądź świadome
ich

łamanie, jeżeli taka jest nasza ideologia).

Znaczenie zastępczych wzmocnień w

regulacji zachowania jednostki

:

analizowana jest ich

• funkcja

informacyjna

,

• funkcję

motywacyjna

,

• funkcja

emocjonalnego uczenia się

,

• funkcja

nadawania wartości

(valuation),

oraz

• funkcja

wpływu społecznego

(wzmocnienie

zastępcze informuje o tym, jakie zachowania
mają dużą, a jakie niewielką szansę
wywarcia wpływu na innych).

Składowe procesy samoregulacji:

OCENA WŁASNEGO ZACHOWANIA

na

wymiarach:

jakości, tempa, ilości, oryginalności, autentyczności,

ważności, dewiacyjności, etyczności

PRZESŁANKI SAMOOCENIANIA:

m.i.n standardy osobiste, porównania osobiste i

społeczne, atrybucja wykonania (wewnętrzne vs.

zewnętrzna)

REAKCJE NA SAMEGO SIEBIE:

reakcje samo-oceniające (pozytywne, negatywne)
konkretne konsekwencje wobec samego siebie (samo-

nagradzanie, samo-karanie)
brak reakcji („przyzwolenie”)

Geneza samoregulacji i czynniki
podtrzymujące dążenia
samoregulacyjne

(znaczenie systemu sankcji społecznych i
modelowania zachowania, jak i
osobistych korzyści, jakie płyną ze
sprawowania samokontroli).

Wewnętrzny system monitorowania i

oceny własnego zachowania –
istotny mechanizm samoregulacji –

może być w pewnych warunkach
włączany, a w innych wyłączany:

np., w przypadku kiedy to my sami
jesteśmy źródłem cierpienia innej osoby,

spychanie odpowiedzialności

na innych

czy też

dehumanizowanie ofiary

może być

skutecznym sposobem „neutralizowania”
własnych standardów moralnych.

Dlaczego tak często system
samoregulacji obraca się
przeciwko samej jednostce,

stając

się źródłem jej cierpień i prowadząc
do poważnych niekiedy zaburzeń
przystosowania psychologicznego?

(jak dzieje się to na przykład w przypadku
depresji, której towarzyszy często
nadmierny

samokrytycyzm

, skłonność do

samooskarżania się

, i dojmujące niekiedy

poczucie winy

).

Rozdział 6-ty: Determinizm

psychologiczny i natura ludzkiej

wolności.

 

Polemizując z koncepcjami mono-

kauzalnymi, umiejscawiającymi

przyczyny ludzkich działań bądź w samej

jednostce (koncepcja personologiczna)

bądź w jej otoczeniu (koncepcja

środowiskowa),

wybiera Autor inną drogę:

koncepcję

wzajemnego (zwrotnego)

determinizmu

.

Bandura zdecydowanie wykracza ona poza
konstatację, iż zachowanie jest
współwyznaczane przez oba rodzaje wpływów,
czy też przez ich statystyczną interakcję.

Wprowadza do rozważań jako istotny wymiar

dynamikę zmian przyczynowości w
czasie

.

Determinizm zwrotny - teza, że

to, co

jeszcze przed chwilą było skutkiem,
samo staje się przyczyną,

zapoczątkowując łańcuch interakcji
między zdarzeniami.

Zasada ta dotyczy w równej mierze
ludzkiego zachowania co zdarzeń
środowiskowych.

Zachowanie de facto

kreuje

środowisko

, decyduje bowiem o

tym, jakie elementy tzw.

środowiska

potencjalnego

(oryginalny termin

Bandury) rzeczywiście zaktualizują
się, i będą wywierć realny wpływ
zarówno na nas samych jak i na
innych ludzi.

PRZYKŁAD:

Podczas rozmowy zarówno reakcje partnera,

jak i nasze własne przyszłe reakcje zależą od

tego,

jaki temat w konwersacji podejmiemy.

Wstępne jego ustalenie sprawia, że - na

użytek tej konkretnej rozmowy - z

potencjalnego zbioru różnych treści (np.

pojęć, doświadczeń, przekonań)

aktualizują

się tylko te, które związane są z jej

dominującym tematem

.

niezwykle bogate

środowisko potencjalne

ulega więc zredukowaniu do znacznie

węższego środowiska aktualnego

, czyli zbioru

bodźców rzeczywiście uczestniczących w

regulacji zachowania partnerów interakcji.

Przypomnijmy: wiele naszych działań – to akty

samoregulacji

, a więc zachowania

wewnętrzne, symboliczne,

mające na celu zmotywowanie lub
zniechęcenie samego siebie do wykonania
określonego zewnętrznego zachowania.

 
Zasada zwrotnego determinizmu realizuje się

poprzez

ciąg interakcji człowieka z samym

sobą

:

własne reakcje mentalne stają się częścią
wewnętrznego środowiska, które z jednej
strony wyznacza nasze kolejne zachowania, z
drugiej – jest przez te zachowania zwrotnie
modyfikowane.

Kwestia ludzkiej wolności:

W jakiej mierze nasze działania

pozostają pod kontrolą czynników, na

które nie mamy wpływu, a w jakim –

pod nasza własną, osobista kontrolą?

Bandura, chociaż aprobuje fundamentalną

dla nauki zasadę determinizmu,

nie uważa

wolności za złudzenie

(pogląd radykalnego,

skinnerowskiego behawioryzmu).

Zarazem przeciwstawia się też metafizycznej

koncepcji

wolności jako braku

zewnętrznych ograniczeń.

Wolność wg. Bandury zależy od
• ilości dostępnych nam możliwości

działania (opcji), i

• prawa do realizacji każdej z nich.

Tak rozumiana wolność jest czymś realnym
(chociaż nie jest to konieczny atrybut
ludzkiego istnienia, ale pewien

stopniowalny stan rzeczy

),

ale zarazem czymś, co

nie przeczy zasadzie

determinizmu

(niewątpliwie każdy wybór,

jakiego człowiek dokona, ma bowiem swoje
uwarunkowania).

Wolność osobista

,

nazywana czasem przez

Bandurę wolnością behawioralną

,

jest

nieustannie ograniczana

• zarówno

przez innych

(np. przez normy prawne i

moralne, piętnujące pewne zachowania i wykluczające

je tym samym z opcji do wyboru),

• jak i

przez samego siebie

(np. przez nasze obawy i

autocenzurę).

Z kolei szeroko rozumiane

kompetencje

intelektualne i społeczne

rozszerzają wolność

wyboru.

Rozdział (i książka) kończy się analizą zarówno

indywidualnych, jak i społecznych zabezpieczeń

(takich jak demokratyczny system wzajemnej

kontroli władz) przeciwko nadmiernemu

ograniczeniu wolności każdego z nas.