przybytku pamięci, to jest: czyli tak zwaną klasyczność, czyli
nie. Śmiałego jedynie sława niezawodna, rozsądnego pożytek.
tak zwaną romantyczność ma obrać. [...]
Rozsądny, który odradził śmiałemu szkodliwe przedsięwziętie,
Jeżeli (jak mówi Krasicki) Horacjusz i Wirgiliusz nie chcieli
jest zapomniany; ale śmiały jeżeli doszedł do niego, a jeszcze
sobie zadawać pytania, co jest poezja!, trudno niemniej dać
ślepe szczęście posłużyło do dobrych skutków, wyniesiony jest
pod niebiosa; stąd zawsze mniej sławnych, którzy rzeczywi- ogólną definicją, co jest romantyczność?
ście do szczęścia nam się przyłożyli, nad tych, którzy wielkie Jedni chcą rozumieć pod tym słowem odstąpienie od wszel-
choć nierozważne mieli przedsięwzięcia. Gdyby rozsądny dostał kich przepisów, na których gruntuje się klasyczność; ~d~y
serce zapalające odwagę, a śmiały gdyby przyszedł do zimnego zowią ją sztuką obudzania tęschnych uczuć lub przerazema;
rozsądku, opuściliby pierwsze swoje przymioty i pewno za- inni chcą mieć w niej malowanie prostej natury; u wielu jest
mieniliby z sobą drogi swoje. Stąd odwaga i siła potrzebuje ona duchem rycerstwa i chrześcijaństwa średnich wieków; nie-
rozsądnego wodza, rozsądny potrzebuje do wykonania rzeczy którzy uważają ją jako igraszkę niczym nie ograniczającej się
odwagi i siły obcych. Jak ogień z wodą, tak te dwa przymioty imaginacji, w której nadzwyczajne istoty, czary, duchy niebie-
nie połączą się z sobą; jednak zawsze wzajemnej od siebie skie lub piekielne łudzą i przerażają itd.
pomocy szukać powinny. Jak woda i ogień są uśmierzycielami Według niemieckich pisarzów, słowo romantyczność pocho-
siebie, ale porządek natury składające i sobie wzajem potrzebne, dzić może lub od trubadurów, którzy w tak zwanym romańskim
który to porządek te dwie sprzeczności umie doprowadzić do języku, z łacińskiego i staroniemieckiego złożonym, rycerskie
złożenia się na jeden skutek; równie by w moralnym świecie śpiewali przygody, lub od dumek hiszpańskich romance z~a-
odwaga w rozsądku uśmierzając się i wzajemnie, dobro nasze nych, w których, przez stosunki wojenne z Arabami, styl onen-
utrzymywać powinna. talny z duchem rycerstwa i chrześcijaństwa był połączony2.
Z tego atoli oznaczenia wyrazu nie można przypuścić, ażeby
to, co romantyczne sprawia wrażenie, jedynie do średnich wie-
KAZIMIERZ BRODZIC
SKI ków należało, gdy dawna skandynawska mitologia, gdy Osjan 3,
O KLASYCZNOŚCI I ROMANTYCZNOŚCI TUDZIEŻ O DUCHU
Kazimierz Brodziński (1791-1835) - poeta, historyk i krytyk literacki,
POEZJI POLSKIEJ
uczestnik kampanii napoleońskich (1809-1813), profeso~U~wersytetu W~-
szawskiego w l. 1822-1830, członek Towarzystwa PrzYjaCiółNauk. DebIU-
[Fragmenty]
tował jako poeta w 1807, hołdował nurtowi sentymentalnemu (słynął s,zcz~-
gólnie jako autor sielanek i idylli). Poglądy teoretyczne formułował głowrne
Zdaje się teraz dla poezji polskiej nadchodzić pora, w której
pod wpływem estetyki niemieckiej. Zob. Wstęp, s. XIV. . .
zaczynającemu, wahać się potrzeba nad obraniem drogi do
! Por. I, Kra s i c k i, Zbiór potrzebniejszych wiadomoŚCI porząd~le,!"
alfabetu ułożony, Warszawa-Lwów 1781, t. II, s. 379. Krasicki wymierna
nie Wergiliusza, lecz Boileau.
K. BRODZIC
SKI, o KLASYCZNOŚCI I ROMANTYCZNOŚCI
2 Prawdopodobnie mowa o romantykach z kręgu jenajskiego; A. W.
Pierwodruk: "Pamiętnik Warszawski" 1818, t. X, XI. Przedruk za:
Schlegel w wykładach Ober dramotische Kunst und Literatur (1809-1811)
K. Brodziński, Wybór pism, oprac. A. Witkowska, Wrocław 1966, s, 209,
podobnie objaśniał pochodzenie słowa ,,romantyzm". .
232-234, 238, 244, 247-248, 326-328, 333-334, 336, Bibl. Nar., S. I,
nr 191. 3 Osjan _ legendarny wojownik i bard celtycki. Wzorem postaCI był
Szekspir (którego geniusz jak swój wiek malować umiał, tak się
Trzy śmiem uważać epoki, do których romantycznie unosi
do czasów rzymskich unosił), gdy na koniec i pieśni różnych
się czucie każdego jako człowieka, obywatela i chrześcijanina.
ludów, i malowanie obywatelskiego życia w naszym wieku są
Pierwszą jest najodleglejsza starożytność, ów początek rodu
dla nas romantycznymi.
ludzkiego, gdzie w dziecinnych umysłach tak blisko objawiała
Wszystkie wieki i narody różniły się swoją poezją. Niektóre
się opieka powszechnego ojca. Tęschnimy do tych zagród, jakby
z nich sprawiają to uczucie, które teraz, po wynalezieniu tego
do naszego rodzinnego domu, na których tych pierwszych oj-
słowa, romantycznym zowiemy; zaczem wyszczególnię, które
ców naszych idealnie sobie wyobrażamy. Równie świętą jest dla
poezje i w jakim rodzaju są dla nas romantycznymi. Obaczmy,
członka każdego narodu, acz póz
niejsza, s~arożytność, to jest:
co jest czucie romantyczne, bez względu na to, skąd to słowo
pierwsi założyciele, rycerze naszej krainy. Zywiej oni przedsta-
pochodzi.
wiają się wyobrażeniu naszemu, bo po ich śladach chodzimy,
Wszystko, co z przeszłości niewinność, swobodę, zapał zło-
bo ich siedliska w pozostałych zgadujemy ruinach, bo ich czyny
tych, patriarchalnych, rycerskich wieków przypomina, gdzie
i obyczaje poetycznymi są dla nas. Trzecią epoką są początki
zapał, nie rachuba w czynach, prostota, nie sztuka w piękno-
ści się maluje, sprawia na nas romantyczne wrażenie, którego chrześcijaństwa, jako moralne odrodzenie się nasze, które nas
cechą jest miły smutek jak mgła, towarzyszka jesieni, bo tylko wywyższyło. We wszystkich tych epokach był pełen lud mło-
uczucie wspomnień i tęschnoty obudzać może. Piękności ro-
dzieńczej fantazji, pamięć ich przeto tylko nam się w poezji
mantyczne są wyłącznie dla serc tkliwych i dla umysłu naturę
przedstawiać może, jakoż w niej prawie nas doszła. W każdej
i ducha wieków badającego. Kto, nie śledząc ducha narodu,
właściwie panowało uczucie i poświęcenie się, którego pamięć
jego religii i nie chcący się postawić na jego ziemi, będzie
świętą być nam powinna. W czasach patriarchalnych nie upatru-
chciał sądzić o jego poezji według gustu z wychowania przyję-
jemy innej żądzy szczęścia i chwały, jak tylko, aby najliczniej-
tego, według sztuki poezji klasycznej, nie znajdzie nigdy klucza
sze potomstwo błogosławionym było; wszystko temu poświę-
do jej tajemnic, wszystkie piękności będą mu obce, prostota
cano uczuciu. Świętą jest dla każdego pamięć początku swojego
płaskością, obrazy - dzikie, porównania - niesforne i myśli
narodu, kiedy rycerze dla rozszerzenia i bronienia siedlisk na-
- niezrozumiałe. W czyim sercu obraz natury i prostoty nie
stępnych pokoleń, trudy i życie poświęcali. Uderzającym jest
obudzą rozrzewnienia, tęschnot i wspomnień, miłości wszyst-
na koniec zapał i poświęcenie się wyznawców, męczenników
kiego; kto nie chce się postawić w sercu człowieka każdego
i rycerzów chrześcijaństwa, z jakim czcząc i ustalając świętość
wieku i stanu, aby z nim dzielił niewinność, tęschnoty, smutek,
religii, wszystko doczesne jej umieli ponieść w ofierze. [...]
wesele - dla tego obcą jest romantyczność; wszystko zwać bę-
dzie albo dziecinnym, albo gustem zepsutym. Do klasyczności
Poezja średniego wieku, romantyczna dla nas, czerpaną była
potrzeba mieć więcej udoskonalony gust, do romantyczności
z dwóch z
ródeł: chrześcijaństwa i rycerstwa. [...]
więcej udoskonalone czucie. [...]
Rycerstwo równać się może wiekom bohaterskim Greków.
Odgrzebana pamięć przygód rycerskich, bogobojności, żądzy
jeden z bohaterów staroirlandzkich, Osjan, syn Finna. Pod imieniem Osjana
do sławy, uczuć honoru, jest dla nas romantyczną, tak jak
James Macpherson wydał w r. 1762 Fingala, poemat epiczny i inne poezje
(Pieśni Osjana).
poetycznymi były dla Greków bajeczne o rycerzach podania.
Krucjaty przypominają wyprawę Argonautów 4, lubo tej co do Średnie rycerskie wieki, ten główny punkt romantyczności, od
skutków z tamtymi w porównanie nawet postawić nie można. którego wzięła nazwisko i odznaczenie się swoje w poezji, nie
Obrona niewinności, oczyszczanie ziemi z potworów, rycerze są dla nas, bo nasza polityczna towarzyskość już była zawią-
zaną, kiedy się rycerze chrześcijańscy za osobnymi przygodami
z pełności czucia, nie rachuby działający, sławę nie na za-
i widokami błąkali, gdzie obok cnót szczególnych rycerzów wi-
szczytach, ale na osobliwości przygód zakładający - były to
dziemy gwałty towarzyskie, za którymi nasza imaginacja błą-
jednakie zorze, poprzedzające oświatę starożytności i naszych
kać się nie ma potrzeby. Chrześcijaństwo, w średnich wiekach
wieków. Rycerskiego potrzeba było zapału, ażeby się przedrzeć
u nas łagodnymi środkami przyjęte i rozszerzone, nie nabawiło
ze światłem z tak okropnych ciemności, w które nieszczęśliwa
naszych przodków rozlewu krwi za opinie, a zatem nie zosta-
i poniżona Europa pogrążoną była. Gwałtami praw gościnno-
wiło smutnego pola dla poezji, co by rozlew krwi z powodu
ści, niewiarą, okrucieństwem oburzone serca szlachetniejszej
zasad chrześcijańskiego braterstwa opiewać mogła. Szczegól-
młodzieży uczuły potrzebę, ażeby z wszelkim poświęceniem
niej zaś nie zaczerniło naszej imaginacji chrześcijaństwo tą
się bronić uciśnioną niewinność, karać niesprawiedliwe napaści,
posępnością, trwożnymi uczuciami i okropnością duchów, które
mścić się niewiary mieczem i pogardą, czcić święte gościnności
przerażają imaginacją ludów germańskich, a na męskość czło-
prawa dla samych nawet nieprzyjaciół, zgoła wysokim o ho-
wieka i pogodę wewnętrzną tak ważny wpływ mają. Włochy, od
norze wyobrażeniem zaszczepić wszystko, z czego na czasy
niewieściej miękkości do przebujałej imaginacji przechodzący,
póz
niejsze wypłynęła grzeczność, porządek, uległość prawom
nie noszą odznaczającego piętna narodowości, dla Polaków tak
i wszelkie towarzyskie przymioty. Szlachetne czyny tych ryce-
świętej. Shakespear potrzebował zimnych i posępnych swych
rzów, tyle nad swój wiek wzniosłe, zapał do przygód i sławy,
ziomków zwabiać okropnościami, nadzwyczajnymi utworami
miłość religijnie pojęta, na którą przez szlachetną odwagę trzeba
imaginacji, wydobył wszystko straszliwe z narodu, wszystko
było zasłużyć, tyle poświęcenia co przyjaz
ń niegdyś u Greków
przerażające z religii, czego ani w dziejach naszych znajdziemy,
wymagająca, imaginacja zawsze nadzwyczajnymi zdarzeniami,
ani też nasze łagodniejsze uczucia i weselsze pojmowanie ducha
istotami dobrymi lub złymi duchami zapełniona, samotne grody,
chrześcijaństwa nie zniosą i nie potrzebują. Przy tym uważać na-
ciemne lasy, zakony, pustelnictwa, były obfitym z
ródłem rycer-
leży, że tak my, jak inne słowiańskie ludy, cechujemy się między
skiej melancholicznej poezji. [...]
północnymi narodami swobodniejszą imaginacją i, oprócz miłej
Jakiż rodzaj poezji z tych, które wyżej pod rodzaj roman-
melancholii, nie widziemy w niej przerażenia i okropności 5.
tyczności podciągnąłem, jest dla nas stósowny? - Prostota
Jestże teraz
niejsza idealność i mistyczność niemiecka dla
bibliczna niewielu rodzajom poezji służyć może; styl orien-
narodu naszego? Sam naprzód niemiecki język jest zdolny do
talny ani wiekowi, ani towarzyskości, ani też wyobrażeniom
tego, co z tej powietrznej wydał krainy. Nie można przepisywać
naszym służyć już zdoła. Poezje Osjańskie są raczej utworem
granic myśli ani wyznaczać kierunku imaginacji, ale porywać
samej imaginacji, nie noszą żadnego piętna pewnego charak-
teru; naśladowanie ich tyle jest niestosownym, ile niepodobnym.
5 Obsesyjne nawracanie do tematu średniowiecza w tym szkicu, próba
ukazania odrębności "łagodnego" średniowiecza polskiego wynikała niewąt-
4 wyprawa Argonautów (mit. gr.) - wyprawa Jazona i jego 50 towa- pliwie ze świadomości, że wraz z narodzinami romantyzmu epoka ta stała
się centralnym problemem tradycji.
rzyszy na statku "Argo" po złote runo cudownego barana.
się w niepewny lot bez natchnienia, puszczać się jedynie dla- zagładą uniesiono; mogiły rycerzów, które po niwach naszych
tego, że w tę drogę inny się puścił, jest nierozsądkiem, którego wszędzie napotykamy; rycerstwo, co na wzór Eneasza znisz-
skutkiem jest obłąkanie, a korzyść żadna. [...] czoną opuściło Troję 10, nie dla zakładania nowej siedziby na
Co do czucia romantyczności (jeżeli ją czytelnik w tym ziemi latyńskiej II, ale dla dochowania oręża z okupem krwi za
duchu uważać zechce, jak ją wyżej rozwinąć się starałem 6), cudzą sprawę, aby z nim wrócić do grobu ojczyzny z niesły-
nie pozwolę sobie więcej żadnych uwag; byłoby to albowiem chaną nadzieją. [...]
wykreślać władzę myślenia, nadawać przepisy czuciu; wzór jej Nie bądz
my, jak Francuzi, niewolnikami przepisów, ażeby się
jest w naturze, z którego czytać nikt się od nikogo nie nauczy. coś naturze zostało; nie bądz
my, jak Niemcy, zuchwałymi ich
Każdy, jako człowiek pojmujący czuciem głos i widok natury przestępcami, ażeby naturze służyła sztuka i prawa rozsądku.
oraz dziejów człowieczeństwa, pojmuje ją; jako Polacy, chrze- Poezja być powinna jak kamień drogi, który mając wartość
ścijanie, nie szukajmy wrażenia romantycznego z religii w tych swoję wewnętrzną, przez polor i sztukę nabiera jej jeszcze i dla
okropnościach posępności, jak ją znalazły ludy germańskie; sza- oka powabniejszym się staje. Wewnętrzne poezji zalety czucia
nujmy w niej łagodniejsze towarzyskie uczucia, jakimi tchnął i imaginacji, osobliwie zaś dążenia filozoficznego, widziemy
w Niemcach; zewnętrzne, gustu i poloru, mamy w Francuzach;
święty jej prawodawca, jakie z jej nauk wypływać powinny
i jak ją przodkowie nasi pojmowali. Jako Polacy, przywiązani powinni byśmy obiedwie połączyć. [...]
do ziemi ojców, nie szukajmy do wspomnienia na przodków
wzorów w rycerskiej poezji średnich wieków, malujmy ich spo-
sobem obywatelskich rycerzów, zajętych radą o jej dobro, żyją-
JAN ŚNIADECKI
cych z rolnictwa, nie warujących się 7 po skałach jak orły, nie
O PISMACH KLASYCZNYCH I ROMANTYCZNYCH
wypadających z gniazd swoich jak orły na zdobycz po bliskich
równinach, nie za sławę dam swoich, ale za ziemię walczą- [Fragmenty l
cych. Teraz szczególniej żyjemy w wieku pełnym wspomnień.
że romantyczność jest oddzielnym i niby nowym rodzajem
Cudowne losy naszej ojczyzny są wielkim polem dla poezji.
poezji, że się zajmuje i ożywia żałosnym wspomnieniem i tę-
Romantycznością naszą są nasze niegdyś miasta, których ob-
wody już czarna rola przykryła; smutne grody, w których nasi
ławach przez Izabelę Czartoryską dla gromadzenia w niej pamiątek histo-
królowie przemięszkiwali, a do których murów teraz wieśniacy
rycznych; pozostałki - resztki, szczątki.
strzechy swoje przytykają; stolica 8, gdzie teraz na oddzielonej
10 Eneasz (mit. gr.) - bohater Eneidy Wergiliusza, uszedł z płonącej
ziemi śpią dwie ukochane rodziny królów naszych i tylu ryce- Troi. W tekście Brodzińskiego to paralela do opuszczenia ojczyzny po roz-
biorach przez Polaków, udających się do Legionów Dąbrowskiego.
rzów; Sybilla, gdzie marne pozostałki 9 świetności naszej przed
II siedziba na ziemi latyńskiej - Eneasz po licznych wędrówkach osiadł
w Lacjum i tam założył stolicę.
6 Obacz nr 4 ,,Pamiętnika" z r.b., strona 523. [Przypis autoral
J. ŚNIADECKI. o PISMACH KLASYCZNYCH I ROMANTYCZNYCH
7 warujących się (od starop. warowac') - strzegących.
Pierwodruk: "Dziennik Wileński" 1819, t. I. Przedruk za: Walka roman-
8 stolica - Kraków i groby królewskie na Wawelu.
tyków z klasykami, oprac. S. Kawyn, Wrocław 1960, s. 46-53, Bib!. Nar.,
9 Sybilla - tzw. Świątynia Sybilli zbudowana w 1800 r. w parku w Pu- S. I, nr 183.