ZDROWIE PUBLICZNE

dr hab. Wojciech Stojek

1. Organizm

2. Kanały przepływu

3. Organizm jako układ złożony, uporządkowany, otwarty

4. Homeostaza

5. Adaptacja

6. Ogólny pogląd na zdrowie i chorobę

7. Historyczne ujęcie zdrowia i choroby

8. Promocja zdrowia

9. Wychowanie zdrowotne

10. Edukacja zdrowotna

PODSTAWOWE POJĘCIA

KOMÓRKI

TKANKI

NARZĄDY

UKŁADY NARZĄDÓW

ORGANIZM

cytologia, cytofizjologia

histologia

anatomia topograficzna

anatomia opisowa

anatomia czynnościowa, fizjologia, patofizjologia, i in.

W końcowym rozrachunku organizm jest zbudowany z pewnej liczby komórek
(organizm zdrowego dorosłego człowieka jest zbudowany z 10

14

komórek, nie licząc

krwinek).

Ale czy komórki otoczone wspólną powłoką stanowią żywy organizm?

A

B

C

Organizm żyje kiedy funkcjonują kanały przepływu

KANAŁY PRZEPŁYWU

1. Energii – układ krążenia

2. Informacji – układ krążenia, układ nerwowy

Energia = glukoza bo:

C

6

H

12

O

6

+ 6O

2

6H

2

O + 6CO

2

+ 36 ATP

Glukoza pochodzi z:

1. Rozkładu polisacharydów w procesie trawienia
2. Rozkładu glikogenu
3. Tworzenia glukozy w procesie glukoneogenezy

Informacja nie jest ani materią, ani energią

W organizmach żywych za informację uznaje się impulsy nerwowe, hormony i witaminy

W ujęciu biocybernetycznym informacją jest każdy stan zróżnicowania

Nie należy utożsamiać informacji z wiadomością

Hormony i witaminy nie dostarczają bezpośrednio energii, zmieniają natomiast
metabolizm tak, że organizm może dostosowywać się (adaptować się) do zmian
zarówno w środowisku zewnętrznym, jak i wewnętrznym.

HOMEOSTAZA

Zdolność ustroju do utrzymania w równowadze dynamicznej stałości środowiska
wewnętrznego.

ŚRODOWISKO WEWNĘTRZNE USTROJU

Wszystkie płyny zewnątrzkomórkowe, w tym płyny wewnątrznaczyniowe

ŚRODOWISKO WEWNĘTRZNE USTROJU

PŁYNY ŚRÓDMIĄŻSZOWE OSOCZE KRWI LIMFA

PŁYNY WEWNĄTRZNACZYNIOWE

HOMEOSTAZA ŚRODOWISKA WEWNĘTRZNEGO – efekt współdziałania

narządów i

układów
narządów

MECHANIZM HOMEOSTATYCZNY

HARMONIJNE
WSPÓŁDZIAŁANIE
NARZĄDÓW I
UKŁADÓW
NARZĄDÓW

HOMEOSTAZA ŚRODOWISKA

WEWNĘTRZNEGO

(parametry w granicach

fizjologicznych)

BODZIEC -
zmiana
parametrów
środowiska
(zewnętrznego

i/lub
wewnętrznego)

ADAPTACJA

Ogół zmian czynnościowych i strukturalnych umożliwiający zachowanie homeostazy
ustroju

1. Doraźne zmiany adaptacyjne oparte głównie na zmianach czynnościowych
(umiarkowany, krótkotrwały wysiłek – niewielka tachykardia, zwiększenie
minutowej serca pojemności, zwiększenie przepływu krwi w mięśniach
szkieletowych oraz przyśpieszenie akcji oddechowej).

2. Zmiany adaptacyjne na długotrwale działający czynnik obciążający oparte
głównie na zmianach strukturalnych (chroniczny wysiłek – przerost mięśnia
sercowego, bradykardia, przerost mięśni szkieletowych).

Adaptacja może mieć charakter:

1. Normoergiczny – adekwatny

2. Hiperergiczny – nadmiarowy (niekorzystny)

3. Hipoergiczny – zbyt mały (niekorzystny zły stan czynnościowy organizmu)

MECHANIZM TERMOREGULACYJNY w odpowiedzi na wzrost temperatury

środowiska zewnętrznego i/ lub

wewnętrznego

WZROST
TEMPERATURY
ŚRODOWISKA
(zewnętrznego
i/lub
wewnętrznego)

UKŁAD NERWOWY
(podwzgórzowy
ośrodek „chłodzenia

”

UKŁAD KRWONOŚNY

(naczynia i serce)

UKŁAD POWŁOKOWY

(gruczoły potowe)

UKŁAD ODDECHOWY

(wentylacja płuc)

HOMEOSTAZA

TERMICZNA

ŚRODOWISKA

WEWNĘTRZNEGO

(

+)

NADRZĘDNE FUNKCJE UKŁADU NERWOWEGO I UKŁADU DOKREWNEGO

W KONTROLI ŚRODOWISKA WEWNĘTRZNEGO

UKŁAD NERWOWY

UKŁAD DOKREWNY

UKŁADY BEZPOŚREDNIEJ KONTROLI

(układy: krążenia, oddechowy,
wydalniczy, pokarmowy, powłokowy,
rozrodczy)

HOMEOSTAZA ŚRODOWISKA WEWNĘTRZNEGO

PODWZGÓRZE
CRH (kortykoliberyna)

PRZYSADKA MÓZGOWA
ACTH (kortykotropina)

KORA NADNERCZY
GC (glikokortykoidy:
kortyzol lub kortykosteron

)

Mechanizm uruchomienia i działania osi
HPA

PRZYKŁADEM REAKCJI ADAPTACYJNEJ JEST REAKCJA STRESOWA

+

+

–

STRES JAKO ZESPÓŁ OGÓLNEJ ADAPTACJI (wg SELYEGO)

(GENERAL ADAPTATION SYNDROME – GAS)

KORA

NADNERCZY

REAKCJA
ALARMOWA

ADAPTACJA

WYCZERPANIE

ŚMIERĆ

KATECHOLAMINY

GLIKOKORTYKOIDY

MINERALOKORTYKOIDY

ORGANIZM JAKO UKŁAD TERMODYNAMICZNY – układ fizyczny zdolny do

samoistnego utrzymania wysokiego poziomu uporządkowania

UKŁAD

ZŁOŻONY OTWARTY
UPORZĄDKOWANY

ORGANIZM – układ o niskim poziomie entropii

(wysokim poziomie uporządkowania)

ZDOLNOŚĆ DO SAMOISTNEGO UTRZYMYWANIA

NISKIEGO POZIOMU ENTROPII WYRÓŻNIKIEM ŻYCIA

ZAKŁÓCENIA RÓWNOWAGI HOMEOSTATYCZNEJ
ŚRODOWISKA WEWNĘTRZNEGO

BODZIEC – zmiana
środowiska
zewnętrznego i/lub
wewnętrznego

MECHANIZMY
HOMEOSTATYCZNE

ZAKŁÓCENIE
RÓWNOWAGI

HOMEOSTATYCZNEJ

PRZYWRÓCENIE
RÓWNOWAGI
HEMOSTATYCZNEJ

ZMIANA
PRZEKRACZAJĄCA
GRANICE
FIZJOLOGICZNE

ZMIANA
PRZEKRACZA
GRANICE
FIZJOLOGICZNE

Z D R O W I
E

C H O R O B A

DYNAMIKA PROCESÓW ZDROWIA I CHOROBY

1 – zaburzenia odwracalne naturalnymi siłami ustroju
2 – zaburzenia nieodwracalne naturalnymi siłami ustroju

KONCEPCJE ZDROWIA

Pojęcia zdrowia i choroby odnoszą się wyłącznie do istot żywych. Zwłoki nie chorują

O czym wiedzieć powinniśmy?

Życie każdego z nas od poczęcia do śmierci toczy się w warunkach zdrowia
lub w warunkach choroby

Zdrowie i choroba nie są oddzielnymi bytami. Są one nierozłączne

Czynność ustroju w warunkach zdrowia i/lub choroby należy rozpatrywać w trzech
aspektach:
1.Aspekt biologiczny – struktura i funkcje ustroju
2.Aspekt psychiczny – aspekty czynnościowe sfery psychicznej
3.Aspekt społeczny – miejsce i rola jednostki w ramach właściwego systemu
społecznego

Nie każdy, kto jest chory w sensie biologicznym jest uznawany za takiego w
sensie społecznym

Nie ma ludzi zdrowych, są tylko niewłaściwie zdiagnozowani

KONCEPCJE ZDROWIA – UJĘCIE HISTORYCZNE

I. Hipokrates z Kos (460-377 p.n.e.) – „ojciec medycyny”

•Zdrowie pacjenta najwyższym prawem

•Po pierwsze nie szkodzić (leczenie miało polegać na wspomaganiu naturalnych
procesów zdrowienia)

Wyróżnił w organizmie cztery podstawowe soki, „humory”:
1.Krew
2.Żółć
3.Śluz
4.Czarna żółć

Zaburzenia równowagi między nimi – choroba

Hipokrates c.d.

Przewaga jednego z soków przyczyną określonego typu temperamentu:

Sangwinik – przewaga krwi

Choleryk – przewaga żółci

Flegmatyk – przewaga śluzu

Melancholik – przewaga czarnej żółci

*Oblicze Hipokratesa – oznaka zbliżającej się śmierci

Zaostrzone rysy
Wydłużony nos
Zapadnięte oczy i policzki
Ziemista cera
Spieczone usta

Hipokrates c.d.

Pięć cech zapalenia:

*dolor – ból
*calor – podwyższona temeratura
*rubor – zaczerwienienie
*tumor – obrzmienie
*functio laesa – upośledzenie funkcji

Według Hipokratesa – dobre samopoczucie = zdrowie, złe samopoczucie = choroba.
Zdrowie człowieka miało zależeć od równowagi między nim samym, a otaczającym
światem

II. Koncepcja kartezjańska (XVIII w.)

Mechanistyczne widzenie świata i człowieka

*Człowiek jako wielka doskonale działająca maszyna biologiczna

*Reakcja na chorego sprowadzała się do „naprawiania zepsutej maszyny”

Pozytywna cecha tej koncepcji – szybki rozwój nauk medycznych, zwłaszcza
analitycznych w badaniu organizmu człowieka

III. Koncepcja socjomedyczna (lata pięćdziesiąte XX w.)

Człowiek jest zespołem elementów powiązanych względnie prostymi relacjami.
Dokładne poznanie tych elementów daje wiedzę o człowieku

Zdrowie jako kategoria uniwersalna i indywidualna dla każdej posługującej się nią osoby

Konsekwencje koncepcji socjomedycznej:

*profesjonalizm (specjalizacja

)

*

kliniczne kształcenie lekarzy i pielęgniarek

*uprzedmiotowienie pacjenta
*profilaktyka ograniczona do bilansów i przesiewów
*pomijanie Podstawowej Opieki Zdrowotnej na rzecz medycyny naprawczej

IV. Koncepcja socjoekologiczna

Zdrowie zgodnie z tą koncepcją wyraża się:
*dynamiczną równowagą
*potencjałem zdrowotnym

Równowaga dynamiczna – określa prawidłowe relacje pomiędzy poszczególnymi
sferami funkcjonowania człowieka (fizyczną, psychiczną, społeczną). Warunkiem
utrzymania tej równowagi jest potencjał zdrowotny.

Potencjał zdrowotny – nagromadzona energia fizjologiczna, odporność na stres
psychiczny, wsparcie społeczne, zasoby materialne przyrody, prozdrowotne i
proekologiczne systemy wartości kulturowych.

Człowiek jako dynamiczny system powiązanych ze sobą elementów
biopsychospołecznych

Konsekwencje podejścia socjoekologicznego:

*

Konieczność edukacji

*Zmiana warunków życia

*Zmiana priorytetów w ochronie zdrowia (nie chirurgia lecz podstawowa opieka
zdrowotna i promocja zdrowia)

*Dostrzeganie znaczenia społeczno-kulturowego kontekstu zdrowia i choroby
(obowiązujące normy i wzory zachowań związane ze zdrowiem wymagające zmiany
lub korekty)

*Wzrost roli pacjenta. Zmiana relacji pacjent – personel medyczny

*Wzrost znaczenia nieprofesjonalnych systemów opieki (np. rodzinnych)

Najważniejsza idea tego modelu:

Celem promocji zdrowia jest wzmocnienie potencjału zdrowotnego, a nie
zapobieganie chorobie
bo:
Im większy potencjał zdrowotny tym łatwiej jednostce i społeczeństwu stawić czoła
zmieniającym się warunkom życia.

Koncepcja zdrowia wg WHO

Zdrowie to kompletny, fizyczny, psychiczny i społeczny dobrostan człowieka,
a nie tylko brak choroby lub kalectwa

Zdrowie to jak najdłuższa możliwość samodzielnego, aktywnego i twórczego życia
bez chorób i niepełnosprawności lub nawet razem z nimi, jeśli się nie da ich uniknąć

Możliwość wypełniania przez jednostkę ról i związanych z nimi zadań.
Zdrowie jest wartością jak wykształcenie czy kwalifikacje:
*zdrowie psychiczne – zdolność do odgrywania roli
*zdrowie somatyczne – zdolność do wykonywania zadań

V. Neotyczna koncepcja zdrowia K. Popielskiego

Wielopłaszczyznowe spojrzenie na człowieka (poszerzone o wymiar egzystencjalny).

Choroba w tym ujęciu jest zagrożeniem zdrowia i jego potencjalności, ale
jednocześnie stanowi nierozerwalny element całości pojmowania człowieka.

Człowiek wg tej koncepcji jest traktowany jako podmiot, który nie tylko jest leczony,
ale i sam kieruje leczeniem.

Promocja zdrowia

Pierwsza próba zdefiniowania „promocji zdrowia ”1974 rok w Ałma-Acie

Pełna definicja tego pojęcia w Karcie Ottawskiej 1986 rok

Według Karty Ottawskiej promocja zdrowia jest procesem umożliwiającym
każdemu człowiekowi zwiększenie oddziaływania na własne zdrowie w sensie jego
poprawy i utrzymania.

Promocja zdrowia ma obejmować edukację zdrowotną oraz działania nakierowane
na zmiany w środowisku rodzinnym, społecznym oraz na tworzeniu w
społeczeństwie systemu wsparcia.

Metoda siedliskowa rozwiązywania problemów zdrowotnych „od ludzi do problemu”
zamiast „od problemu do ludzi”

Siedlisko – miejsce, w którym ludzie spędzają swoje życie. Każda populacja posiada
wiele siedlisk (rodzina, szkoła, zakład pracy, szpital itp.).

W tym podejściu chodzi o to, żeby działania prozdrowotne podejmowane w jednym
siedlisku były wspierane w innych siedliskach.

Osoby lub instytucje „z zewnątrz” mają wspierać ludzi w rozwiązywaniu ich
problemów, ale to wsparcie nie może mieć charakteru dyrektyw odgórnych

Wychowanie zdrowotne

Wychowanie zdrowotne to całościowa, dojrzała postawa wobec zdrowia.

Składają się na nią:

*racjonalny i emocjonalnie zrównoważony stosunek do choroby, kalectwa i śmierci

*poczucie odpowiedzialności za swoje zdrowie i współodpowiedzialności za zdrowie
publiczne

*gotowość i umiejętność spieszenia z pomocą innym

Szczeble wychowania zdrowotnego

*szczebel heteroedukacji (zabiegi opiekuńczo – wychowawczo – pielęgnacyjne
wobec dziecka)

*szczebel autoedukacji (poznawanie funkcjonowania własnego ciała, nowe
zainteresowania itp.)

*heteroedukacja odwrócona (wychowanek zaczyna wychowywać innych)

Trzy dziedziny działań w wychowaniu zdrowotnym

1. Ochrona zdrowia i zapobieganie jego uszkodzeniu (higiena osobista,
otoczenia, pracy, wypoczynku, walka z nałogami oraz profilaktyka przed
chorobami zakaźnymi)

2. Ratownictwo (pierwsza pomoc w nagłych przypadkach, umiejętność
współdziałania z lekarzem w chorobie i rehabilitacji pacjenta, znajomość
zasad korzystania z leków)

3. Czynne doskonalenie zdrowia (hartowanie, świadome stosowanie ćwiczeń
ruchowych, wychowanie seksualne itp.)

Edukacja zdrowotna

Wiedza, przekonania, zachowania oraz sposoby i style życia mające na celu
utrzymanie zdrowia na określonym poziomie

Bazą dla koncepcji edukacji zdrowotnej stał się model ekologiczny zdrowia

Czynniki warunkujące zdrowie jednostki w tym modelu są:

*czynniki biologiczne

*zachowania indywidualne

*środowisko fizyczne

*środowisko psychospołeczne

*styl życia

*system opieki zdrowotnej

*praca (lub jej brak)

*społeczności

*środowisko przekształcone przez człowieka

Profilaktyka i jej znaczenie

Profilaktyka ma sens tylko wtedy gdy zapobiega zachowaniom negatywnym,
antyzdrowotnym w stosunku do osób, które jeszcze nie ujawniają symptomów
choroby

W modelu profilaktyki amerykańskiej funkcjonują dwa nurty działań
zapobiegawczych

1. Działania promujące rozwój potencjalnych możliwości (zdobywanie wykształcenia,
stanowiska, zakładanie rodziny itp.)

2. Przeciwdziałanie szkodliwym wpływom (ryzyko utraty zdrowia, bezpieczeństwa,
stresy rodzinne i zawodowe itp.)

Klasyfikacja działań profilaktyki medycznej

1. Profilaktyka pierwszej fazy – polegająca na umacnianiu zdrowia poprzez działania
nieswoiste (promowanie postaw prozdrowotnych, promocja zdrowia, edukacja
zdrowotna) oraz swoiste (szczepienia ochronne, ochrona środowiska)

2. Profilaktyka drugiej fazy – polegająca na wczesnym wykrywaniu chorób i ich
przyczyn (poradnictwo, profilaktyka przeciwnowotworowa i inne)

3. Profilaktyka trzeciej fazy – polegająca na działaniach wobec samej choroby,
która powstała i zapobieganiu jej dalszym niepozytywnym konsekwencjom, a także
przywracaniu zdolności do pojęcia pracy i utrzymaniu aktywności psychofizycznej
i zawodowej