Etyka zawodu psychologa
2
Czy etyka blokuje postęp
nauki?
Czy etyka i psychologia mają coś
wspólnego?
Przedmiot badawczy:
• Badanie ludzkiego postępowania
(zachowania).
• Psychologia bada wszelkie zachowania
człowieka, określonych grup społecznych,
wyjaśnia przyczyny zachowań.
• Etyka bada wszelkie zachowania człowieka,
ale tylko pod kątem tego czy są moralne,
według takiego, czy innego systemu
etycznego.
• Etyka tworzy też teoretyczne rozważania na
temat wartości i tego co jest, a co nie jest
moralne i dlaczego.
Jaki jest przedmiot badań
etyki psychologicznej?
• Zachowania psychologów...
Etyka stosowana
Pojęcie „etyki stosowanej” pojawiło się
dopiero w drugiej połowie XXw.
Etyka stosowana nie tworzy nowych
teorii, ale odnosi je do jakiegoś
obszaru zagadnień.
• Najstarszą etyką stosowaną jest
etyka lekarska
sięgająca czasów Hipokratesa –
etyka powinności moralnych lekarza
wobec pacjenta.
Co jest dobre?
Co jest dobre?
Starożytna Grecja: moralną powinnością
człowieka jest szczęście sprawcy czynu
(eudajmonizm).
Etykę eudajmonistyczną oskarżono o
egoizm.
Co to jest szczęście?
Co jest dobre
Brytyjski utylitaryzm (Jeremy Bentham, John Stuart
Mill) XIX w.:
Dobroć działania uzależniona jest od tego czy
przynosi maksimum korzyści tym, których dotyczy
(chodzi o szerszą społeczność). Idea szczęścia jest
nadal najważniejsza, ale miejsce egoizmu zajmuje
altruizm.
Dobro jednostki można (a nawet trzeba) poświęcić
dla dobra ogółu.
Zdrowy rozsądek każe kalkulować sumę zysków i
strat.
Dlaczego przestrzegać
zasad?
Bo są słuszne (bez uzasadnienia).
„Bośmy się zgodzili, że bogowie dlatego
lubią to co zbożne, że ono jest zbożne, a
nie ono jest zbożne dlatego, że oni je lubią.
No nie?” (Platon)
Dlaczego przestrzegać
zasad?
Teoria umowy społecznej (XVII-XVIIIw.)
Tomasz Hobbes, John Locke
Jean Jacques Rousseau
Moralne ograniczenia muszą wynikać z
ludzkiego rozumu i społecznych
konwencji, nie z objawienia.
Ludzie podporządkowują się normom nie
w imię ideałów, ale dla zachowania
porządku społecznego.
Sankcje prawne…
Jakie powinny być granice postępowania?
Pomimo wielu porządków moralnych
osiągnięto zgodę w Deklaracji Praw
Człowieka ONZ.
•
Idea sprawiedliwości i wzajemności
•
Odchylenie od równowagi, gdy „ja”
dobrowolnie bierze na siebie większe
zobowiązanie.
•
Szacunek dla człowieczeństwa
(personalizm).
Stoicy: Homo homini res sacra
Jeśli odrzucimy moralne autorytety
jako źródła moralnego porządku,
pozostaje nam „odkrywanie” co jest
właściwe dla rozumnej i wolnej
istoty. Pojawia się koncepcja „prawa
naturalnego” (np. Święty Tomasz z
Akwinu).
Powinność moralna nie dotyczy tylko
innych ludzi, ale i samego podmiotu.
Stąd, gdy człowiek zachował się
„niegodnie” (chodzi o godność
„osoby ludzkiej” – wolnej, rozumnej
istoty), czuje się z tym źle, nawet
jeśli nie spowodowało to znaczących
cierpień innych ludzi.
• Etyka mówi o „osobie ludzkiej” jako
rozumnej i wolnej istocie.
• Termin „osoba” jest pojęciem
funkcjonującym na gruncie teologii,
filozofii i prawa. Osoba jest autorem
swoich działań, moralnym
podmiotem.
• Etycy mianem „moralnego” nazywają
działanie rozumne i wolne.
• Działania, które nie były podjęte przez
istoty rozumne i wolne, nie mieszczą
się w polu rozważań etyki.
• W języku potocznym przez „moralny”
rozumiemy moralnie słuszny.
• Działanie moralnie słuszne, ma się
przyczyniać do pomnażania dobra,
pomniejszania zła.
Zasady postępowania
psychologa badacza
Ethical priciples in the conduct of
research with human participants
APA, 1982
• Udział w badaniu musi być oparty na
porozumieniu pozbawionym
elementów nacisku i zależności.
• Osoba badana musi uzyskać pełną
informację na temat badania.
Procedury badawcze zakładające
wprowadzenie osób badanych w błąd,
są akceptowalne tylko w szczególnie
uzasadnionych przypadkach.
• Pacjent musi mieć prawo do
wycofania się z badania w dowolnym
momencie bez podawania powodu.
• Badacz nie może narażać osób
badanych na dyskomfort psychiczny
i fizyczny.
• Po zakończeniu badania badacz musi
wyjaśnić wszystkie procedury.
• Jeśli udział w badaniu wiąże się z
dyskomfortem, należy wprowadzić
procedury niwelujące ten
dyskomfort.
• Należy zachować całkowitą
tajemnicę dotyczącą danych
osobowych uczestników badania.
Czy psychologowie przestrzegają
podstawowych zasad w badaniach
naukowych, rozpowszechnianiu ich
wyników, uzasadnianiu metod
terapeutycznych?
Przypadek Phineasa
Gage’a
Brygadzista kolejowy z Vermont, pod
koniec XIXw. Uległ ciężkiemu
wypadkowi, który zmienił jego
osobowość.
Od ponad stu lat nie może się doczekać
utajnienia swoich danych osobowych,
choć nie wyrażał zgody na ich
przetwarzanie.
Badania inteligencji
• Goddard, 1913
Badanie imigrantów Skalą Inteligencji
Bineta:
Opóźnienie umysłowe stwierdzono u:
87% Rosjan,
83% Żydów,
80% Węgrów,
79% Włochów.
Yerkes, w czasie I wojny
światowej
Testy Inteligencji Alfa i Beta, na 12
tysiącach rekrutów:
Obniżona inteligencja u
Afroamerykanów,oraz
emigrantów z krajów słowiańskich (w
tym z Polski) i Europy południowej.
• Inteligencję uważano
za zdeterminowaną dziedzicznie,
niezmienną,
mierzalną za pomocą testów.
Wyniki testów decydowały o dostępie
do edukacji, pracy i awansu.
Dane „naukowe” posłużyły
Kongresowi Amerykańskiemu do
opracowania ustaw imigracyjnych,
nakładających ostre limity
imigracji z regionów o obniżonej
inteligencji.
Między innymi te właśnie ustawy
uniemożliwiły emigrację do USA
Żydów z Europy ogarniętej
nazizmem.
Ustawa Immigration Restriction Act
obowiązywała w latach 1924-1965.
• Wczesne prace dotyczące
inteligencji u różnych mniejszości
etnicznych i rasowych prowadzone
były przez zwolenników eugeniki
(np. Yerkes).
Eugenika
Pojęcie wprowadzone w 1883 r.
przez Sir Francisa Galtona,
kuzyna Karola Darwina, które
dotyczyło selektywnego
rozmnażania zwierząt lub
ludzi, aby ulepszać gatunki z
pokolenia na pokolenie.
W praktyce eugenika:
Doprowadziła do
segregacji rasowej (np. USA),
przymusowej sterylizacji (np.
Szwecja),
eksterminacji (Niemcy).
Cele eugeniki:
• Podniesienie „jakości” rodzaju
ludzkiego, poprzez:
eliminację puli genów osób
„nieprzydatnych” (chorych,
niepełnosprawnych umysłowo,
odmiennych kulturowo, etnicznie,
rasowo).
promowanie rozrodczości osób
„lepszych”.
Segregacja rasowa
Zakaz związków seksualnych,
małżeńskich między osobami
należącymi do różnych ras w USA
(do drugiej połowy XXw.).
Przymusowa sterylizacja
• Między 1907 a 1963 rokiem w
Stanach Zjednoczonych, na mocy
ustawodawstwa eugenicznego,
przymusowo wysterylizowano ponad
64 tys. osób (przede wszystkim
cierpiących na różne zaburzenia
fizyczne i umysłowe).
Przymusowa sterylizacja
• W latach 1936-1976 w Szwecji
przymusowo wysterylizowano ok. 63
tys. osób "nieprzydatnych" lub
"niedostosowanych społecznie,
głównie z powodów rasowo-
biologicznych. (dot. dużego odsetka
Cyganów)
Eksterminacja
Czysta rasa germańska...
W latach 30. i 40. w Niemczech
przeprowadzono sterylizację setek
tysięcy osób umysłowo upośledzonych.
W przymusowych programach eutanazji
zabito dziesiątki tysięcy osób uznanych
instytucjonalnie za „podludzi”.
Propozycje eutanazji pojawiały się też w
USA, ale nie zostały zrealizowane.
Badania Rosenthal,
1968;1994
• Przeprowadziła badanie IQ w
szkołach, wylosowała 20% dzieci i
poinformowała nauczycieli o
wybitnych uzdolnieniach tych dzieci.
• Pod koniec roku wybrane dzieci
uzyskiwały wyższe wyniki IQ.
Badania Rosenthal
• Wprowadzenie osób badanych w
błąd co do celu badania i
stosowanych procedur.
• Badanie miało długotrwały wpływ na
funkcjonowanie osób badanych.
Doświadczenie bycia osobą
badaną...
• 1997. Ethics & Behavior:
• 32% doświadczeń pozytywnych.
• 41% doświadczeń negatywnych.
• 27% doświadczeń mieszanych.
• 80% osób pozytywnie spostrzegało
procedurę pozyskiwania świadomej
zgody.
• 20% negatywnie: niepełna informacja
• Zaledwie 17% osób spostrzegało
świadomą zgodę jako moment
podejmowania decyzji.
Doświadczenie bycia osobą
badaną...
• Postrzeganie celu świadomej zgody:
• Informacja o badaniu
• Informacja, że mogą się wycofać
• Ochrona badacza
• Prawo do przetwarzania danych
• Decyzja o udziale
Doświadczenie bycia osobą
badaną...
Przeciwnicy kodeksów i
komisji etycznych
• Farr, J.L., Seaver, W.B. (1975).
American Psychologist.
Unikanie stresujących procedur
może spowolnić postęp nauki.
Wykazano wpływ świadomej zgody
na wyniki uzyskiwane tak prostą
metodą jak warunkowanie
(Schwartz, 1973).
Psychologowie są bardziej wrażliwi
etycznie, niż studenci.
Przeciwnicy kodeksów i
komisji etycznych
• Sprawdźmy:
Jak osoby badane doświadczają
procedur, w których pojawia się
różny stopień fizycznego i
psychicznego dyskomfortu i stresu.
Jak osoby badane oceniają różny
stopień ingerencji w ich prywatność.
Eksperyment Milgrama
Eksperyment Milgrama
• Wprowadzenie osób badanych w błąd co do
celu badania i stosowanych procedur.
• Na osoby badane wywierano nacisk, aby
kontynuowały badanie pomimo chęci
przerwania.
• Osoby badane zostały wprowadzone w stan
bardzo silnego napięcia.
• Badacz poinformował osoby badane o
faktycznym przebiegu zdarzeń. Długofalowe
skutki negatywne nie zostały przez to
zniwelowane.
• Esperyment Ascha
Eksperyment Ascha
• Wprowadzenie osób badanych w
błąd co do celu badania i
stosowanych procedur.
• Osoby badane zostały wprowadzone
w stan napięcia.
• Badacz poinformował osoby badane
o faktycznym przebiegu zdarzeń.
Długofalowe skutki negatywne nie
zostały przez to zniwelowane.
• Eksperyment Zimbardo
Eksperyment Zimbardo
• Wprowadzenie osób badanych w błąd co do celu
badania i stosowanych procedur.
• Na osoby badane wywierano nacisk, aby
kontynuowały badanie pomimo chęci
przerwania.
• Osoby badane zostały wprowadzone w stan
bardzo silnego napięcia, cierpienia
psychicznego i fizycznego. Miały miejsce
wypadki zachowania zdehumanizowanego.
• Badacz poinformował osoby badane o
faktycznym przebiegu zdarzeń. Długofalowe
skutki negatywne nie zostały przez to
zniwelowane.