Neurofizjologiczny

mechanizm agresji i

czynności obronnych

Maciej Bitner

Marcin Buła

Agresja

(łac. aggresio – napaść) – w

psychologii określenie zachowania

ukierunkowanego na zewnątrz lub do

wewnątrz, mającego na celu spowodowanie

szkody fizycznej lub psychicznej.

Ośrodki

układu limbicznego

sterują zachowaniem

agresywnym i czynnościami obronnymi.

Spełniają następujące funkcje:

1) analizują sytuację zewnętrzną pod względem

potencjalnego lub aktualnego zagrożenia

2) wybierają adekwatną do tej sytuacji taktykę działania

3) uruchamiają skuteczne reakcje behawioralne

W przypadku gdy sytuacja jest niejasna, odpowiednią

taktyką jest eksploracja otoczenia.

Gdy zwierzę wykryje zagrożenie i ustali jego źródło musi

wybrać optymalny wariant działania: ucieczkę, odstraszenie

napastnika lub ucieczkę poprzedzoną nagłym go

zaatakowaniem.

Pobudzanie i hamowanie agresji

Struktury sterujące atakiem ofensywnym należą do dwóch

systemów –

systemu motywacyjnego

i

systemu kształtującego

komponent ruchowy agresji.

Bodźce motywacyjne agresji- bodźce czuciowe pobudzające

zachowanie agonistyczne w sensie ogólnym – głównie

węchowe i wzrokowe

.

Bodźce uruchamiające specjalne akty ruchowe nazywają się

bodźcami wyzwalającymi lub ukierunkowującymi –

wzrokowe,

słuchowe, dotykowe

.

NA PRZYKŁADZIE SZCZURÓW LABORATORYJNYCH – można

wyróżnić

3 rodzaje

bodźców motywacyjnych atak ofensywny:

1)

Feromon

wydzielany przez atakowanego samca, który wzmaga

agresywność atakującego. Wrażliwe są jedynie samce na ten

feromon, dlatego ten bodziec odgrywa rolę w zachowaniu

agonistycznym między samcami.

2)

Zapachy

- osobnik atakujący: samiec lub samica odróżniają

osobnika znanego pochodzącego z tej samej kolonii od osobnika

obcego.

3)

Bodźce wzrokowe

– osobniki tego samego gatunku konkurujące o

pokarm.

W sterowaniu atakiem ofensywnym odgrywają rolę struktury

PRZODOMÓZGOWIA

:

-

przegroda przezroczysta

(septum pellucidium)

-

boczna część pola przedwzrokowego

(area praeoptica) – do tych

dwóch docierają impulsy nerwowe wywołane przez feromony,

omijając c. migdałowate.

USZKODZENIE

powoduje hamowanie walki o

dominację u szczurów i agresji w obronie własnej kotów.

-

podwzgórze

– sterowanie zachowaniem ofensywnym

-

ciało migdałowate

(corpus amygdaloideum)– odróżnienie na

podstawie zapachów osobników obcy/z kolonii i konkurujące o pokarm

–

uważane za główny ośrodek agresji nie jest jednolite pod względem

funkcjonalnym

–

USZKODZENIE

jądra środkowego = agresja.

Przyśrodkowego – łagodność.

-

ośrodki śródmózgowia

–

USZKODZENIE

brzuszno-przyśrodkowej cz.

nakrywki – upośledzeinie ataku ofensywnego. Reakcje obronne i zach.

łowcze zachowane. Tutaj docierają informacje wzrokowe –

uruchamianie komponentu ruchowego agresji.

U makaków- usunięcie dużej cz. płatów skroniowych

powodowało złagodnienie (jednak nie do końca)

osobników uprzednio agresywnych dla człowieka.

W mózgu istnieją też ośrodki

odpowiedzialne za tłumienie agresji- Jądro

boczne przegrody przezroczystej

–

uszkodzenie

powoduje nasilenie

agresywności.

Efekt

Uszkodzenia

Zakrętu obręczy

(gyrus

cinguli) jednak różni się w zależności od

gatunku zwierzęta. Małpy stawały się

łagodne, psy i koty zaś na odwrót.

U ludzi

– źródłem informacji o roli

ośrodków mózgowych w sterowaniu

agresji u człowieka dostarczają pacjenci

po zabiegach neurochirurgicznych, w celu

opanowania agresji.

Na przykład operacja pacjenta chorego na

schizofrenię – usunięcie

jednego płata

zmniejszyło agresywność, ale nadal groził

śmiercią lekarzom. Przy usunięciu

drugiego płata

, pacjent już nie wykazywał

agresji.

Wyzwalanie czynności obronnych

Główną rolę odgrywają trzy struktury:

Ciało migdałowate,

podwzgórze i istota szara okołowodociągowa śródmózgowia.

CIAŁO MIGD.

- Analiza i integracja informacji o zagrożeniu i

uruchamianie zachowań obronnych. W tych czynnościach

uczestniczy jądro środkowe i przyśrodkowe ciała migdałowatego.

USZKODZENIE

powoduje złagodnienie i nie reagowanie na

zagrożenie. Podrażnienie prądem elektrycznym powoduje u

niektórych gatunków reakcje typu ucieczki lub agresji.

PODWZGÓRZE

- jądro brzuszno- przyśrodkowe – zagadkowe ponieważ

USZKODZENIE

jak i drażnienie powoduje reakcje obronne.

Interpretowane to jest rozległymi połączeniami jądra.

U szczurów część przednia odpowiada za ucieczkę (u kotów jądro

grzbietowo- przyśrodkowe), tylna zaś za atak napastnika.

Interesujący fakt-

szczury lab. Rzadko się atakują w obronie i to

zachowanie występuje po uszkodzeniu tego jądra.

Tutaj też jest

„MODULATOR KONSOCJALNY”

- zależnie od sytuacji,

przełącza zachowanie z ataku defensywnego na pozę uległości i

odwrotnie. Dzięki temu szczur lab. Częściej atakuje osobnika

nienzanego

, a w konfrontacji z osobnikiem

znanym

przejawia

zachowanie

submisywne

.

ISTOTA SZARA OKOŁOWODOCIĄGOWA

- mechanizm tłumienia bólu. Tutaj

dochodzą włókna z ciała migdałowatego i podwzgórza. Chamowanie bólu

w czasie zachowania agresywnego lub w wyzwalaniu reakcji obronnych

przez bodźce bólowe. Impulsy biegną z istoty szarej do ośrodków pnia

mózgu sterujących reakcjami ruchowymi i wegetatywnymi. Ma to

znaczenie w behawiorze.

Hamowanie czynności obronnych

Jądro boczne przegrody przezroczystej i jądro prążka krańcowego

USZKODZENIE

powoduje tzw.

zespół przegrodowy

–

charakteryzujący się nasileniem zachowań obronnych – grożenia i

atakowania w obronie własnej. Samo dotknięcie powoduje reakcję.

Układy współdziałają ze sobą. Ciało migdałowe i podwzgórze, boczne

jądro przegrody wysyłają projekcje do bocznej części pola

przedwzrokowego. Struktura ta moduluje

stopień nasilenia

zachowań obronnych.

Agresywność a hormony

Do tej pory najlepiej poznanym hormonem wpływającym na

agresywność jest

testosteron.

Kastracja powoduje złagodnienie

osobnika. Jednak po

iniekcji

testosteronu np. u szczurów, agresja

powraca.

Wnika z krwi do mózgu i wychwytywany przez struktury należące do

systemu sterującego zachowaniami obronnymi:

- przyśrodkowa cz, pola przedwzrokowego

- przednia część podwzgórza

- jądro brzuszno-przyśrodkowe podwzgórza

- jądro prążka krańcowego

- jądro boczne przegrody

- istota szara okołowodociągowa śródmózgowia

Również wpływ na agresywność mają

żeńskie hormony płciowe

. Efekt

jest zależny od

progesteronu

. Na przykład ciężare myszy są agresywne

dla samców, tak samo jak w okresie karmienia potomstwa.

testostero

n

Rola testosteronu w dominacji u małp

-

samiec obcy wprowadzony do kolonii rezusów jest obiektem ataku

i wykazuje

niski poziom testosteronu

- zmiany stężenia testosteronu też występują w koloniach małp o

ustabilizowanej hierarchii socjalnej

– samiec o niższej randze

atakujący samca alfa ma mniejszy poziom testosteronu po tym jak

oberwie. Alfa zwycięski po walce miał nadal podwyższony poziom

tego hormonu, mimo poniesionych ran. Po powrocie z rehabilitacji,

jego towarzysze nie uznawali już jego dominacji i go pobili. Miał po

tym niski poziom testosteronu.

Jeśli osobnik niższej rangi uniknie pobicia przez alfę, jego poziom

testosteronu nadal jest na wysokim poziomie.

W

grupach ustabilizowanych

i nie obserwuje się różnic poziomu

testosteronu.

Hormony płciowe a agresywność i dominacja

u człowieka

Związek między poziomem testosteronu we krwi, a agresywnością

zwierząt, skłoniły badaczy do poszukiwania podobnej korelacji u

człowieka. Na przykład kastracje więźniów (zabieg niehumanitarny,

już nie stosowany)

Badania więźniów różnych grup, skazanych za przewinienia

różnego typu – od morderstw po wykorzystywanie nie na tle

agresywnym → brak wyraźnego związku między poziomem

testosteronu, a skłonnościami agresywnymi u ludzi.

Poziom tego hormonu jest też prawdopodobnie zależny od

sukcesów życiowych.

Zmiany nastroju u kobiet w związku z cyklem miesiączkowym są

powszechnie znane.

W Dni poprzedzające miesiączkę oraz podczas

samej miesiączki można zaobserwować drażliwość i obniżenie

nastroju.

Stany lękowe

U człowieka popędem zbliżonym do

strachu

(ang. fear) jest

lęk

(ang.

anxiety)

Lęk dotyczy zagrożeń potencjalnych i steruje zachowaniami

uprzedzającymi (antycypacyjnymi), często motywuje plan działania.

W przeciwieństwie do strachu który wyzwala odpowiednie zachowania

dopiero w obliczu bezpośredniego realnego niebezpieczeństwa.

Lęk odgrywa ważną rolę w życiu człowieka i ma znaczenie

adaptatywne.

Klasyfikacja stanów lękowych

Wyróżnia się

fobie

i

stany lękowe

(nerwice lękowe).

FOBIA

np. agorafobia, klaustrofobia albo akrofobia. Osoby cierpiące

na st, lękowe przeżywają niepokój, są wrażliwe, trudno się skupiają

uwagi i mają zaburzenia snu. Stan lękowy pojawia się przez

sytuację stresową, np.. wypadek samochodowy. Pojawiają się też

natrętne myśli i natręctwa ruchowe (zmniejszają dolegliwości

związane z natretnymi myślami)

NAPADY PANIKI

- uczucie strachu jest nasilone- obawa choroby

psychicznej, bliskie smierci, uczucie niedowładu kończyn,

zaburzenia widzenia. Towarzyszy przyspieszone bicie serca,

pocenie, drżenie mięśni, zaburzenia czynności jelit.

Leczenie stanów lękowych

Przełom- 1960r. Wprowadzenie do lecznictwa

DIAZEPAMU

- preparat z

grupy benzodiazepin. Skuteczność ugruntowała hipotezę o roli neronów

GABAergicznych

(z receptorem GABA

A)

w sterowaniu lękiem. Aktywacja

receptora prowadzi do otwarcia kanałów Chlorkowych.

Jony Cl-

wlewają się do wnętrza komórki, powodując

hiperpolaryzację

błony, a zatem hamowanie czynności neuronu.

Na te receptory działają też

BARBITURANY i alkohol etylowy

.

DZIAŁANIE JEDNAK NIE JEST W PEŁNI WYJAŚNIONE

Pozytywne wyniki dawało też stosowanie leków oddziałujących na

układ

serotoninergiczny

– pobudzanie rec. Typu 5-HT1A, jak

buspiron

(poprawa różnych stanów lęku, oprócz napadów paniki)

Stany lękowe z napadami paniki

Są oporne na leczenie

benzodiazepinami

, ale ustępują po zastosowaniu

preparatów przeciwdepresyjnych np.

imipraminy.

Ta jednak nie jest

skuteczna w leczeniu uogólnionej postaci stanów lękowych.

Dało to

podstawy do przypuszczania, że napady paniki mają inne podłoże

neurochemiczne.

Przykład- eksperyment SOWA-MYSZ

U ludzi stan paniki wywołuje

izoproterenol

albo

adrenalina

(obydwa

działają na receptory beta adrenergiczne)

PO WPROWADZENIU PROPRANOLOLU

(działającego antagonostycznie

do tych receptorów) napady ustępują.

Eksperyment POLUJĄCA SOWA-MYSZ W PANICE

Badano myszy, reagujące charakterystycznym

zachowaniem na głos sowy. Sowa najpierw

wydaje dźwięki znakujące jej terytorium, po

czym odlatuje do miejsca wypadowego, gdzie

w ciszy wypatruje ofiar.

Skonstruowano klatkę z podłogą zaopatrzoną

w nory. Wobec dźwięku mowy ludzkiej myszy

nie reagowały. Gdy jednak usłyszały dźwięk

polującej sowy, mysz chowała się do klatki,

jednak po chwili zaczynała chaotycznie biegać

po całej klatce co jest wyrazem panicznej,

zdezorientowanej ucieczki. Zastrzyki z

benzodiazepiny

nie zmieniało zachowania

myszy.

Jednak podawanie

imipraminy

przez ok.

10 dni

zwiększało czas ich przebywania w

norce

= zmniejszało bezładne paniczne

bieganie po klatce.