ŚWIATŁOLECZNICTWO

opracowano na podstawie:


      

wykładów dr n. med. Mariusza Adamka Śląska Akademia Medyczna,

 


      

Prof. dr hab. Ludwika Pokory ,

 


      

„Fizykoterapia” pod red. Tadeusza Mika wyd. IV PZWL Warszawa 2003,

 


      

„Fizjoterapia” pod red. Prof. dr hab. Gerarda Strabużyńskiego,

 


      

„Medycyna Uzdrowiskowa w zarysie” pod red. Prof. dr hab. Ireny Ponikowskiej

WATEXT`S Warszawa 1995
 


      

„Podstawy rehabilitacji i medycyny fizykalnej” pod red. S.J.Garrison M.D. PZWL

Warszawa 1997
 
 
 

ŚWIATŁOLECZNICTWO – dział fizykoterapii wykorzystujący leczniczo promieniowanie
podczerwone, widzialne i nadfioletowe.
 
PROMIENIOWANIE PODCZERWONE – promieniowanie niewidzialne umiejscowione w
widmie promieniowania elektromagnetycznego pomiędzy czerwienią widma światła
widzialnego a mikrofalami. Emitowane jest przez rozgrzane ciała. Leczniczo wykorzystuje się
promieniowanie podczerwone o długości fali pomiędzy 760nm. a 15.000 nm.
 
PROMIENIOWANIE WIDZIALNE – promieniowanie o długości fali od 400 nm. do 760nm.,
wywołujące u ludzi (i zwierząt) wrażenia świetlne.
Widzialne promieniowanie elektromagnetyczne, umiejscowione pomiędzy promieniowaniem
nadfioletowym, a promieniowaniem podczerwonym.
 
W
PROMIENIOWABNIE NADFIOLETOWE – promieniowanie niewidzialne o długości fali od
100 nm. do 400nm. W widmie promieniowania elektromagnetycznego jest ono umiejscowione
bezpośrednio za obszarem fioletu widma widzialnego.
Leczniczo wykorzystuje się promieniowanie nadfioletowe o długości fali od 200 do 380 nm.
Promieniowanie rozchodzi się w postaci oddzielnych porcji energii = kwantów (fotonów) ; są
to cząsteczki o charakterze pola elektromagnetycznego, obdarzone masą i energia.
 
Promieniowanie padając na dany ośrodek może zostać:


      

odbite,,



      

pochłonięte (wybiórczo pochłonięcie),



      

rozproszone,



      

załamane,



      

ugięte.

Prawo GROTTHUSA – DRAPERA – przemiany fotochemiczne układu reagującego wywołuje
tylko ta część promieniowania, która zostaje p o c h ł o n i ę t a
odczyn tkankowy zależy od ilości energii pochłoniętej.
 
PROMIENIOWANIE PODCZERWONE (IR) – długość fali od 770 do 15.000 nm dzielimy na:


      

promieniowanie krótkofalowe tzw. bliskie o dł. fali od 770 nm. do 1500 nm., tzw. obszar

A,


      

promieniowanie średniofalowe tzw. bliskie o dł. fali od 1500 do 4000 nm., tzw. obszar B



      

promieniowanie długofalowe tzw. dalekie o dł. fali od 4000 nm. do 15000nm tzw. obszar

C.
 
PRAWO VIENNA – długość fali promieniowania podczerwonego jest uzależniona od
temperatury ciała ogrzanego.
 
Wzrost temperatury ciał wywołuje skrócenie fal promieniowania podczerwonego, aż do
emisji promieniowania widzialnego (świeci).
 
Działanie biologiczne jest uzależnione od wpływu cieplnego na tkanki; pochłonięta energia
promieniowania zwiększa energię kinetyczna cząstek, co podnosi temperaturę tkanki.

Promieniowanie podczerwone w ok. 30 % zostaje odbite, załamane, rozproszone itp. na
ludzkiej skórze, pozostała część zostaje pochłonięta.
Zdolność przenikania skóry jest uzależniona od długości fali;


      

promieniowanie krótkofalowe wnika maxymalne do 30 mm; ulegając wchłonięciu w

przeważającej części na głębokości 10 mm.,


      

promieniowanie długofalowe wnika maxymalnie do głębokości 3mm (0,5).

 
WPŁYW BIOLOGICZNY:


      

rozszerzenie naczyń włosowatych skóry → ↑ przepływu tętniczego,



      

reakcje naczyń położonych głębiej zgodnie z prawem Dastre`a- Morata (naczynia mózgu,

śledzionej, nerek reagują podobnie jak naczynia skórne przy ekspozycji dużych powierzchni
ciała, pozostałe odmiennie)


      

działanie p/bólowe (podwyższają próg bólu),



      

wzmagają przemianę materii (wzrost temp. o 1 C - ↑ 3,6%),



      

pobudzanie termoreceptorów skóry.

 
ODCZYN:
 
I MIEJSCOWY
1.

    

Rozszerzenie naczyń krwionośnych w miejscu naświetlań = rumień cieplny:

a)

    

podczas ekspozycji na naświetlanie,

b)

   

zaczerwienie plamiste n i e r ó w n o m i e r n e,

c)

   

ustępuje po zakończeniu ekspozycji; czas zależny od wielkości dawki.

II OGÓLNY: = uruchomiono mechanizmy termoregulacji
1.

    

wydzielenie potu → odwodnienie ,

2.

    

wydzielanie Na, Cl, → utrata soli mineralnych → wtórne odwodnienie

3.

    

zmniejszenie diurezy,

4.

    

wzrost udziału krwi żylnej w krążeniu → stopniowe przejście na metabolizm beztlenowy →

kwasica
 
TERAPEUTYCZNE PROMIENNIKI PODCZERWIENI
I.

                  

Promienniki emitujące promieniowanie podczerwone tzw. naświetlne generatory

podczerwieni .
II.

               

Lampy terapeutyczne, emitujące promieniowanie podczerwone oraz promieniowanie

widzialne tzw. świetlne generatory podczerwieni.
 
WSKAZANIA:


      

przewlekłe i podostre stany zapalne



      

przewlekłe i podostre stany zapalne stawów i tkanek okołostawowych (nie w fazie wysięku)



      

zespoły bólowe i nerwobóle,



      

stany po przebytym zapaleniu skóry i tkanek miękkich pochodzenia bakteryjnego.

PRZERCIWWSKAZANIA:


      

niewydolność krążenia,



      

czynne tbc,



      

krwawienia i skłonność do krwawień (menstruacja)



      

zaburzenia krążenie obwodowego,



      

stany gorączkowe,



      

ostre stany zapalne skóry i tkanek miękkich,

cachexia.

PROMIENIOWANIE NADFIOLETOWE (UV)
Podział uwarunkowany oddziaływanie biologicznym:


      

A – o dł. fali od 400 do 315 nm. → ograniczone oddziaływanie biologiczne,



      

B – o dł. fali od 315 do 280nm. → minimalna zdolność wywoływania rumieńca,



      

C – o dł. fali od 280 do 200 nm.

tzw. promieniowanie Schumanna o dł. fali od 100 do 200nm. pochłaniane przez powietrze i
parę wodną.
 
Energia kwantów promieniowania nadfioletowego zależy od długości fali;
im fala jest krótsza i większa jej częstotliwość tym kwanty promieniowania mają większą
energię.
Promieniowanie UV ma stosunkowo ograniczona zdolność przenikania w głąb tkanek
ludzkich.
Skóra pochłania promieniowanie UV we wszystkich jego długościach, ale tylko do
głębokości 2mm.
 
Głębiej wnika promieniowanie o długości fali powyżej 450 nm
Promieniowanie UV o długości fali 200 nm. zostaje całkowicie pochłonięte w warstwie
rogowej naskórka.
Promieniowanie o fali dł. 400 nm. wnika na głębokość 2 nm.
 

DZIAŁANIE BIOLOGICZNE PROMIENIOWANIA UV:
I.

     

Reakcje fotochemiczne

a)

    

fotosynteza,

b)

   

utleniania,

c)

    

redukcja,

d)

   

fotoliza,

e)

    

fotoizomeryzacja, 

II.

  

Działanie bakteriobójcze

W organizmie ludzkim:


      

powstanie rumienia fotochemicznego,



      

tworzenie pigmentu,



      

wytwarzanie Vit. D,



      

uwalnianie związków uczulających na światło.

 
Rumień fotochemiczny – najsilniej wytwarza go promieniowanie UV o dł. fali 297 nm. i
250nm. 
Intensywność zależy od:


      

długości fal promieniowania jw.



      

intensywność promieniowania,



      

czasu ekspozycji,



      

odległość powierzchni skóry od źródła promieniowania,



      

wrażliwość skóry (osobnicza),

 
 
Okres I – denaturacja białka komórek warstwy kolczystej naskórka z uszkodzeniem komórek.
 
Okres II – z uszkodzonych komórek uwalniają się związki naczynioruchowe, głównie h i s t a
m i n a.

 
Rumień fotochemiczny jest jednolity ( nasilenie zaczerwienienia ma zależne od stopnia (jw.)
odczyn.
 
Ewolucja rumienia fotochemicznego:


      

okres utajenia (od 1 do 6 h) = czas od chwili ekspozycji do wystąpienia pierwszych

objawów,


      

okres narastania objawów (od 6 do 24 h od czasu ekspozycji),



      

okres ustępowania (do kilku dni).

 
BIOLOGICZNIE:


      

zgrubienie naskórka (właściwa reakcja ochronna),



      

łuszczenie naskórka,



      

zbrązowienie naskórka w wyniku nagromadzenia barwnika.

 
Pod wpływem promieniowania UV prowitaminy D (sterole normalnie występujące w
organizmie), ulegają przemianie do Witamin D (zwłaszcza promieniowania UV o dł. poniżej 320
nm.
 
EFEKT FOTODYNAMICZNY – zwiększenie wrażliwości na promieniowanie UV pod wpływem
wchłoniętych związków chemicznych (bez udziału tych związków taka nadwrażliwość nie
istnieje). Jest to tzw. przenośnik energii na poszczególne etapy reakcji biologicznych
wywołanych promieniowaniem, UV.
Są to np.:


      

pochodne kumaryny,



      

pochodne smołowcowe,



      

barwnik (błękit metylenowy, róż bengalski)



      

naturalne olejki (cedrowy, sandałowy, cytrusowy),



      

sulfonamidy,



      

antybiotyki: tetracykliny,



      

leki p/grzybicze,



      

leki p/cukrzycowe,



      

pochodne fenotiazyny (elenina, relamium).

 

ODDZIAŁYWANIE BIOLOGICZNE UV :
1.

    

oddziaływanie fotochemiczne na skórę ( z uwolnieniem histaminy)

2.

    

wzmożone ukrwienie skóry,

3.

    

lepsza elastyczność skóry,

4.

    

ograniczenie podatności skóry na infekcje,

5.

    

szybszy wzrost komórek naskórka (szybsza odnowa)

6.

    

wzrost liczby leukocytów w miejscu ekspozycji.

Zastosowanie w:


                  

leczenie trudno gojących się ran, owrzodzeń (dł. fali ↑ od 280 nm.)

↓


                  

aktywacja wodorosiarczków biorących udział w reakcjach redukcyjno – oksydacyjnych

hormonów, witamin, enzymów.
 
SZTUCZNE ŹRÓDŁA PROMIENIOWANIA UV:


                  

ciał ogrzane ; zgodnie z prawem Stefana – Boltzmanna, każde ciało o temp. > zera

bezwzględnego (tj. – 273

o

C), jest źródłem promieniowania; w miarę wzrostu temperatury, ciało

emituje coraz krótszą długość fal.


                  

łuk elektryczny – rodzaj wyładowania elektrycznego w gazie w lampach leczniczych,

źródłem promieniowania UV są promienniki zwane p a l n i k a m i :


     

palniki wysokociśnieniowe: 1-10 atm. (najczęściej stosowane; 580 – 180 nm.),



     

palniki średniociśnieniowe: ok.0,1 atm.,



     

palniki niskociśnieniowe: ok. 0,001 atm.

W fizykoterapii urządzenia przeznaczone do naświetlań promieniowania UV są tzw.
terapeutyczne lampy kwarcowe.

Zgodnie z prawem Lamberta, natężenie promieniowania padającego na skórę zależy od
kąta padania oraz odwrotnie proporcjonalnie do kwadratu odległości.
 
Podstawą do dawkowania promieniowania UV jest określenie tzw. d a w k i p r o g o w e j =
biodozy promieniowania UV = MED; określa stan wrażliwości ustroju na promieniowanie,
którego miarą jest czas naświetlania z danej odległości.

Wywołujący minimalny odczyn

rumieniowy, tzw. odczyn progowy
 
MED = minimalna dawka rumieniowa promieniowania UVB, przy której na skórze pozostaje
rumień (indywidualnie).
MPD = minimalna dawka fotoksyczna promieniowania UVA (indywidualnie), która wywołuje
powstanie rumienia.
 
Badanie wykonywane za pomocą tzw. rumieniomierzy np. czas naświetlania 15s. z odl. 50
cm.
pole 1 – 75s, → odczyn najsilniejszy
pole 2 – 60s,
pole 3 – 45s,
pole 4 – 30s,
pole 5 – 15s → odczyn najsłabszy (brak)

Z obserwacją w czasie 3,6,9, 12 i 24 h od naświetlenia.
 
Jako dawkę progową promieniowania UV przyjmuje się czas w którym naświetlano bez
dostrzegalnego odczynu rumieniowego pole skórne, sąsiadujące z dostrzegalnym odczynem
rumieniowym; minimalny odczyn występuje po 3 h utajnienia i znika po ok. 12 h od ekspozycji.
 
Podział odczynu rumieniowego w zależności od jego nasilenia:
E I

o

– minimalne zaczerwienie skóry (po zadziałaniu 2-3 dawek promienia progowego),

E II

o

– odczyn drugiego stopnia wywołany 3-4 dawkami progowymi (silnie zaróżowiona, bolesna

skóra),
E III

o

– odczyn wywołany 5-6dawkami progowymi (żywoczerwona obrzękła skóra),

E IV

o

– odczyn wywołany 6-8 dawkami progowymi (pęcherze wypełnione płynem surowiczym),

E V

o

– odczyn wywołany 8-10 dawkami promieniowania progowego (obrzęk, pęcherze, , martwica)

 


       

Naświetlanie dużych powierzchni (całe ciało = E I

o

lub reakcja progowa

→ zwiększająca codziennie o ½ / ¼ dawki


       

Naświetlania miejscowe E II

o

/E III

o

Wskazania do stosowania promieniowania UV:


      

choroby gardła i nosa (miejscowo i ogólnie za pomocą specjalnych aplikatorów),



      

przewlekłe st. zapalanych oskrzeli,



      

astma oskrzelowa,



      

krzywica,



      

neuralgia n. kulszowego,



      

reumatyzm tkanek miękkich,



      

choroba zwyrodnieniowa dużych stawów,



      

trądzik pospolity,



      

czyraczność,



      

stany zapalne tkanek miękkich,



      

łysienie plackowate,



      

owrzodzenia troficzne,



      

trudno gojące się rany,



      

łuszczyca,



      

utrudniony zrost kostny,



      

stany rekonwalescencji,



      

niedoczynność niektórych gruczołów wydzielania wewnętrznego (tarczyca, jajniki).

Wskazania do stosowania promieniowania UV:


      

choroby gardła i nosa (miejscowo i ogólnie za pomocą specjalnych aplikatorów),



      

przewlekłe st. zapalanych oskrzeli,



      

astma oskrzelowa,



      

krzywica,



      

neuralgia n. kulszowego,



      

reumatyzm tkanek miękkich,



      

choroba zwyrodnieniowa dużych stawów,



      

trądzik pospolity,



      

czyraczność,



      

stany zapalne tkanek miękkich,



      

łysienie plackowate,



      

owrzodzenia troficzne,



      

trudno gojące się rany,



      

łuszczyca,



      

utrudniony zrost kostny,



      

stany rekonwalescencji,



      

niedoczynność niektórych gruczołów wydzielania wewnętrznego (tarczyca, jajniki).

PRZECIWWSKAZANIA DO LECZNICZEGO STOSOWANIA PROMIENIOWANIA UV:


      

npl.,



      

czynne tbc płuc,



      

choroby skóry ze wzmożonym odczynem napromieniowania UV,



      

zwiększona wrażliwość na światło, stany gorączkowe,



      

nadczynność tarczycy,



      

cukrzyca,



      

wzmożona pobudliwość autonomicznego układu nerwowego,



      

skłonność do krwawień (menstruacja),



      

proces miażdżycowy ze znacznym ↑ RR,



      

↓ RR tętnicze krwi (stałe),



      

zakażenie ogniskowe,



      

niedokrwistości/białaczki/chłoniaki,



      

zaostrzenie (z wysiękiem) gośćca stawowego,



      

padaczka,



      

reumatoidalne zapalenie stawów w okresie leczenia preparatami złota.

 
HELIOTERAPIA – wykorzystanie do celów leczniczych promieniowania słonecznego;
promieniowanie to wykazuje widmo ciągłe i zawiera:


      

59-65% promieniowania podczerwonego,



      

33-40% promieniowania widzialnego,



      

1-2% promieniowania nadfioletowego ( do Ziemi dociera dł. fali powyżej 290nm.).

W różnych porach roku i dnia zmienia się skład promieniowania słonecznego, co jest
uzależnione z kątem pod jakim promieniowanie dociera do Ziemi:


      

w naszej szerokości geograficznej promieniowanie słoneczne zawiera „mierną” ilość

promieniowania podczerwonego,


      

zimą zawiera ono mało promieniowania widzialnego i mało nadfioletowego,



      

wiosną zwiększa się ilość promieniowania widzialnego (UV niewiele),



      

latem wzrost promieniowania widzialnego i UV,



      

jesienią ilość promieniowania widzialnego i UV ponownie spada.

 
Rano i popołudniu ilość UV jest mało ; najwięcej jest go w południe /słońce w zenicie);
Wzrasta też w tym czasie ilość promieniowania widzialnego i podczerwonego.
Promieniowanie słoneczne pochłonięte przez skórę wywołuje w niej odczyn miejscowy (w
wyniku zadziałania promieniowania IR – infra – red prom.podczerw. , i UV):


      

rumień cieplny,



      

rumień fotochemiczny.

 
Światło słoneczne wywiera działanie korzystne i bodźcowe na ludzki organizm:


      

wzmożenie przemiany materii,



      

wzrost czynności krwiotwórczej,



      

wzrost odporności na infekcje,



      

wzrost aktywności endokrynnej,



      

działanie odczulające,



      

działanie p/cukrzycowe.

Wpływ niekorzystny:


                 

rumień fotochemiczny,



                 

uczucie rozbicia, reakcje histaminy i innych mediatorów



                 

bóle i zawroty głowy , uwolnionych z komórek



                 

gorączka.

 
LECZNICZE ZASTOSOWANIE PROMIENIOWANIA SŁONECZNEGO:


      

gruźlica kostno – stawowa,



      

gruźlica dróg moczowych,



      

gruźlica węzłów chłonnych,



      

przewlekłe stany zapalne stawów,



      

przewlekłe stany zapalne dróg oddechowych,



      

łuszczyca,



      

czyraczność,



      

trądzik pospolity,



      

zaburzenia wzrostu kości u dzieci.

PRZECIWSKAZANIA LECZNICZEGO STOSOWANIA PROMIENIOWANIA SŁONECZNEGO:


      

czynna tbc płuc,



      

niewydolność krążenia,



      

npl.



      

skłonność/ i krwawienia,



      

nadczynność tarczycy,



      

zaawansowany proces miażdżycowy.

 
METODYKA:


      

naświetlanie rozpoczyna się od czasu 15-20 mim.,



      

kolejno zwiększanie od 10-15 min. w każdym dniu → do ok. 2 tygodni.