Etyka zawodu psychologa

2

Czy etyka blokuje postęp

nauki?

Czy etyka i psychologia mają coś

wspólnego?

Przedmiot badawczy:

• Badanie ludzkiego postępowania

(zachowania).

• Psychologia bada wszelkie zachowania

człowieka, określonych grup społecznych,

wyjaśnia przyczyny zachowań.

• Etyka bada wszelkie zachowania człowieka,

ale tylko pod kątem tego czy są moralne,

według takiego, czy innego systemu

etycznego.

• Etyka tworzy też teoretyczne rozważania na

temat wartości i tego co jest, a co nie jest

moralne i dlaczego.

Jaki jest przedmiot badań

etyki psychologicznej?

• Zachowania psychologów...

Etyka stosowana

Pojęcie „etyki stosowanej” pojawiło się

dopiero w drugiej połowie XXw.

Etyka stosowana nie tworzy nowych

teorii, ale odnosi je do jakiegoś
obszaru zagadnień.

• Najstarszą etyką stosowaną jest

etyka lekarska

sięgająca czasów Hipokratesa –

etyka powinności moralnych lekarza

wobec pacjenta.

Co jest dobre?

Co jest dobre?

Starożytna Grecja: moralną powinnością
człowieka jest szczęście sprawcy czynu
(eudajmonizm).

Etykę eudajmonistyczną oskarżono o
egoizm.

Co to jest szczęście?

Co jest dobre

Brytyjski utylitaryzm (Jeremy Bentham, John Stuart

Mill) XIX w.:

Dobroć działania uzależniona jest od tego czy

przynosi maksimum korzyści tym, których dotyczy

(chodzi o szerszą społeczność). Idea szczęścia jest

nadal najważniejsza, ale miejsce egoizmu zajmuje

altruizm.
Dobro jednostki można (a nawet trzeba) poświęcić

dla dobra ogółu.

Zdrowy rozsądek każe kalkulować sumę zysków i

strat.

Dlaczego przestrzegać

zasad?

Bo są słuszne (bez uzasadnienia).

„Bośmy się zgodzili, że bogowie dlatego
lubią to co zbożne, że ono jest zbożne, a
nie ono jest zbożne dlatego, że oni je lubią.
No nie?” (Platon)

Dlaczego przestrzegać

zasad?

Teoria umowy społecznej (XVII-XVIIIw.)

Tomasz Hobbes, John Locke
Jean Jacques Rousseau

Moralne ograniczenia muszą wynikać z
ludzkiego rozumu i społecznych
konwencji, nie z objawienia.
Ludzie podporządkowują się normom nie
w imię ideałów, ale dla zachowania
porządku społecznego.

Sankcje prawne…

Jakie powinny być granice postępowania?

Pomimo wielu porządków moralnych
osiągnięto zgodę w Deklaracji Praw
Człowieka ONZ.

•

Idea sprawiedliwości i wzajemności

•

Odchylenie od równowagi, gdy „ja”
dobrowolnie bierze na siebie większe
zobowiązanie.

•

Szacunek dla człowieczeństwa
(personalizm).

Stoicy: Homo homini res sacra

Jeśli odrzucimy moralne autorytety

jako źródła moralnego porządku,
pozostaje nam „odkrywanie” co jest
właściwe dla rozumnej i wolnej
istoty. Pojawia się koncepcja „prawa
naturalnego” (np. Święty Tomasz z
Akwinu).

Powinność moralna nie dotyczy tylko

innych ludzi, ale i samego podmiotu.

Stąd, gdy człowiek zachował się

„niegodnie” (chodzi o godność
„osoby ludzkiej” – wolnej, rozumnej
istoty), czuje się z tym źle, nawet
jeśli nie spowodowało to znaczących
cierpień innych ludzi.

• Etyka mówi o „osobie ludzkiej” jako

rozumnej i wolnej istocie.

• Termin „osoba” jest pojęciem

funkcjonującym na gruncie teologii,
filozofii i prawa. Osoba jest autorem
swoich działań, moralnym
podmiotem.

• Etycy mianem „moralnego” nazywają

działanie rozumne i wolne.

• Działania, które nie były podjęte przez

istoty rozumne i wolne, nie mieszczą
się w polu rozważań etyki.

• W języku potocznym przez „moralny”

rozumiemy moralnie słuszny.

• Działanie moralnie słuszne, ma się

przyczyniać do pomnażania dobra,
pomniejszania zła.

Zasady postępowania

psychologa badacza

Ethical priciples in the conduct of
research with human participants

APA, 1982

• Udział w badaniu musi być oparty na

porozumieniu pozbawionym

elementów nacisku i zależności.

• Osoba badana musi uzyskać pełną

informację na temat badania.
Procedury badawcze zakładające

wprowadzenie osób badanych w błąd,

są akceptowalne tylko w szczególnie

uzasadnionych przypadkach.

• Pacjent musi mieć prawo do

wycofania się z badania w dowolnym
momencie bez podawania powodu.

• Badacz nie może narażać osób

badanych na dyskomfort psychiczny
i fizyczny.

• Po zakończeniu badania badacz musi

wyjaśnić wszystkie procedury.

• Jeśli udział w badaniu wiąże się z

dyskomfortem, należy wprowadzić
procedury niwelujące ten
dyskomfort.

• Należy zachować całkowitą

tajemnicę dotyczącą danych
osobowych uczestników badania.

Czy psychologowie przestrzegają

podstawowych zasad w badaniach
naukowych, rozpowszechnianiu ich
wyników, uzasadnianiu metod
terapeutycznych?

Przypadek Phineasa

Gage’a

Brygadzista kolejowy z Vermont, pod

koniec XIXw. Uległ ciężkiemu
wypadkowi, który zmienił jego
osobowość.

Od ponad stu lat nie może się doczekać

utajnienia swoich danych osobowych,
choć nie wyrażał zgody na ich
przetwarzanie.

Badania inteligencji

• Goddard, 1913
Badanie imigrantów Skalą Inteligencji

Bineta:

Opóźnienie umysłowe stwierdzono u:
87% Rosjan,
83% Żydów,
80% Węgrów,
79% Włochów.

Yerkes, w czasie I wojny

światowej

Testy Inteligencji Alfa i Beta, na 12

tysiącach rekrutów:

Obniżona inteligencja u

Afroamerykanów,oraz

emigrantów z krajów słowiańskich (w

tym z Polski) i Europy południowej.

• Inteligencję uważano

za zdeterminowaną dziedzicznie,
niezmienną,
mierzalną za pomocą testów.

Wyniki testów decydowały o dostępie

do edukacji, pracy i awansu.

Dane „naukowe” posłużyły

Kongresowi Amerykańskiemu do
opracowania ustaw imigracyjnych,
nakładających ostre limity
imigracji z regionów o obniżonej
inteligencji.

Między innymi te właśnie ustawy

uniemożliwiły emigrację do USA
Żydów z Europy ogarniętej
nazizmem.

Ustawa Immigration Restriction Act

obowiązywała w latach 1924-1965.

• Wczesne prace dotyczące

inteligencji u różnych mniejszości
etnicznych i rasowych prowadzone
były przez zwolenników eugeniki
(np. Yerkes).

Eugenika

Pojęcie wprowadzone w 1883 r.

przez Sir Francisa Galtona,
kuzyna Karola Darwina, które
dotyczyło selektywnego
rozmnażania zwierząt lub
ludzi, aby ulepszać gatunki z
pokolenia na pokolenie.

W praktyce eugenika:

Doprowadziła do

segregacji rasowej (np. USA),
przymusowej sterylizacji (np.
Szwecja),
eksterminacji (Niemcy).

Cele eugeniki:

• Podniesienie „jakości” rodzaju

ludzkiego, poprzez:

eliminację puli genów osób

„nieprzydatnych” (chorych,
niepełnosprawnych umysłowo,
odmiennych kulturowo, etnicznie,
rasowo).

promowanie rozrodczości osób

„lepszych”.

Segregacja rasowa

Zakaz związków seksualnych,

małżeńskich między osobami
należącymi do różnych ras w USA
(do drugiej połowy XXw.).

Przymusowa sterylizacja

• Między 1907 a 1963 rokiem w

Stanach Zjednoczonych, na mocy
ustawodawstwa eugenicznego,
przymusowo wysterylizowano ponad
64 tys. osób (przede wszystkim
cierpiących na różne zaburzenia
fizyczne i umysłowe).

Przymusowa sterylizacja

• W latach 1936-1976 w Szwecji

przymusowo wysterylizowano ok. 63
tys. osób "nieprzydatnych" lub
"niedostosowanych społecznie,
głównie z powodów rasowo-
biologicznych. (dot. dużego odsetka
Cyganów)

Eksterminacja

Czysta rasa germańska...

W latach 30. i 40. w Niemczech

przeprowadzono sterylizację setek

tysięcy osób umysłowo upośledzonych.

W przymusowych programach eutanazji

zabito dziesiątki tysięcy osób uznanych

instytucjonalnie za „podludzi”.

Propozycje eutanazji pojawiały się też w

USA, ale nie zostały zrealizowane.

Badania Rosenthal,

1968;1994

• Przeprowadziła badanie IQ w

szkołach, wylosowała 20% dzieci i
poinformowała nauczycieli o
wybitnych uzdolnieniach tych dzieci.

• Pod koniec roku wybrane dzieci

uzyskiwały wyższe wyniki IQ.

Badania Rosenthal

• Wprowadzenie osób badanych w

błąd co do celu badania i
stosowanych procedur.

• Badanie miało długotrwały wpływ na

funkcjonowanie osób badanych.

Doświadczenie bycia osobą

badaną...

• 1997. Ethics & Behavior:

• 32% doświadczeń pozytywnych.
• 41% doświadczeń negatywnych.
• 27% doświadczeń mieszanych.

• 80% osób pozytywnie spostrzegało

procedurę pozyskiwania świadomej
zgody.

• 20% negatywnie: niepełna informacja

• Zaledwie 17% osób spostrzegało

świadomą zgodę jako moment
podejmowania decyzji.

Doświadczenie bycia osobą

badaną...

• Postrzeganie celu świadomej zgody:

• Informacja o badaniu
• Informacja, że mogą się wycofać
• Ochrona badacza
• Prawo do przetwarzania danych
• Decyzja o udziale

Doświadczenie bycia osobą

badaną...

Przeciwnicy kodeksów i

komisji etycznych

• Farr, J.L., Seaver, W.B. (1975).

American Psychologist.

Unikanie stresujących procedur

może spowolnić postęp nauki.

Wykazano wpływ świadomej zgody

na wyniki uzyskiwane tak prostą
metodą jak warunkowanie
(Schwartz, 1973).

Psychologowie są bardziej wrażliwi

etycznie, niż studenci.

Przeciwnicy kodeksów i

komisji etycznych

• Sprawdźmy:

Jak osoby badane doświadczają

procedur, w których pojawia się
różny stopień fizycznego i
psychicznego dyskomfortu i stresu.

Jak osoby badane oceniają różny

stopień ingerencji w ich prywatność.

Eksperyment Milgrama

Eksperyment Milgrama

• Wprowadzenie osób badanych w błąd co do

celu badania i stosowanych procedur.

• Na osoby badane wywierano nacisk, aby

kontynuowały badanie pomimo chęci

przerwania.

• Osoby badane zostały wprowadzone w stan

bardzo silnego napięcia.

• Badacz poinformował osoby badane o

faktycznym przebiegu zdarzeń. Długofalowe

skutki negatywne nie zostały przez to

zniwelowane.

• Esperyment Ascha

Eksperyment Ascha

• Wprowadzenie osób badanych w

błąd co do celu badania i

stosowanych procedur.

• Osoby badane zostały wprowadzone

w stan napięcia.

• Badacz poinformował osoby badane

o faktycznym przebiegu zdarzeń.

Długofalowe skutki negatywne nie

zostały przez to zniwelowane.

• Eksperyment Zimbardo

Eksperyment Zimbardo

• Wprowadzenie osób badanych w błąd co do celu

badania i stosowanych procedur.

• Na osoby badane wywierano nacisk, aby

kontynuowały badanie pomimo chęci

przerwania.

• Osoby badane zostały wprowadzone w stan

bardzo silnego napięcia, cierpienia

psychicznego i fizycznego. Miały miejsce

wypadki zachowania zdehumanizowanego.

• Badacz poinformował osoby badane o

faktycznym przebiegu zdarzeń. Długofalowe

skutki negatywne nie zostały przez to

zniwelowane.