Stres psychologiczny i jego

przezwyciężanie

Wykład 9

Stres jako czynnik ryzyka zaburzeń i

chorób somatycznych

Prof. dr hab. Magdalena Marszał-Wiśniewska

Stres psychologiczny a choroba/

zdrowie



zależności dwustronne:



wydarzenia stresowe → choroba (stres

jako współprzyczyna chorób)



choroba → stres (choroba i jej

konsekwencje jako źródło stresu)

Polietiologiczny model choroby

somatycznej



wieloczynnikowe uwarunkowania

choroby:



czynniki sytuacyjne: typ stresorów (ich siła, czas

trwania, kumulacja w czasie)



czynniki temperamentalne i osobowościowe



czynniki dziedziczno-konstytucjonalne i

właściwości funkcjonalne organizmu



wzory reagowania emocjonalnego



wzory reakcji psychofizjologicznych



uogólnione zasoby odpornościowe natury

biolologicznej, intrapsychicznej,
interpersonalnej i społecznej



Styl życia i jego prozdrowotne i antyzdrowotne

aspekty

Polietiologiczny model choroby

somatycznej …



choroba może być uwarunkowana

różną konfiguracją współdziałania
tych czynników



czynniki ryzyka modą być

kompensowane przez czynniki
ochronne (zasoby)

Model czynników ryzyka i zasobów

odpornościowych w chorobach

psychosomatycznych (np. choroby

niedokrwiennej serca i zawału serca

oraz chorób nowotworowych)

[Sęk, 2001]

Czynniki ryzyka

Czynniki ochronne

patogeny

salutogeny (zasoby)

Czynniki sytuacyjne

DISTRESORY

biologiczne (wirusy, bakterie,

kancerogeny), stresory

zadaniowe, przeciążenia, stresory

niekontrolowane, traumatyczne,

katastrofy, wydarzenia życiowe,

nagłe zmiany życiowe

EUSTRESORY-

ZASOBY ZDROWOTNE

wydarzenia pozytywne, sukcesy,

nowe zadania, zachowania

wspierające środowiska,

zdrowotna stymulacja

uodporniająca, dobra jakość

życia

Czynniki ryzyka

Czynniki ochronne

patogeny

salutogeny (zasoby)

Czynniki podmiotowe

Genetyczno-konstytucjonalne

Temperamentalne i Osobowościowe

Obciążenie genetyczne

(gen nowotworowy)

Ryzyko konstytucjonalne

(słabość UN, skłonność do reakcji

uczuleniowej)

Ryzyko temperamentalne

(wysoka reaktywność, niska wytrzymałość)

Ryzyko osobowościowe

(WZA, WZC, pesymizm, lękliwość,

neurotyczność,

styl percepcji i radzenia sobie ze stresem

Brak obciążenia genetycznego,

Konstytucjonalna odporność

(silny i zrównoważony OUN i AUN,

wysoka wrodzona odporność)

Brak ryzyka temperamentalnego

Zasoby osobowościowe

(WZB, optymizm, poczucie koherencji,

poczucie sensu. poczucie kontroli,

zrównoważenie emocjonalne

Czynniki ryzyka

Czynniki ochronne

patogeny

salutogeny (zasoby)

Wzory reagowania somatycznego,

wegetatywnego, immunologicznego

niekorzystny (-) korzystny (+)

Czynniki behawioralne – zachowania

antyzdrowotne prozdrowotne

Choroba Zapobieganie ryzyku-
psychosomatyczna ← zwiastuny → Zdrowie

Stres a konsekwencje

immunologiczne



W stresie zachodzą różne reakcje

psychofizjologiczne (badane na poziomie
neurofizjologicznym, neurohormonalnym,
limfatycznym i komórkowym)



np. w długotrwałym stresie wydziela się dużo kortyzolu (tzw.
hormonu stresu), który obok korzystnego działania
(mobilizacja rezerw tłuszczowych, hamowanie reakcji
alergicznych, przemiana różnych produktów w glukozę) ma
działania uboczne (nadmierny wzrost glukozy, odkładanie się
rezerw tłuszczowych, spadek liczby limfocytów) → osłabienie
zdolności organizmu w walce z infekcjami, nadciśnienie,
miażdżyca, choroba niedokrwienna serca, cukrzyca, choroba
wrzodowa



zmiany fizjologiczne w stresie mają istotne

znaczenie dla układu odpornościowego

Stres a konsekwencje

immunologiczne …



lata 80-te - rozwój

interdyscyplinarnej dziedziny –
psychoneuroimmunologii – badanie
wzajemnych zależności między
funkcjonowaniem OUN, układu
hormonalnego i układu
odpornościowego

Stres a konsekwencje

immunologiczne …



układ immunologiczny i jego funkcje:



układ immunologiczny = podstawowy system
chroniący organizm przed

zaburzeniem równowagi



ochrona – poprzez rozpoznawanie przez komórki tego
układu ciał obcych, tzw. antygenów (np. wirusów,
bakterii) i ich niszczenie



kluczową rolę pełnią komórki zwane limfocytami T i B



limfocyty T powstają w szpiku kostnym i dojrzewają w
grasicy; po osiągnięciu dojrzałości przenoszone są
wraz z krwią i limfą do śledziony i węzłów chłonnych



limfocyty B dojrzewają w szpiku kostnym i również
rozprowadzane są wewnątrz organizmu przez krew i
limfę



limfocyty mają na swojej powierzchni receptory, które
rozpoznają tylko ograniczoną liczbę antygenów

Układ immunologiczny i jego

funkcje …



duża liczba limfocytów nieustannie krąży w

organizmie poszukując odpowiadających im

antygenów



po rozpoznaniu antygenu limfocyty przystępują do

jego niszczenia



różne sposoby tego niszczenia:

(1) limfocyty B, które są specyficzne dla danego

antygenu, rozmnażają się i produkują przeciwciała; te

wiążą się z antygenami tworząc kompleks nieaktywny

i nieszkodliwy

(2) niektóre limfocyty T po rozpoznaniu właściwego

antygenu uaktywniają się, gwałtownie rozmnażają się

i atakują antygen, niszcząc jego błonę komórkową

(3) limfocyty NK (natural killers) niszczą uszkodzone

lub zmutowane komórki takie jak komórki

macierzyste nowotworu, zanim jeszcze staną się

niebezpieczne

Układ immunologiczny i jego

funkcje …



jeżeli antygen dostanie się do organizmu
powtórnie, jest niszczony przez system
immunologiczny szybciej i skuteczniej niż za
pierwszym razem na skutek tzw. pamięci
immunologicznej



współczesne dane empiryczne wskazują, że
układ immunologiczny nie działa w sposób
autonomiczny, ale jest ściśle powiązany z OUN
i układem hormonalnym

Stres a funkcjonowanie układu

immunologicznego – wybrane wyniki

badań



Badania eksperymentalne na zwierzętach,

np.:



zwierzęta w sytuacjach stresowych (ograniczona

swoboda ruchów, nadmierne zagęszczenie w

klatkach, drażnienie prądem) miały zmniejszoną

odporność (np. Ader, 1990; Maier i in., 1997)



szczurom wszczepiano komórki nowotworowe, a

następnie poddawano szokom elektrycznym (I

grupa – szok elektryczny, któremu można było

zapobiec przez naciśnięcie dźwigni; II grupa –

szok elektryczny bez względu na zachowanie

szczurów; III grupa kontrola – bez szoku). W

grupie II – tylko u 27% osobników komórki rakowe

zostały unieszkodliwione przez układ

immunologiczny (gdy w grupie I - u 55%, a w

grupie kontrolnej – u 65% osobników) (za:

Rosenhan i Seligman, 1994)

Stres a funkcjonowanie układu

immunologicznego – wybrane wyniki

badań …



Badanie studentów w sytuacji stresowej (przed

ważnym egzaminem) – mniejsza aktywność

limfocytów T i NK (Scheridan i Radmacher, 1998)



Wdowcy (żony zmarły z powodu raka piersi) mieli

– w porównaniu z okresem przed owdowieniem i w

porównaniu z grupą kontrolna (żonatych

mężczyzn) – mniejsze wytwarzanie limfocytów i

zmniejszoną ich aktywność. Funkcjonowanie

układu odpornościowego wracało do normy w

okresie od 4 do 14 miesięcy po śmierci żony (za:

Hankała, 1993)



Osoby po separacji i rozwodzie – zmniejszona

odporność immunologiczna (Maier i in. 1997)

Stres a funkcjonowanie układu

immunologicznego – wybrane wyniki

badań …



Ogólnie: stres i doświadczenia związane z emocjami
negatywnymi (depresja, złość) pogarszają
immunokompetencję osoby (tj. nabywanie i
posiadanie przez limfocyty ich podstawowych cech
czynnościowych) (Laser i Kiecolt-Glaser, 2005;
Kiecolt-Glaser i Glaser, 1991); np.:



stres akademicki – obniżona aktywność limfocytów T
i NK



stres chroniczny – mniej limfocytów B, T i komórek
NK



żałoba po stracie – zmniejszona produkcja
limfocytów



depresja – mniejsza liczba limfocytów T i komórek
NK

Stres a funkcjonowanie układu

immunologicznego – wybrane wyniki

badań …



Stres i negatywne emocje - poprzez
immunosupresję – zwiększają skłonność do
chorób infekcyjnych, wirusowych (Robles,
Glaser i Kiecolt-Glaser, 2006)

Stres (zwłaszcza chroniczny) i negatywne emocje (np. nastawienie

depresyjne)

→

immunosupresja

(hamowanie procesu wytwarzania

przeciwciał i komórek odpornościowych

)

→

podatność na infekcję

→

wzmożona produkcja cytokin

(cząsteczki białkowe wpływające na

wzrost i pobudzenie komórek biorących udział w odpowiedzi odpornościowej;

wpływają nie tylko na leukocyty, ale też na inne komórki organizmu [stymulują

powstawanie gorączki, regulują morfogenezę komórek i tkanek, biorą udział
w procesach patologicznych, działając cytotoksycznie])

→

m. in.

dysfunkcja układu krążenia, osteoporoza, cukrzyca typu II

→

zwrotnie na UON i AUN

→

rozregulowanie układu

odpornościowego + zakłócenie równowagi między reakcjami

pobudzającymi stany zapalne i przeciwdziałającymi im

→

pogorszenie stanu zdrowia

Stres a funkcjonowanie układu

immunologicznego – wybrane wyniki

badań …



Stres – poprzez osłabienie układu odpornościowego
– negatywnie wpływa na czas gojenia się ran



kobiety, które doświadczały stresu (opieka nad
krewnym z choroba Alzheimera) – zranienia goiły
się średnio o 10 dni dłużej niż u kobiet bez takich
doświadczeń (Kiecolt-Glaser, 1995)



studenci stomatologii, którym zadawano niewielkie
rany jamy ustnej na 3 dni przed egzaminem –
potrzebowali o 40%wiecej czasu na ich wygojenie w
porównaniu ze studentami, którym zadawano
zranienia w okresie wakacji (Marucha i in., 1998)



stres zwiększał ryzyko zakażenia po zranieniu
(Rojas i in., 2002)

Stres a funkcjonowanie układu

immunologicznego – wybrane wyniki

badań …



Klęski żywiołowe wpływają na układ
odpornościowy



osoby z Florydy, które postrzegały poniesione
straty jako bardzo duże ( huragan Andrew w
1992 roku) – największy spadek poziomu
limfocytów NK (Ironson i in., 1997)



Antycypowany stres (np. oczekiwanie nalotów
w czasie konfliktów z Zatoce Perskiej)
powoduje obniżenie odporności i częstsze
infekcje wirusowe (za: Ścigała, 2001)

Stres a funkcjonowanie układu

immunologicznego – wybrane wyniki

badań …



Przewlekły stres + emocje takie jak żal ,
krzywda, lub depresja w wyniku różnych strat
– jeżeli współistnieją z innymi czynnikami
ryzyka onkologicznego – obniżają efektywność
komórek NK (Sheridan i Radmacher, 1998);



przewlekły stres zmniejsza wydolność układu
odpornościowego, a tym samym może
bezpośrednio wpływać na progresję procesu
nowotworowego (Katz i Epstein, 2005)