Edukacja w Europie

czasów nowożytnych: XIV

– XVIII w.

Renesans i humanizm

W XIII i XIV w. Europa zaczęła dojrzewać do zmiany systemu

szkolnictwa i edukacji. Wiązało się to z upowszechnianiem się

nowej koncepcji człowieka i świata, z przemianami ekonomiczny-

mi (ogólne bogacenie się i rozwój miast) i politycznymi (powsta-

nie państw scentralizowanych), z coraz szerszym dostępem do

oryginalnej literatury starożytnej. Rosła odwaga

myślenia i wypowiadania się wśród ludzi pióra i nauki. Europa

wchodziła w okres niezwykłego rozwoju kultury i cywilizacji

zwany renesansem. W dziedzinie literatury, myśli o człowieku i w sztuce jego

szczy-

towym rezultatem jest humanizm. Humanizm w pedagogice przy-

niósł znamienny przełom, zwrot, którego skutkiem w dalekiej per-

spektywie jest dzisiejsza pedagogika i szkoła. Jego istotą jest przesta-

wienie punktu odniesienia dla praktyki edukacyjnej i dla myśli

o edukacji z sacrum na humanum, z potrzeb religijnych stanu du-

chownego, i dostosowanych do tego urządzeń szkolnych, na potrze-

by ludzi świeckich.

Najistotniejszą przyczyną przekształceń w obrębie szkolnictwa

były zmiany wewnątrz feudalnych struktur społecznych, pociągające

za sobą zmianę obyczaju i konieczność zdobywania przez ludzi świec-

kich określonego zasobu wiedzy książkowej. Wykształcenie stało się

niezbędne do funkcjonowania w życiu państwowym (dworskim) dla

różnych warstw szlachty, arystokracji, bogatego mieszczaństwa.

Rozwój renesansowej pedagogiki i edukacji w Europie zapo-

czątkowały próby i doświadczenia praktyczne dwóch środowisk:

wielkich włoskich dworów książęcych i zamożnych miast nider-

landzkich. W Italii, na dworach Estów w Ferrarze i Gonzagów

w Mantui, pedagodzy (Guarino z Werony i Yittorino da Feltre) -

niewątpliwie pod wpływem pedagogiki antycznej - zorganizowali eli-

tarne szkoły świeckie. Celem był harmonijny: moralny, intelektualny

i fizyczny rozwój uczniów, w atmosferze życzliwości i zaufania pomię-

dzy uczniem i nauczycielem, z wykluczeniem kary cielesnej (charak-

terystyczna jest nazwa nadana szkole da Feltre w Mantui: casagioco-

sa - „dom radosny"). Program stanowiły klasyczne 7 sztuk

wyzwolonych, wzbogacone o filozofię, język grecki, wiedzę o sta-

rożytności, etykę i estetykę. Troskliwie urządzono otoczenie szkół

i ich wnętrza. Na terenie Italii rodzi się nowożytna literatura pedagogiczna

zapoczątkowana traktatem Piotra Pawła Vergiego O szlachetnych

obyczajach i studiach wyzwolonych.

Humanistyczna myśl o

edukacji

Z literatury wyłaniały się propozycje wzorów wychowawczych

przede wszystkim dla przedstawicieli wyższych warstw społeczeń-

stwa, a także ponadczasowe ideały wychowawcze człowieka „w ogó-

le", które zaczęły przenikać do czytających literaturę pedagogiczną

rodziców, a zwłaszcza do ojców rodzin. Miało to istotne znaczenie

dla teorii pedagogicznej, powstawania świeckiego kanonu wykształ-

cenia, organizacji szkół nowożytnych i ich programów.

Poglądy humanistów na człowieka i jego wychowanie weszły

do tradycji europejskiej myśli pedagogicznej. Największy wpływ

na rozwój europejskich ideałów wychowawczych swoich czasów

mieli Tomasz More, Erazm z Rotterdamu i Jan Ludwik Vives,

a z epoki reformacji i kontrreformacji -Jan Sturm, Ignacy Loyola

i Jan Amos Komeński.

Humanistyczna myśl o edukacji

Tomasz More i jego

utopia:edukacja dzieci i
młodzieży jako warunek

idealnego państwa

,,Książę humanistów’’ – Erazm z Rotterdamu:
szerzenie kultury humanistycznej w
kształceniu i stosunku do dzieci

Jan Ludwik Vives: renesans
myśli o szkole

Wizje utopijnej
edukacji należy
potraktowac jako
krytykę
dotychczasowych
form i metod
wychowania. W
marzeniach Morusa
państwo zapewniało
młodzieży
wszechstronny
rozwój, a dorosłym –
oświatę pozaszkolną.
Do obowiązków
obywatelskich
wprawiano dzieci i
młodzież przez
odpowiednią
organizację życia
społecznego i
obowiązkowej dla
wszystkich szkole, w
której nauczycielami
mieli być kapłani

Łączył sprawę ogłady towarzyskiej i
kultury zewnętrznej z kulturą umysłu.
Ważnym zadaniem jest wpajanie w
umysły małych dzieci zalążków
pobożności. Potem trzeba obudzic w
dzieciach miłośc do nauk wyzwolonych.
Trzecim zadaniem wychowawcy jest
przygotowanie ucznia do obowiążków,
które czekają go w życiu. Na wygląd
ludzki wpływa: dusza, ciało, sposób
poruszania się oraz ubiór.
Uważa, że trzeba ograniczyc naukę
gramatyki, a grekę i łacinę uczyc tak,
aby dzieci mogły czytac autorów
klasycznych rozumiejąc teksty.
Wymagało to opanowania przy okazji
przez uczniów sporego zasobu wiedzy
w zakresie mitologii, historii, geografii,
przyrody, rolnictwa, astronomii,
architektury, wojkowości i muzyki.
Wielką wagę przywiązywał do
wychowania domowego i
odpowiedzialności rodziców za
edukację potomstwa.

Uważał, że celem
nauczaniapowinno być moralne
doskonalenie ludzkości, a więc
nauczanie w szkole powinno
mieć charakter kształcący i
wychowujący, odbywac się w
szkołach prowadzonych przez
mądrych i szlachetnych
nauczycieli, traktujących swój
zawód jako powołanie. Uważał,
że postępowanie z dziecmi,
metody nauczania i wychowania
należy dostosowywac do ich
natury i możliwości. Nauczyciele
powinno okresowo zbierac się
aby omawiac zdolności i
postępy uczniów. Program
kształcenia powinien
obejmowac: łacinę, grekę, nauki
rzeczowe (metematyczne,
przyrodnicze), medycynę,
filozofię, prawo, historię i język
ojczysty uczniów. Wiedzę
przyrodniczą uczeń powinien
zdobywac przez obserwację.
Należy rozwijac zdolności
rozumowania i pamięc dzieci,
ale nie opierac się na metodach
pamięciowych.

Humanistyczne modele szkół

europejskich w XVI i XVII w.

•

Szkoła parafialna: była miejscem nauczania religii, a zarazem
początków czytania, pisania i rachunków dla ogółu wiernych świeckich,
głównie mieszczan i chłopów, nauczała przede wszystkich w języku
ojczystym. W szkołach tych mogły się również uczyc dziewczęta.

•

Szkoła średnia:

- gimnazjum humanistyczne Jana Sturma: Ideałem

wychowawczym gimnazjum był mądry i wymowny chrześcijanin, a
zarazem dobry obywatel, urzędnik, działacz polityczny. Podstawę
programu nauczania stanowił zmodyfikowany kurs trivium i
quadrivium. Uczeń miał wynieśc z gimnazjum solidną znajomośc języka
łacińskiego, nieco greckiego i hebrajskiego, a przede wszystkim –
umiejętnośc pięknego wysławiania się po łacinie. Sturm wprowadził
system klasowo-lekcyjny. Materiał nauczania podzielono na klasy.
Przekazywano go uczniom stopniowo.

Umiejętność wysławiania się i występowania publicznie, zręcznego

zachowania się i poruszania uczniowie ćwiczyli podczas samodziel-

nych popisów oratorskich i dyskusji, przez uczestnictwo w organizo-

wanych w szkole przedstawieniach teatralnych, które przyciągały na

popisy szkolne ustosunkowaną publiczność i stanowiły świetną pro-

pagandę gimnazjum i jego programu. Naukę gimnazjalną uzupełnia-

ły akademickie kursy dodatkowe.

- Jezuici: udoskonalenie gimnazjum humanistycznego: Dla zwalczania

reformacji i utrwalania katolicyzmu w kręgach elity

społecznej i kulturalnej został założony zakon jezuitów. Jego twórca, św.

Ignacy Loyola,porzucił karierę wojskową dla stanu duchownego i

postanowił zdobyć

Jak wykształcenie dla niesienia pomocy duchowej potrzebującym. Założony

przez niego zakon szybko przekształcił się w

zgromadzenie nauczające. Świetnie wykształcony i znający myśl hu-

manistyczną, doskonale rozumiał potęgę i potrzebę kształcenia kato-

lickiej elity społecznej.

W roku 1550 Towarzystwo Jezusowe przekształcone zostało w zakon kształcący także

młodzież świecką. Jezuici prowadzili trzy typy szkół: pięcioklasowe kolegium (sied-

mioletnie - 2 klasy trwały po dwa lata) w którym uczono języka łacińskiego i pięknej

wymowy, nieco greki. W szkole wyżej zorganizowanej dochodziła filozofia. W tzw.

kolegiach pełnych (w nich z reguły kształcili się jezuiccy nauczyciele), po filozofii

następował trzyletni kurs teologii. Z biegiem lat zakon opanowywał coraz więcej

uczelni wyższych - uniwersytetów, a najczęściej ich wydziały

sztuk wyzwolonych i filozofii, oraz teologii. Ideałem wychowawczym szkoły jezuickiej był

wymowny i pobożny katolik - obrońca wiary. Przygotowane zostały własne

podręczniki,

w tym słynny alwar - podręcznik gramatyki łacińskiej Emanuela

Alvareza. Do wychowujących rozrywek należał

teatr szkolny, gry i zabawy na świeżym powietrzu, wycieczki i spa-

cery. Zachęcaniu do nauki służyło wywoływanie

współzawodnictwa, a raczej rywalizacji pomiędzy poszczególny-

mi uczniami, grupami uczniów i klasami. Rozbudowano system

nagród i kar, w tym kar ośmieszających i cielesnych, a także skutecz-

ny system dozoru uczniów i nauczycieli, oparty m.in. na donosicielstwie.

- Katolickie seminarium diecezjalne: Sobór Trydencki w trosce o podniesienie poziomu

intelektualnego duchowieństwa parafialnego nakazał biskupom organizowanie

w każdej diecezji specjalnych szkół przygotowujących do funkcji dusz-

pasterskich. Były to seminaria diecezjalne, łacińskie szkoły o pozio-

mie średnim, ukierunkowane - jakbyśmy to dziś nazwali - zawodo-

wo: przeznaczone dla chłopców obierających stan duchowny. Oprócz

kształcenia odbywało się w nich wychowywanie i formowanie religijne.

Słowniczek:

• Trivium - w średniowieczu niższy stopień nauki szkolnej. Obejmowało

przedmioty: gramatykę, retorykę i dialektykę, stanowiło wstęp do stopnia

wyższego quadrivium.

• Quadrivium - stopień wyższy od trivium, dział tzw. sztuk wyzwolonych (z

łacińskiego artes liberales), czyli nauk przygotowujących do studiów

wyższych (prawniczych, medycznych i teologicznych), na który składały się

arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka.

Bibliografia:

1. Bartnicka K., Szybiak I., Zarys historii wychowania.

Warszawa 2001

2. Źródła internetowe:
http://portalwiedzy.onet.pl/encyklopedia.html