TEORIA ZARZĄDZANIA
2012/13
Piotr Płoszajski
•
• Dyżury: wtorki – 11:00-12:00
• Literatura:
– ....
– Np. „Wikinomia”
– Np. „Świat jest płaski”
– Np. „Freeconomics”
– Np. „Long Tale”
– Np. cokolwiek...
• (bardzo łatwy) egzamin testowy
Koncepcja wykładu:
PRZYSZŁOŚĆ
Założenie:
Założenie:
Dzisiejsze środowisko biznesu
Dzisiejsze środowisko biznesu
ma 3 główne wymiary:
ma 3 główne wymiary:
• Krótko-okresowa nieliniowość
• Hyperarchiczna natura globalnie
połączonego systemu
• Masowa indywidualizacja
potrzeb i powstawanie klienta,
który nigdy nie jest całkowicie
zadowolony
4
Cele wykładu
•
Przegląd
Przegląd
idei, teorii i zjawisk pomocnych w
zrozumieniu kompleksowej i hybrydowej
natury zarządzania w dzisiejszym otoczeniu
biznesu zdominowanym przez globalne
połączenia, transparentość , peer-to-peer,
symetrię informacyjną i natychmiastowość
(reakcje w czasie rzeczywistym)
• Wskazanie dzisiejszych i przyszłych, szans
dzisiejszych i przyszłych, szans
biznesowych
biznesowych
w tych nowych warunkach
• Wykazanie, że zarządzanie dzisiaj jest
fascynującą dziedziną studiów i pasjonującym
zawodem
5
Pod warunkiem,
że się je studiuje…
Zarządzanie jest dziś dziedziną złożonej,
trudnej i zmiennej wiedzy
Pianista James Rhodes:
“Zasada 0.2 sekundy”
• Dla większości ludzi 0.2 sek nie ma
znaczenia
• Ale dla kierowcy F1 lub sprintera, to różnica
między byciem mistrzem lub przegranym
• Większość pianistów dość szybko potrafi
grać tak, żeby koncertować i nagrywać
• …i wtedy spędzamy resztę życia na
przebycie tych 0.2 sek aby osiągnąć szczyt
naszej profesji
• 0.2 sek: koncepcja czegoś niewyobrażalnie
małego, co decyduje o różnicy między
chłopcem, a mężczyzną oraz pianistą
(nawet wybitnym), a wirtuozem
“0.2 sek, to “obsesja szczegółu”, która czyni nas
szalonymi, samobójczymi, depresyjnymi i czasem,
jeśli dzień jest dobry, zadowolonymi”
• Porównajcie A. Rubinsteina i Lang Langa
• Albo przeczytajcie biografię Steve
Jobsa
W społeczeństwie milionów
klonów edukacyjnych
“nauczenie się” już nie wystarcza
Potrzebujecie codziennej świadomości
bariery 0.2 sekundy
Albert Einstein:
“Edukacja, to jest to, co pozostaje,
kiedy już zapomnimy wszystko,
czego nauczyliśmy się w szkole”
10
Zarządzanie wymaga większych
kompetencji, bo
po raz pierwszy w historii
makro ekonomia i biznes
są dzisiaj tak blisko siebie
:
• Globalne trendy i turbulencje szybciej,
niż kiedykolwiek powodują lokalne
konsekwencje dla funkcjonowania firm
– Losy wielkich firm błyskawicznie przekładają się na los
światowych gospodarek
– Nawet błędy małych firm mogą wywołać międzynarodowe
turbulencje gospodarcze i polityczne: zob. symboliczny
przypadek „zarazy ogórkowej” w maju 2011
zapoczątkowanej w kuchni restauracji w Lubece (czy
gdziekolwiek indziej, w porównywalnie małej firmie)
11
…wykład o teorii
ORAZ
praktyce
zarządzania
13
KRYZYS ZASAD
KRYZYS ZASAD
ZARZĄDZANIA
ZARZĄDZANIA
REWOLUCJI PRZEMYSŁOWEJ:
REWOLUCJI PRZEMYSŁOWEJ:
ZMIANA PARADYGMATU
ZMIANA PARADYGMATU
• “Przyszłość nie
jest już taka, jak
była kiedyś”
Paradygmat
Paradygmat
jest potężnym, najczęściej
nieświadomym
nieświadomym
,
, narzędziem zdobywania i
przetwarzania wiedzy.
W procesie poznania jest kryterium
prawdy:
to, co nie jest sprzeczne z zawartymi w
nim przekonaniami i oczywistościami
- jest prawdziwe
prawdziwe
,
,
"normalne" i "słuszne".
14
Obowiązujący paradygmat
ujawnia swoją istotę,
tylko momencie zmiany.
Teraz jest ten moment.
Teraz jest ten moment.
15
16
Wirtualizacja organizacji
• Organizacja wirtualna: sieć instytucji, firm,
zespołów i osób zlokalizowanych w różnych
miejscach, zorganizowanych w luźno
związanych strukturach, które łączy wspólny
cel – świadczenie usług na rzecz tego samego
klienta
• Organizacja wirtualna skupia „społeczność”
firm i jednostek, jednocząc je, niekiedy tylko
okresowo i w zakresie niektórych zadań, przez
wspólne cele, wartości i działania
–
“
“
Hollywoodzki” model zarządzania?
Hollywoodzki” model zarządzania?
• Torger Reve: organizacja wirtualna, to splot
splot
kontraktów
kontraktów
• Organizacja wirtualna istnieje, lub nie istnieje,
lub wreszcie istnieje „tylko w pewnym sensie”,
w zależności od tego w jaki sposób na nią
patrzymy.
17
SPOŁECZEŃSTWO i
GOSPODARKA ZDOMINOWANE
PRZEZ
“
“
LOGIKĘ SIECI
LOGIKĘ SIECI
”
”
18
Aby zrozumieć nowe zarządzanie
musimy więc najpierw zrozumieć
istotę tej nowej logiki
A do tego konieczny jest
A do tego konieczny jest
nowy paradygmat
nowy paradygmat
19
Kryzys granic organizacyjnych
Żadna
Żadna
z tych cech nie jest już dziś
konieczną cechą organizacji:
• Granice: wnętrze vs. otoczenie – bo się zacierają
• Wspólne cele
(“współprzyczynianie się do powodzenia całości”)
– bo
może ich nie być (np. Facebook)
• Brama (względna otwartość), in-out: – bo zanik
granic
• Hierarchia – bo
(coraz częściej)
hiperarchia
• Specjalizacja – bo może jej nie być (np.
Wikipedia)
• Wynagrodzenie – bo może go nie być (np.
otwarta innowacja)
• Organizacja, jako system społeczny – bo
wirtualizacja
21
GŁÓWNE PYTANIA WYKŁADU:
• Jak fundamentalnie zmienia się
dzisiaj biznes, a w rezultacie jego
teoria?
• Co powoduje te zmiany?
• Jaka jest rola nowych,
przełomowych (radykalnych)
technologii, a także “killer
applications” w tym procesie?
•
Jak wszystko to zmusza firmy do
Jak wszystko to zmusza firmy do
przemyślenia swoich modeli
przemyślenia swoich modeli
biznesowych, strategii I struktur, a
biznesowych, strategii I struktur, a
bardziej furndamentalnie – ich
bardziej furndamentalnie – ich
roboczych paradygmatów ?
roboczych paradygmatów ?
22
“Nigdy nie myślę o przyszłości.
Nadchodzi wystarczająco szybko.”
Albert Einstein
• Większość menedżerów w obliczu
globalnych sił kształtujących
środowisko biznesowe zakłada, że
ich wpływ na nie jest znikomy
• To prawda, ale ciągle mogą oni
reagować na te siły albo je
antycypować
•
Nie mogą natomiast ich ignorować
Nie mogą natomiast ich ignorować
23
Historia biznesu jest pełna przykładów
firm, które przeoczyły ważne trendy
– np. digitalizacja vs. przemysł muzyczny
– np. Wang i DEC
• Ale są też przykłady pozytywne:
– np. firmy ubezpieczeniowe, lub producenci
energii vs. rosnące niepokoje nt. zmian
klimatycznych
– np. Wal-Mart Stores: aplikacja technologii
dla zautomatyzowania zarządzanie
zapasami i redukcji kosztów dla firmy i jej
dostawców
24
Sledzenie trendów ma znaczenie
Sledzenie trendów ma znaczenie
dla chwytania okazji rynkowych, testowania
ryzyka
i wprowadzania innowacji
•
Dzisiaj, największym wyzwaniem
Dzisiaj, największym wyzwaniem
biznesu jest odpowiadanie na
biznesu jest odpowiadanie na
wymagania świata, w którym reguły
wymagania świata, w którym reguły
konkurencji nieustannie się zmieniają.
konkurencji nieustannie się zmieniają.
– Płynność głównych przewag
konkurencyjnych i struktury sektorów
• Czekanie na ujawnienie się pełni
konsekwencji konkretnego
trendu(ów) na poziomie sektora i
firmy oznacza czekanie za długo
25
Reed Hastings,
CEO, Netflix:
“Przedsiębiorczość jest aktem
głupoty”
• “Jako przedsiębiorca musisz się czuć jakbyś
skakał z samolotu, bo masz pewność, że
złapiesz ptaka przelatującego obok
• Jest to akt głupoty: większość
przedsiębiorców upada na twarz, bo ptaka
nie było
• … ale parę razy jest
• Większość pomysłów biznesowych wygląda
na szalone, głupie albo pozbawione sensu
ekonomicznego i nagle… okazują się dobre”
– “Jestem teraz w Radzie Nadzorczej Facebook’a.
Ale kiedy po raz pierwszy o nim usłyszałem w
2005, to uważałem, że to głupie: ”kto będzie
chciał wstawić swoje zdjęcie do Internetu?!
26
Ale,
jak zauważyć ptaka
przelatującego obok?
27
John Naisbitt , Megatrends,
30 lat temu:
• Proste ale skuteczne narzędzie
odkrywania nowych idei: gazety
• Pomiar wielkości artykułów linijką
• Im większy rozmiar tematu, tym
bardziej prawdopodobne, że oznaczał
pojawiający się trend
• “Kolektywna przestrzeń wiadomości
staje się mechanicznym obrazem
społeczeństwa ustalającego swoje
priorytety”
28
29
…i użył tej metody, by przewidzieć:
społeczeństwo informacyjne,
globalizację,and he used that
mechanism to predict: the
information society, globalism,
decentralizację
i powstanie sieci
Dzisiaj to by się już nie udało
Nieskończona ilość farby drukarskiej
i pikseli na prawie każdy temat
30
DZISIEJSZA ZASADA:
PATRZ NA MAŁE WIADOMOŚCI
I DROBNY DRUK
O ważności słabych sygnałów
31
W systemach operujących na
krawędzi chaosu
ludzie/menedżerowie potrzebują
umiejętności zauważania drobnych
zmian
w otoczeniu, nawet nie wiedząc gdzie
dokładnie ich szukać - przez
patrzenie wszędzie równocześnie.
32
Koncepcja FBI: “rozpryśnięty widok” (splatter
“rozpryśnięty widok” (splatter
vision concept)
vision concept)
- świadomie nie ukierunkowana
koncentracja która pozwala przygotowanemu
obserwatorowi wykryć drobne nieregularności,
jak np. rękę w tłumie poruszającą się się w
kierunku pistoletu.
O ważności słabych sygnałów
O ważności słabych sygnałów
33
Przyszłość systemów
Przyszłość systemów
chaotycznych ujawnia się
chaotycznych ujawnia się
na krawędziach!
na krawędziach!
Najtrudniejsze w budowaniu
Najtrudniejsze w budowaniu
scenariuszy przyszłości jest dzisiaj
scenariuszy przyszłości jest dzisiaj
uczynienie peryferiów częścią
uczynienie peryferiów częścią
obrazu
obrazu
.
.
34
...i to jest dokładnie założenie
...i to jest dokładnie założenie
tego wykładu...
tego wykładu...
35
Goście z planety TWILO
Goście z planety TWILO
obserwują futbolowe mistrzostwa świata
obserwują futbolowe mistrzostwa świata
36
37
“Tatusiu, a może byśmy założyli,
że jest piłka
jest piłka
?”
• Mały Twilolan zauważył, że zawsze na
sekundę przed gwizdkiem i na 2 sekundy
przedtem, jak tłum na trybunach oszalał,
w siatce po którejś stronie pojawiało się
okrągłe wybrzuszenie
– Zdarzenie trwało ułamek sekundy
– Nie było częste ani regularne
38
POUCZAJ
POUCZAJ
Ą
Ą
CE LEKCJE
CE LEKCJE
Z HISTORYJKI –
Z HISTORYJKI –
NA POCZATEK:
NA POCZATEK:
• NIE DAJ SIĘ ZWIEŚĆ TEMU CO WIDZIALNE
• UPEWNIJ SIĘ, ŻE TO, CO WIDZISZ JAKO
„PRAWIDŁOWOŚĆ” MA RZECZYWIŚCIE ZNACZENIE
I CZY TO CO WYDAJE SIĘ NIC NIE ZNACZĄCYM
SZUMEM NIE JEST BYĆ MOŻE
SENSEM PROCESU
• NIE IGNORUJ SŁABYCH SYGNAŁÓW
•
STARAJ SI
STARAJ SI
Ę
Ę
NIGDY NIE STRACI
NIGDY NIE STRACI
Ć
Ć
DZIECI
DZIECI
Ę
Ę
CEJ
CEJ
CIEKAWO
CIEKAWO
Ś
Ś
CI
CI
Ś
Ś
WIATA MA
WIATA MA
Ł
Ł
EGO TWILOLANA
EGO TWILOLANA
39
ZARZĄDZANIE DZISIAJ:
ZARZĄDZANIE DZISIAJ:
NIEUSTANNE POSZUKIWANIE NIEWIDZIALNEJ PIŁKI,
NIEUSTANNE POSZUKIWANIE NIEWIDZIALNEJ PIŁKI,
ABY ZNALEŹĆ SENS W ZŁOZONYCH PROCESACH,
ABY ZNALEŹĆ SENS W ZŁOZONYCH PROCESACH,
KTÓRE WIDZIMY
KTÓRE WIDZIMY
40
Największe szanse w biznesie
są zawsze na jego odległych
krawędziach
Podczas tego wykładu
przyjrzymy się krawędziom świata biznesu,
aby zobaczyć co za chwilę stanie się jego
centrum…
41
…i jakie to może mieć znaczenie
dla teorii zarządzania?
KRAWĘDŹ 1: ZŁOŻONOŚĆ
Skąd się wziął Gangman?
44
Wkroczyliśmy w wiek chaosu
(w matematycznym sensie):
wykładnicze zmiany
i nieprzewidywalność
Np.
:
•"de-korelacyjny” kryzys r. 2008
•s
przedaż Instagram’u
•w
aluacja Facebook’a
•wykładniczy wzrost popularności
Gangman’a!
…
45
Dzisiaj,
wszystko, co może być wycenione
dynamicznie –
to będzie
•
zjawiska opisywane fraktalami
zjawiska opisywane fraktalami
46
Gazeta Wyborcza, 3.10.12:
“Internet droższy, niż pecety”
• 1.10.2012, po raz pierwszy w historii,
Google był wart więcej, niż Microsoft
• Microsoft jest pod każdym względem
dwukrotnie większy od Google: obroty,
zysk, majątek, liczba pracowników
• MS Windows, to wciąż
najpopularniejszy komputerowy
system operacyjny
• “Gdzie tu logika?”
• …to jest inna logika!…
O rosnącym podobieństwie
systemów społecznych i gospodarczych
do innych systemów wielkich i złożonych
np. biologicznych
•
Systemy złożone
Systemy złożone
są jakościowo
diametralnie różne, niż systemy
"zwyczajnie" skomplikowane, tj. proste
• Cechuje je szczególny rodzaj dynamizmu
polegający na pozostawaniu w
osobliwym stanie równowagi na
osobliwym stanie równowagi na
granicy porządku i chaosu
granicy porządku i chaosu
(stagnacji i
anarchii)
48
ZŁOŻONOŚĆ:
ZŁOŻONOŚĆ:
NAJMNIEJ ZROZUMIAŁA CECHA
DZISIEJSZEGO ŚWIATA
(BIZNESU)
Dlaczego ZSRR upadło w 1991 po
ponad 70 latach i cały system
zawalił się tak szybko i kompletnie?
Dlaczego giełda była bliska
załamania w październiku
1987 i wrześniu 1998, a
europejski rynek walutowy
latem 1992?
Dlaczego dawne gatunki
zwierząt często pozostawały
stabilne przez miliony lat, aby
następnie wymrzeć lub
przekształcić w coś odmiennego
w krótkiej geologicznej chwili?
Jak przedwieczna mieszanina
kwasów aminowych i innych
prostych molekuł zdołała
przekształcić się w pierwszą
żywą komórkę?
A w ogóle - czym jest
życie?
Dlaczego jest raczej coś,
niż nic?
ZŁOŻONOŚĆ:
ZŁOŻONOŚĆ:
Cecha systemu, w którym:
Cecha systemu, w którym:
- wiele
- wiele
- różnych elementów
- różnych elementów
- niezależnych od siebie
- niezależnych od siebie
- oddziałuje na siebie
- oddziałuje na siebie
- na wiele sposobów
- na wiele sposobów
System złożony nie może być
opisany w pełni
W przypadku systemów sterowania (np.
organizacyjnych), oznacza to, że regulator
nie jest w stanie objąć, w ramach swej
różnorodności, całej różnorodności obiektu
sterowania i jego otoczenia
Czyli nigdy nie będziemy w stanie
Czyli nigdy nie będziemy w stanie
całkowicie opisać gospodarki, ani wielkich
całkowicie opisać gospodarki, ani wielkich
systemów zarządczych
systemów zarządczych
57
Systemy złożone mają charakter
nieliniowy
Nieliniowe powiązanie powoduje, że jeden
typ sprzężenia zwrotnego dominuje przez
jakiś czas, aby następnie przenieść
dominację w inną część systemu, która
zdaje się być zupełnie nie związana z tą
pierwszą
58
Uświadomienie sobie
nieliniowego charakteru systemu złożonego
pozwala przesunąć zainteresowania
z
(bezowocnego)
mierzenia parametrów systemu
(co dominuje w dzisiejszej teorii zarządzania)
w kierunku daleko ważniejszego
problemu jego struktury
zob. np.: teoria katastrof Rene Thom’a
59
TEORIA KATASTROF:
TEORIA KATASTROF:
NOWE PODEJŚCIE DO ZMIANY SYSTEMOWEJ
NOWE PODEJŚCIE DO ZMIANY SYSTEMOWEJ
•
Co robi pies
Co robi pies
i dlaczego?
i dlaczego?
–
strach vs. agresja
strach vs. agresja
–
„
„
marksowska”
marksowska”
teoria zmian
teoria zmian
•
Giełda:
Giełda:
–
strach vs.
strach vs.
chciwość
chciwość
„
„
Tulip mania” – pierwszy krach
Tulip mania” – pierwszy krach
giełdowy (1634-37)
giełdowy (1634-37)
• 20-krotny wzrost ceny w 1
miesiąc
•
Cena cebulki na szczycie hossy: $76000
– 4 tony zboża
– 8 ton ryżu
– 1 łóżko
– 4 kozy
– 8 świń
– 12 owiec
– 1 komplet ubrań
– 2 pojemniki wina
– 4 tony piwa
– 2 tony masła
– 500 kg sera
– 1 srebrna filiżanka
•
6 tyg. Później - $1
• Chciwość i strach
• Ten krach długi – teraz znacznie
krótsze
Inne krachy rynkowe:
Inne krachy rynkowe:
wynik strachu i chciwości
• South See Bubble (Anglia, XVII
w.)
• Missisippi Bubble (Francja,
XVIII w.)
• Florida Real Estate Bubble
(1920’s)
• The Great Crash (USA, 1929-)
• The Nikkei Bubble (1990’s)
• Upadek Banku Barrings przez
jednego dealera (1995)
• The Nasdaq Bubble (2000)
…
…
podobny „pieski” wzorzec
podobny „pieski” wzorzec
„
„
Immanentna subiektywność
Immanentna subiektywność
rynku”
rynku”
• Aby przewidzieć zachowanie giełdy
inwestor musi domyślać się jak inni
będą domyślać się jak inni będą
domyślać się... – itd
• Rzeczywistość gospodarcza jest
immanentnie subiektywna –
psychologiczna – i dlatego
nieprzewidywalna
• Jeśli ekonomiści próbują upraszczać
swoje modele (np.: „inwestorzy o
doskonałej wiedzy”, „ceny
reprezentujące prawdziwe wartości”)
modele stają się nierealistyczne
Prosta intuicja:
Prosta intuicja:
si
si
ł
a ludzkiego przetwania
a ludzkiego przetwania
• Przyczyny przeważnie blisko rezultatów - w czasie i
miejscu
• Waga „prawo-lewej” symetrii (istot żywych, możliwych
drapieżników lub partnerów, którzy patrzą prosto na nas)
• Stąd nasza wrażliwość na wzorce
wzorce
w przepe
ł
nionym albo
pozbawionym cech środowisku
– Voss, Clarke: ludzka muzyka ma charakterystyczną formę
spektralną nazywaną ‘1/f szum’, optymalna równowaga
między nieprzewidywalnością a przewidywalnością
• Przepis na hit?
– Między sztywnością regu
ł
startożytnych bębnów a
stylizowaną wolnością...
• John Cage (akustyczna wersja testu Rorscharda)
•
Zawodność reguł prostej intuicji do badania
Zawodność reguł prostej intuicji do badania
systemów złożonych
systemów złożonych
Dlaczego istnieje rynek akcji?
Dlaczego jedni je sprzedają (bo uważają, że są
powody), a w tym samy momencie inni te same
akcje kupują (bo też uważają, że są powody)?
Ponieważ wszyscy wierzą, że są lepsi, niż inni!
Większość graczy giełdowych ulega iluzji.
Daniel Kahneman
Terry Odean: przeanalizował kilkadziesiąt tysięcy
rachunków giełdowych i doszedł do wniosku, że
gracze giełdowi równie często się mylą, co mają
rację.
Zyski i straty na handlu akcjami się
równoważą.
Koniec intuicji?
• Imagine kicking a soccer ball with your eyes closed. Then open
your eyes and try to predict where did the ball fall
• After doing this a 1000 times you know exactly the relationship
between your kick and where the ball is
• In those conditions intuitions are correct: plenty of experience
and clear feedback
• That’s learning, right? And we’re very good at it
• But imagine something else happened
• You close your eyes, kick the ball, and then somebody picked it
up and moved it 50 feet to the right
• How good will you be in predicting where it would land? Terrible!
• The moment we add a random component, performance
goes away very quickly
67
Złożone systemy społeczne
Złożone systemy społeczne
(w tym systemy organizacyjne)
mają szereg wspólnych własności:
• Zachowują się całkowicie odmiennie niż systemy
proste
• Jay Forrester: systemy społeczne są kontraintuicyjne
kontraintuicyjne
–
intuicja i kryteria oceny jednostek ludzkich wykształcały się
w wyniku obserwacji prostych systemów z najbliższego
otoczenia
–
w takich przypadkach przyczyna jest zwykle "oczywista" i
bezpośrednio poprzedza skutek
–
obowiązuje założenie o jedności czasu i miejsca przyczyny i
skutku
–
W systemach złożonych mogą one być odległe zarówno w
czasie, jak i w przestrzeni, a także w ciągu przyczynowo-
skutkowym
• … o czym większość studentów i analityków gospodarczych zdaje
się zapominać
• Czytaliście Państwo „Katar” Lema?
68
“Perfidne systemy”
• Systemy złożone stwarzają równocześnie pozory, że są
proste;
– Forrester: są
"perfidne”
• “dostarczają” one często badaczom pozornie "oczywistej
"przyczyny", bo jest bliska w czasie i przestrzeni do
obserwowanego symptomu
• W rzeczywistości mogą to być przypadkowe kolelacje, bez
związku przyczynowego
•
W sytuacji, gdy przypadkowe zjawiska traktowane są jak
W sytuacji, gdy przypadkowe zjawiska traktowane są jak
przyczyny, podejmowane kroki zaradcze nie usuwają
przyczyny, podejmowane kroki zaradcze nie usuwają
przyczyn rzeczywistych i są albo nieskuteczne, albo wręcz
przyczyn rzeczywistych i są albo nieskuteczne, albo wręcz
szkodliwe
szkodliwe
– śledzicie Państwo antykryzysowe działania rządów i korporacji?
69
Niewrażliwość na zmiany
większości parametrów
• Systemy złożone cechują się
niewrażliwością na zmiany większości
niewrażliwością na zmiany większości
swoich parametrów
swoich parametrów
;
– …czyli nie zmieniają zachowań mimo zmian
bodźców sterujących
• rzeczywistą wrażliwość wykazują one
tylko w niewielu wybranych punktach,
które trzeba znać
które trzeba znać
– Śledzicie Państwo programy naprawcze w
gospodarkach lub firmach?
70
Odmienność reakcji krótko
i długoterminowych:
• zmiany dokonywane w organizacyjnym
systemie złożonym powodują zwykle
krótkoterminowe reakcje przeciwne
przeciwne
do
efektów w długim okresie czasu, nawet
jeśli są słuszne
• … bo system musi “nauczyć się” zmiany
• co się dzieje, kiedy tego nie wiemy?
71
Wrażliwość na warunki
początkowe
• Dla rozwoju procesu znaczenie ma nie
tylko aktualna struktura parametrów, ale
też warunki początkowe i jego
dotychczasowa historia
– "małe zakłócenia
nie
nie
pozostają małe” (np. globalne skutki
zniszczenia 2 wieżowców w NY, czy upadku Lehman Brothers)
•
Dlatego nie można zostać liderem
Dlatego nie można zostać liderem
naśladując najlepsze praktyki firm-
naśladując najlepsze praktyki firm-
liderów – bo inna jest historia i inne
liderów – bo inna jest historia i inne
warunki początkowe
warunki początkowe
72
Przełom w myśleniu o roli analiz naukowych:
dramatyczny (i dość przygnębiający) rozdział
między wyjaśnianiem, a przewidywaniem
• Do tej pory uważaliśmy, że wyjaśnienie
jakiegoś zjawiska prowadzi do umiejętności
przewidzenia jego rozwoju
• Systemy złożone cechują się „bezsilnością
„bezsilnością
predykcyjną”
predykcyjną”
– nigdy nie będziemy umieli
przewidzieć ich wszystkich zachowań
• Stąd: konieczność zmian w koncepcjach
planowania strategicznego:
– W kierunku zapewniania szybkości reakcji
szybkości reakcji
na
nieprzewidziane zjawiska
nieprzewidziane zjawiska
i ciągłej
modyfikacji
modyfikacji
strategii
strategii
–
EMERGENT STRATEGY
EMERGENT STRATEGY
73
Morfogeneza
• Sposób, w jaki złożone systemy przechodzą w
otwartym środowisku od stanu mniejszej
złożoności do większej i od struktur prostszych
do bardziej złożonych
• Fluktuacje w systemie, oddziałując na siebie
wzajemnie, powodują powstawanie całkowicie
nowych struktur
• Deterministyczna przyczynowość zastąpiona
tu jest przez nieprzewidywalną możliwość
pojawienia się "nowego" drogą morfogenezy,
tj. wzajemnego oddziaływania na siebie
wzajemnego oddziaływania na siebie
fluktuacji
fluktuacji
(Prigogin)
– Śledzicie Państwo zachowania giełdy?
74
Porządkowanie przez fluktuacje
•
Inspirująca koncepcja pomagająca zrozumieć zawiłą grę
Inspirująca koncepcja pomagająca zrozumieć zawiłą grę
między indywidualnymi, a zbiorowymi zachowaniami
między indywidualnymi, a zbiorowymi zachowaniami
systemu
systemu
•
Systemy złożone mogą w sposób ciągły przechodzić przez
szereg poziomów równowagi, doskonaląc niejako "po
drodze" swoje zdolności adaptacyjne i zwiększając szanse
przetrwania
•
Transformacja systemu jest wynikiem serii "celowych"
nierównowag tworzonych przez mikro-fluktuacje będące
losowymi próbami ustalenia nowych dopasowań do
otoczenia
•
Kiedy się to uda, wówczas pozytywne sprzężenie zwrotne
wzmacnia fluktuację do poziomu bifurkacji
•
W wyniku tego zapoczątkowane zostaje kolejne załamanie
się dotychczasowej struktury i jej transformacja w kierunku
nowej, stabilniejszej równowagi
•
Proces taki określa się mianem
deterministycznego chaosu
deterministycznego chaosu
75
(wg. teorii chaosu)
systemy złożone
są (z natury) niestabilne i
aperiodyczne
• niestabilne: bo ich zachowania zawsze
zawsze
mogą być wrażliwe na małe turbulencje
• aperiodyczne: bo nieregularne
nieregularne
(np.
historia)
– jak się ma do tego np. teoria cykli
koniunkturalnych?
76
Zbiory autokatalityczne
• Zbory autokatalityczne w chemii: grupa
molekuł o szczególnych właściwościach,
powiązanych w sieć, mających osobliwą
"umiejętność" zapoczątkowywania i
wspierania reakcji wzrostu tej sieci w
otoczeniu innych, "zwykłych" molekuł
• Koncepcja jest pasjonującą alternatywa dla
teorii przypadkowego doboru
•
Autokataliza wymaga znacznie
Autokataliza wymaga znacznie
krótszego czasu dla powstania
krótszego czasu dla powstania
złożonych całości
złożonych całości
– Na jej gruncie wyjaśnianie np. początków życia
organicznego jest znacznie bardziej realistyczne
77
Koncepcja to zbyt apetyczna
dla ekonomii i zarządzania, by ją
pominąć
• Wynika z niej, że im różnorodność elementów
"mieszaniny gospodarczej" jest większa, tym szybsze i
bardziej prawdopodobne jest powstanie grup
"molekuł" (organizacji i stanów gospodarczych) o
własnościach autokatalitycznych
• Rezultat: transformacja fazowa
: transformacja fazowa
, czyli jakościowe,
skokowe zmiany całości
–
Dlatego różnorodność w biznesie
różnorodność w biznesie
jest tak ważna
(bo wprowadza nowe "molekuły”)
• Innymi słowy: jeśli produkujesz banany, to dowolne
inwestycje w tym przemyśle dadzą tylko więcej
bananów
–
Dolina Krzemowa, jako zbiór autokatalityczny?
Dolina Krzemowa, jako zbiór autokatalityczny?
78
Potrzebne nowe metody badania
i prognozowania rynku
Np.
techniki nieliniowe
bazujące na chaosie deterministycznym
• Logiki rozmyte
• Sieci neuronowe
• Algorytmy genetyczne
• i inne
KRAWĘDŹ 2: HIPERARCHIA
Świat peer-to-peer
Organizacje, systemy biurokratyczne
i polityczne,
stają się heterarchiami,
lub nawet
hiperarchiami
hiperarchiami
82
Cechą hierarchii jest łańcuch rozkazodawstwa
i jego przechodniość - heterarchia jest
heterarchia jest
zaprzeczeniem przechodniości
zaprzeczeniem przechodniości
Heterarchia jest dzisiaj znacznie
bardziej realistycznym modelem
np. alokacji władzy czy wpływów,
a także przywództwa
83
Systemy hierarchiczne zmieniają się
w heterarchiczne
• Heterarchia to alternatywa dla
dotychczasowej prostej opozycji między
porządkiem, a chaosem
• Jeśli hierarchia polega na rządach jednego
(np. elementu), a anarchia na rządach
nikogo (lub wszystkich), to heterarchia
heterarchia
polega na „rządach” niektórych elementów
polega na „rządach” niektórych elementów
rozmieszczonych w różnych punktach
rozmieszczonych w różnych punktach
struktury
struktury
84
HIPERARCHIA –
HIPERARCHIA –
heterarchia ekstremalna:
heterarchia ekstremalna:
sieć multi-połączeń między ludźmi, organizacjami
sieć multi-połączeń między ludźmi, organizacjami
i przedmiotami
i przedmiotami
zmieniająca wszystkie hierarchie,
zmieniająca wszystkie hierarchie,
przez
przez bezpośredni dostęp
bezpośredni dostęp
(peer-to-peer)
i
i
symetrię informacyjną
symetrię informacyjną
działące w
działące w czasie realnym
czasie realnym
85
Nadchodzący Internet Obiektów
jeszcze wzmocni ten model:
OD POŁĄCZENIA LUDZI
OD POŁĄCZENIA LUDZI
DO POŁĄCZENIA WSZYSTKICH OBIEKTÓW:
DO POŁĄCZENIA WSZYSTKICH OBIEKTÓW:
kiedykolwiek,
kiedykolwiek,
gdziekolwiek
gdziekolwiek
się oni/one znajdują
się oni/one znajdują
realizowane przez
realizowane przez
kogokolwiek
kogokolwiek
i/lub cokolwiek
i/lub cokolwiek
Nowe znaczenie peer-to-peer
Nowe znaczenie peer-to-peer
(z włączeniem obiektów nieożywionych)
(z włączeniem obiektów nieożywionych)
86
87
Optymistyczna zasada hiperarchii (której
niedoceniamy w zarządzaniu):
IM WIĘCEJ WOLNOŚCI W SAMOORGANIZACJI, TYM
IM WIĘCEJ WOLNOŚCI W SAMOORGANIZACJI, TYM
WIĘCEJ PORZĄDKU
WIĘCEJ PORZĄDKU
PORZĄDEK ZA DARMO!
PORZĄDEK ZA DARMO!
ORGANIZACYJNA KONTROLA
ORGANIZACYJNA KONTROLA
W SYSTEMACH HIPERARCHICZNYCH
W SYSTEMACH HIPERARCHICZNYCH
•
Jeśli organizacje są maszynami typu
newtonowskiego, to kontrola ma sens
•
Jeśli są one zorientowane na procesy,
wówczas wdrażanie kontroli poprzez trwałą
strukturę jest samobójcze
•
Jeśli menedżerowie wierzą, że
odpowiedzialne działanie oznacza
sprawowanie kontroli przez trzymanie ręki
na wszystkim, wtedy nie mogą liczyć na nic
innego, niż syzyfową pracę
•
Newtonowki świat jest, jednak, pociągający
Newtonowki świat jest, jednak, pociągający
dla menedżerów…
dla menedżerów…
–
Świat zapełniony granicami, gdzie każdy zna swoje
miejsce
•
W realnym życiu problemem nie jest kontrola
ale dynamiczne połączenia
88
Newtonowski świat jest, jednak,
pociągający dla menedżerów…
•
Świat zapełniony granicami, gdzie każdy zna
swoje miejsce i „swój” zakres odpowiedzialności
–
Paradoks: większość nowych problemów wpada
między te zakresy
•
W realnym życiu problemem nie jest kontrola ale
dynamiczne połączenia!
89
•
ZSRR nie upadło dlatego, że jego gospodarka
była skrępowana przez centralne planowanie, ale
ponieważ
każda
centralnie kontrolowana
złożoność
złożoność
jest niestabilna i nieelastyczna
•
Instytucje, korporacje, firmy i gospodarki
przestają w pewnym momencie się rozwijać, jeśli
zaprojektujemy je, jako centralistyczne
90
•
Wczoraj “oczywistym” sposobem na zrobienie czegoś
złożonego, np. zarządzanie 100 milionami ludzi lub
dużą firmą, było sporządzenie listy wszystkich
niezbędnych zadań, a następnie dyrygowanie ich
wykonaniem z centralnego punktu dowodzenia
•
Wiele dzisiejszych korporacji i działań zbiorowych jest
zaprojektowane w ten logiczny ale niezmiernie
niepraktyczny sposób
91
Wszystkie organizacje oparte na
XIX-wiecznym modelu „przemysłowym”
są stworzone dla biznesu,
którego albo już nie ma,
albo właśnie przestaje istnieć
92
„Czas już, aby zmienić sposób, w jaki
myślimy o organizacji”
(M.J. Wheatley and M.
Kellner-Rogers)
• Organizacje są żywymi organizmami i
mają zdolność do samoorganizowania się
• Są one w stanie reagować inteligentnie na
bodźce wymagające zmian oraz
organizować się w struktury adaptatywne
bez zewnętrznie narzuconego planu
• Rozwiązania problemów mają w nich
charakter tymczasowy
• Ich struktura jest płaska
• Przywódcy tworzeni są przez potrzebę
chwili
• Eksperymentowanie jest regułą
93
Stanowczo zbyt często
nie wiemy dziś co radzić praktyce
organizacyjnej
(która na szczęście nauczyła się radzić sobie sama)
.
Potrafimy tylko naukowo uzasadnić
swój pesymizm
(czego ten referat jest pewnie dowodem)
94
Konieczne zmiany metodologii
• Szybka reakcja na zmiany otoczenia i
masowa indywidualizacja wymaga nowych
instrumentów zbierania informacji
– wiele już istnieje ale nie jest używanych
• W Internecie Obiektów firma stanie się
laboratorium przetwarzania masowych
laboratorium przetwarzania masowych
danych o zachowaniach klientów w
danych o zachowaniach klientów w
czasie realnym
czasie realnym
• Dotychczasowe instrumenty (np. badania
surveyowe, grupy focusowe, statystyki) –
będą reliktami
będą reliktami
95
KRAWĘDŹ 3: BIG DATA
REWOLUCJA EXABYTE
Zmiany ‘informacyjnej natury’
Zmiany ‘informacyjnej natury’
świata biznesu
świata biznesu
• Każdy obiekt i osoba staje się bezprzewodowo
połączony z Siecią i w sposób ciągły aktualizuje
dane o swoim położeniu (lokalizacji) i stanie
• W rezultacie, nasza zdolność to
przechwytywania, składowania I rozumienia
wielkich zbiorów danych zmienia naukę,
medycynę, biznes, technologię i w konsekwencji
kulturę
• Ponieważ w epoce rozległych zbiorów danych
“więcej” nie znaczy więcej ale “inaczej”. Dla
każdej osoby i każdej firmy. Największym
wyzwaniem Ery Exabyte będzie znalezienie w
nich sensu (nowych sensów)
Ch. Anderson
97
Największe postępy w ekonomii, biznesie,
organizacji społeczeństwa i badaniach
naukowych będą oparte na naszej
umiejętności ciągłej analizy wielkich
zbiorów danych w czasie realnym
• Znajdowanie w nich sensu stanie się
nowym, potężnym i ekscytującym
sektorem w gospodarce
•
Jakie jest znaczenie tych zjawisk dla
Jakie jest znaczenie tych zjawisk dla
biznesu? Jakie przyniosą one
biznesu? Jakie przyniosą one
zagrożenia/szanse dla firm i ich
zagrożenia/szanse dla firm i ich
modeli biznesowych?
modeli biznesowych?
98
Internet ma ok. 6000 dni!
Internet ma ok. 6000 dni!
Cokolwiek, co dziś uważamy za „normalne”
powstało w ciągu kilkunastu lat.
Myśleliśmy: nadchodzi nowa telewizja,
tylko lepsza.
Myśleliśmy: firmy zapełnią Internet
informacjami.
99
Internet, jaki znamy,
Internet, jaki znamy,
nie miał prawa się wydarzyć
nie miał prawa się wydarzyć
• W 6000 dni powstało ok. 1 tryliona stron internetowych
• Jeśli każda zajęła 1 godz. pracy (badania, projektowanie,
programowanie), to przepracowano 1 trylion roboczogodzin =
114 mln pracowników przez 3 lata
•
Nie ma tyle pieniędzy na świecie, żeby to zrobić
Nie ma tyle pieniędzy na świecie, żeby to zrobić
• Ale dużą część tej pracy wykonano bezpłatnie
• Jaki byłby koszt zbudowania Internetu dziś? $20,000/rok dla
273 tys. pracowników = $5,4 tryliona (bez kosztu sprzętu)
•
Nie ma takiego modelu
Nie ma takiego modelu
ekonomicznego, ani biznesowego,
ekonomicznego, ani biznesowego,
który mógłby to wyjaśnić!
który mógłby to wyjaśnić!
•
...dzięki temu powstał taki, jaki jest
...dzięki temu powstał taki, jaki jest
(wolny) zanim biznes zdążył się
(wolny) zanim biznes zdążył się
zorientować
zorientować
100
Zbudowano najbardziej złożone i
niezwykłe urządzenie w historii
cywilizacji
•
1 mld PC chips
• 2 mln emaili na sekundę
• ruch informacyjny: 8 terrabytów na
sekundę
• 65 mld rozmów telefonicznych rocznie
• 255 exabytów pamięci magnetycznej
• 2 mld aktywnych węzłów
• 600 mld czipów RFID w użyciu
• 100 mld kliknięć dziennie
• używa 5% światowej energii
101
SIEĆ JEST W ISTOCIE
SIEĆ JEST W ISTOCIE
„JEDNĄ MASZYNĄ”
„JEDNĄ MASZYNĄ”
• sieć jest jej systemem operacyjnym
• wszystkie ekrany patrzą na nią
•
żadne bity nie będą mogły żyć poza nią
żadne bity nie będą mogły żyć poza nią
• dzielenie się oznacza korzyści
• wszystkie przedmioty będą miały swój IP
– samochód: czipy na kółkach; buty – czipy
na obcasach
102
Najbardziej solidna maszyna
Najbardziej solidna maszyna
kiedykolwiek zbudowana
kiedykolwiek zbudowana
•
1 maszyna – w istocie 1 giga-komputer
1 maszyna – w istocie 1 giga-komputer
•
Niedoskonałe części – perfekcyjne
Niedoskonałe części – perfekcyjne
urządzenie
urządzenie
•
Przez 6000 dni – zero przestoju!
Przez 6000 dni – zero przestoju!
•
Liczba i skala połączeń = złożoności
Liczba i skala połączeń = złożoności
mózgu
mózgu
103
Jedna platforma
dla wszystkich mediów:
• TV, film, wideo, telefon, gazety,
książki, muzyka, emaile, blogi,
strony internetowe, magazyny,
radio
• wszędzie obowiązują te same
prawa mediów
104
Fundamentalne
zmiany cywilizacyjne
• McLuhan:
„Maszyny są przedłużeniem
ludzkich zmysłów”
• Jutro:
ludzie – zmysłowym przedłużeniem
maszyny
• Googlowanie jest łatwiejsze, niż
pamiętanie
• Kiedy 3 mld ludzi przeszukuje Google,
to kto, w istocie, przeszukuje kogo?
• Świat staje się wielką maszyną do
kopiowania
105
FIND A
DISCONTINUITY
AND CAPITALIZE ON IT
106
The recipe for success in
business today:
NADCHODZI V FALA REWOLUCJI
KOMPUTEROWEJ
po komputerach mainframe (I Fala), minikomputerach (II Fala), Pc-tach
(IIIFala) i Internecie (IV Fala)
• Wyjątkowo nie napędzana jednostkową technologią
•
Główne siły V fali:
Główne siły V fali:
– wszechobecny, bezprzewodowy, szerokopasmowy Internet
– Internet Obiektów (wszechobecne mikroprocesory i
sensory, które umieją się z sobą bezprzewodowo
„porozumiewać”),
– skokowy wzrost wydajności procesorów
– radykalny spadek cen pamięci masowych
– cloud computing,
– nowe metody przetwarzania masowych danych o
zachowaniu obiektów w czasie realnym,
– otwarte standardy (open source) oraz oparta na nich
powszechna współpraca każdego-z-każdym
107
Połączone efekty tych sił
spowodują następną rewolucję
w zarządzaniu
108
Na horyzoncie:
Na horyzoncie:
Internet Obiektów
Internet Obiektów
109
W pierwszym etapie Internet połączył ludzi
– gdziekolwiek są.
Następnym logicznym etapem jest
dołączenie obiektów nieożywionych:
kiedykolwiek, gdziekolwiek, kogokolwiek i
kiedykolwiek, gdziekolwiek, kogokolwiek i
cokolwiek.
cokolwiek.
110
Wszędzie sensory. Nieograniczone pojemności
pamięci. Chmury procesorów.
Każdy obiekt, przedmiot, produkt lub jego
Każdy obiekt, przedmiot, produkt lub jego
część i każda osoba bezprzewodowo
część i każda osoba bezprzewodowo
przyłączone do Internetu i AKTUALIZUJĄCE
przyłączone do Internetu i AKTUALIZUJĄCE
nieustannie, w czasie realnym dane n.t.
nieustannie, w czasie realnym dane n.t.
swojego miejsca i statusu.
swojego miejsca i statusu.
111
Pierwsze wielkie zastosowania: Irak,
Pierwsze wielkie zastosowania: Irak,
2003
2003
112
SMART DUST i sieci
SMART DUST i sieci
sensorowe
sensorowe
113
Przełom w technologii CDMA
(radiowa transmisja danych)
• Sieci przygotowane do CDMA pokrywają już 95% Polski.
• Niezależność od sieci GSM.
• Możliwość wykorzystywania łączności M2M (maszyna-do-
maszyny)
• Pozwala nie tylko zdalnie zbierać dane od tysięcy punktów
pomiarowych, ale także bezpośrednio ingerować w ich
pracę.
Interface
Sieci mobilne ad hoc
Sieci mobilne ad hoc
– zespół węzłów
komunikujących się bezprzewodowo tworzących
tymczasowe sieci bez potrzeby wsparcia stałej
infrastruktury ( stacje bazowe, centralna administracja,
centra przełączeniowe, etc.)
Efekt Internetu Obiektów:
gigantyczne bazy aktualnych
gigantyczne bazy aktualnych
danych
danych
stanie ludzkiego świata
stanie ludzkiego świata
w czasie realnym
w czasie realnym
Nasza zdolność rejestrowania, składowania i rozumienia
tych monstrualnych zbiorów danych zmieni (już zmienia)
naukę, technologię i biznes, a w efekcie naszą kulturę
W miarę, jak nasze zbiory danych rosną – rosną także
nasze szanse na znalezienie kolejnych odpowiedzi na
fundamentalne pytania
116
V Fala
V Fala
i Internet obiektów
i Internet obiektów
przekształcą
przekształcą
wszystkie rynki, sektory i firmy:
wszystkie rynki, sektory i firmy:
Chmury, wielkie zbiory danych
i inteligentne zasoby
117
Exabyte: jednostka informacji = 1 quantylionowi
byte’ów.
1 EB = 10
18
byte‘ów = 1 000 000 000 gigabytes =
1 000 000 terabytes
118
Rewolucja exabyte
119
SPECYFIKA ERY EXABYTE
SPECYFIKA ERY EXABYTE
• 60 lat temu komputery uczyniły informację
możliwą do przeczytania
możliwą do przeczytania
(readible)
• 20 lat temu Internet uczynił ją możliwą do
możliwą do
uzyskania
uzyskania
(reachable).
• 10 lat temu pierwsi użytkownicy
przeglądarek zmienili Internet w jedną bazę
jedną bazę
danych
danych
• Teraz Google i podobne mu firmy
przesiewają wszystko, co tam się znajduje,
traktując to, jako laboratorium stanu
laboratorium stanu
ludzkości.
ludzkości.
To pierwsze dzieci Ery Exabyte.
120
Era Exabyte jest inna,
Era Exabyte jest inna,
ponieważ “więcej znaczy inaczej”
ponieważ “więcej znaczy inaczej”
Kilobyte’y były składowane na floppy dyskach
floppy dyskach
Megabyte’y były składowane na twardych dyskach
twardych dyskach
Terabyte’y były składowane na macierzach
macierzach
dyskowych
dyskowych
Exabyte’y są składowane w chmurze sieciowej
chmurze sieciowej
Posuwając się wzdłuż tej sekwencji,
przechodziliśmy od analogii foldera
foldera
, do
analogii regału
regału
, do analogii biblioteki
biblioteki
do…
…przy exabyte’ach zaczyna nam
przy exabyte’ach zaczyna nam
brakować analogii organizacyjnych
brakować analogii organizacyjnych
121
16.10
Informacje zmieniły się z
trudno dostępnych
na wszechobecne
To przyniesie ogromne zmiany
dla firm
Dane stają się nowym surowcem
biznesu:
ekonomicznym ekwiwalentem kapitału
i pracy
Nowe czynniki produkcji
• Klasyczna teoria ekonomii: 3 główne
czynniki – ziemia, praca i kapitał
• W nowej gospodarce ich znaczenie
radykalnie maleje
• Posiadanie ziemi i zatrudnianie wielu
pracowników przestaje być
skorelowane z sukcesem
przedsiębiorstwa
DZISIAJ:
Czas Informacja
Kapitał
(“Money is time”)
Era BIG DATA
(wielkich zbiorów danych)
127
Co to są wielkie zbiory danych?
• Każdego dnia powstaje 2.5 exabyte’ów
nowych informacji
–
90% wszystkich danych na świecie zostało
stworzonych w ostatnich 2 latach
–
Te dane pochodzą ze wszystkich źródeł:
sensorów meteorologicznych, postów do sieci
społecznościowych, cyfrowych zdjęć i wideo,
transakcji kupna, sygnałow GPS z telefonów
komórkowych, publicznych baz danych, etc.
– To są właśnie wielkie dane
wielkie dane
Wielkie zbiory nie zawsze
muszą być wielkie
• Chodzi raczej przeformułowanie
fundamentalnej ekonomiki analizy
fundamentalnej ekonomiki analizy
danych
danych
• Dawniej, sprzeczość między trzema
cechami baz danych:
– Dane szybko
– Danych dużo
– Dane różnorodne
– Problem: nie można było mieć
wszystkiego równocześnie
Cztery “V” Wielkich Danych
• Volume (ilość): wielkie dane
rozpoczynają się od zbiorów Petabyte
• Variety (różnorodność) odnosi się do
wielu różnych typów danych i plików , dla
których tradycyje relacyjne bazy danych
są źle dostosowane, np.: pliki dźwiękowe
i wideo, dokumenty, dane geolokacyjne,
logowania sieciowe, linki tekstowe, etc.
• Velocity: szybkość aktualizacji i
używania danych niezbędna, by kreować
wartość
Veracity (wiarygodność)
• McKinsey: 30% menedżerów nie
wierzy informacjom, których
używają do podejmowania decyzji
mają
•
Budowanie zaufania do wielkich
Budowanie zaufania do wielkich
danych staje się wyzwaniem,
danych staje się wyzwaniem,
kiedy różnorodność i ilość
kiedy różnorodność i ilość
źródeł rośnie
źródeł rośnie
132
Źródła wielkich zbiorów danych
BIG
DAT
A
BIG
DAT
A
Dan
e
prze
dsię
bior
stw
Tr
a
n
s
a
k
c
je
D
a
n
e
z
s
e
n
s
o
ró
w
Med
ia
społ
eczn
ościo
we
Da
ne
pu
bli
czn
e:
wy
dat
ki p
ubl
icz
ne,
zam
ów
ien
ia,
zar
obk
i,
imp
ort
-ek
spo
rt,
ryn
ek
pra
cy,
et
c
???
Istotą metody analizy Big Data
jest możliwość przetwarzania
wszystkich tych danych
RÓWNOCZEŚNIE
135
Użycie Big Data - wielkich zbiorów
danych -
stanie się główną podstawą przewag
i wzrostu firm
• Spowoduje nową falę wzrostu
produktywności
i tworzenia nowych wartosci dla
klientów
• McKinsey szacuje, że sprzedawca
detaliczny w pełni wykorzystujący
możliwości wielkich zbiorów danych
jest w stanie podnieść marżę o ponad
60%
W starym modelu
“dane-są-trudne-do-zdobycia”
firmy musiały decydować jakie dane są
im potrzebne, a następnie je zbierać
• Ten akt ustalania struktury systemu
bazy danych był też momentem
decydowania co rozumiemy przez
‘dane’
Teraz, analiza danych jest
trywialnie tania
• Kiedy coś staje się tanie, zaczynają
się wielkie zmiany:
– Np. silniki parowe
– Np. kopiowanie muzyki cyfrowej
– Np. domowe drukarki
• Kiedy powszechność zastępuje
rzadkość potrzebujemy nowych
modeli biznesowych
W nowym modelu
“dane-są-powszechne”
najpierw zbieramy dane,
a pytania stawiamy później
• “poszukiwanie bez struktury”
• A. Einstein: “gdybyśmy wiedzieli, co
robimy, to nie byłoby to badanie”
•
Nie potrzebujemy wyraźnej
Nie potrzebujemy wyraźnej
hipotezy do badania – możemy
hipotezy do badania – możemy
poczekać na jej pojawienie się
poczekać na jej pojawienie się
później
później
UCZENIE
UCZENIE
SIĘ OD TŁUMU –
SIĘ OD TŁUMU –
GOOGLOWY SPOSÓB UPRAWIANIA NAUKI?
GOOGLOWY SPOSÓB UPRAWIANIA NAUKI?
W bezprzewodowym, samoaktualizującym i konfigurującym
się świecie
Internetu Obiektów,
Internetu Obiektów, ekstremalnie wielkie bazy
informacji,
zmienią sposób, w jaki się uczymy.
Tradycyjny sposób uprawiania nauki polega na stawianiu
hipotezy w celu wyjaśnienia zjawisk, jakie obserwujemy lub
zebrania nowych danych.
Może się okazać, że mając nadzwyczajnie duże zbiory
Może się okazać, że mając nadzwyczajnie duże zbiory
danych
danych
możemy niekiedy zrezygnować z tworzenia teorii
możemy niekiedy zrezygnować z tworzenia teorii
i ciągle być w stanie dokonywać predykcji
i ciągle być w stanie dokonywać predykcji
141
Google jest jedną z pierwszych firm,
Google jest jedną z pierwszych firm,
które to zauważyły
które to zauważyły
Kiedy popełniamy błąd ortograficzny w
googlowanym słowie, wtedy Google sugeruje
poprawną pisownię. Jak Google to wie?
Jak może przewidzieć prawidłowo pisane
słowo?
NIE dlatego, że ma “teorię pisowni” albo zna
reguły literowania.
W istocie - Google nie ma
W istocie - Google nie ma
pojęcia o tych regułach.
pojęcia o tych regułach.
W zamian, Google używa wielkiego zbioru
obserwacji, które pokazują, że dla każdego
sposobu napisania konkretnego słowa, ileś
osób mówi “tak”, kiedy są pytani, czy rozumieli
przez to inne konkretne słowo
“spelling engine” Googla składa się wyłącznie
z takich wyników, a nie katalogów prawidłowej
ortografii
142
Google używa tej samej filozofii uczenia
się z masowych danych do tłumaczenia
tekstów
Firma tłumaczy z angielskiego na francuski, albo z
niemieckiego na chiński przez porównywanie
wielkich zbiorów wyników “ludzkiego” tłumaczenia
tekstów
np., Google “wytrenował” swój automat
tłumaczeniowy francusko-angielski przez
załadowanie do niego kanadyjskich dokumentów,
które często są pisane równocześnie w obu
językach
Żadna osoba, która pracowała nad chińskim
programem translacyjnym nie mówiła po
chińsku. Nie było żadnej teorii języka
chińskiego – tylko dane.
143
„
„
Ucząca się maszyna” –
Ucząca się maszyna” –
automatyczny system, który potrafi się
doskonalić przez gromadzenie doświadczeń
(danych)
i nabywać na tej podstawie wiedzę
(np. Amazon, Google, Pandora, etc)
144
Przetwarzanie masowych danych
Przetwarzanie masowych danych
w czasie realnym:
w czasie realnym:
w poszukiwaniu
w poszukiwaniu
niespodziewanych korelacji
niespodziewanych korelacji
Caterina Fake, Hunch Co.
145
Rozwiązanie Catheriny Fake jest unikalne:
Rozwiązanie Catheriny Fake jest unikalne:
pozwól ludziom mówić o sobie – o swoich opiniach, gustach,
przekonaniach, uprzedzeniach. Kiedy już masz dostatecznie
dużo informacji, analizuj je w poszukiwaniu korelacji, które z
kolei dostarczą precyzyjnie dopasowanch rekomendacji dla
każdego użytkownika.
Hunch uczy się o swoich użytkownikach przez
kwestionariusze “Teach Hunch About You”. Pytania mogą
dotyczyć czegokolwiek — ćwiczeń fitnesowych, etyki
podwodnego świata, czy zombies. Im więcej odpowiedzi, tym
bardziej kompletny jest profil
tworzony przez Hunch.
Od powstania w czerwcu 2009, Hunch zebrał 55M
odpowiedzi od 1M atywnych użytkowników.
Przy dostatecznie dużym zbiorze danych
algorytm Hunch’a może dostarczyć zadziwiających korelacji.
146
147
Posiadacze Apple – 80% częściej są wegetarianami
Największym wyzwaniem
Wieku Exabyte
nie będzie składowanie
wszystkich tych danych
ale wymyślenie
ale wymyślenie
jak znajdywać w nich sens
jak znajdywać w nich sens
(dużo różnych sensów)
148
Np.: Wolfram Alpha Pro pomaga szukać
niespodziewanych korelacji w złożonych bazach
danych
Czyżby nowe
fundamentalne zadanie firm,
które mają wielkie zbiory danych:
poszukiwanie w nich
poszukiwanie w nich
nowych sensów
nowych sensów
150
Wygrają ci,
którzy wcześniej, niż inni,
dostrzegą tą nową szansę,
która dopiero zaczyna się pojawiać
151
Freeconomics w
przetwarzaniu danych
• Drastycznie spadający koszt
zbierania i przetwarzania danych
powoduje, że jesteśmy w stanie
rozwiązywać zadania obliczeniowe,
które wczoraj nie były ekonomicznie
uzasadnione, a nawet niemożliwe
Paradoks wzrostu w cyfrowym świecie:
spadające koszty i rosnące inwestycje
Nadchodzi „rewolucja
nieograniczonego przetwarzania
danych”
nieograniczone przetwarzanie danych (infinite
computing) jest wynikiem 3 trendów:
◦ wykładniczego wzrostu mocy obliczeniowych
◦ szerokiego dostępu do nich
◦ i dramatycznego spadku ich ceny
Przetwarzanie danych jest dzisiaj
Przetwarzanie danych jest dzisiaj
najtańszym zasobem służącym
najtańszym zasobem służącym
rozwiązywaniu problemów (zarządzania)
rozwiązywaniu problemów (zarządzania)
Dzięki skalowalności rozwiązań chmurowych
możemy łączyć moce setek komputerów, aby
radzić sobie z wyzwaniami świata
niespodzianek
154
Przetwarzanie wielkie danych
tworzy wartość przez:
• uczynienie informacji przejrzystymi i dostępnymi
z większą częstotliwością
• tworzenie i składowanie więcej informacji o
transakcjach w formie cyfrowej dla lepszego
badania efektywności działań
• tworzenie mniejszych segmentów klienckich i
lepiej dopasowanych do nich produktów i usług
• wspomaganie rozwoju następnych generacji
produktów i usług
– np.: na podstawie danych z sensorów umieszczonych
na produktach producenci mogą oferować lepszą
obsługę posprzedażną i prewencyjną
• prowadzenie kontrolowanych eksperymentów dla
lepszego podejmowania decyzji
Zasoby firmy stają się
Zasoby firmy stają się
elementami jej systemu
elementami jej systemu
informacyjnego
informacyjnego
• …ze zdolnością do zbierania,
przetwarzania, komunikowania się i
kooperowania (współpracy) z innymi
obiektami, a nawet adaptacji i
automatycznego reagowania na zmiany
w ich otoczeniu
• Te „inteligentne” zasoby poprawią jakość
procesów, dadzą produktom nowe własności i
stworzą nowe modele biznesowe
– Np. firmy ubezpieczeniowe testują sensory w
samochodach umożliwiające kalkulowanie stawek
w zależności od stylu jazdy klienta
Przedsiębiorstwo, jako
Przedsiębiorstwo, jako
„pełnoetatowe” laboratorium
„pełnoetatowe” laboratorium
analizy danych
analizy danych
• Cel:
– analiza
każdej
transakcji,
– wszystkich
wniosków z interakcji
klientów,
–
zero czasu oczekiwania
na dane z
terenu
– decyzje w czasie
realnym
157
Konsekwencje:
Konsekwencje:
• radykalna transformacja sfery
badań, innowacji i marketingu w
firmach
•
n
n
owy, wielki obszar dla doradztwa i
owy, wielki obszar dla doradztwa i
usług w zakresie przetwarzania
usług w zakresie przetwarzania
danych o rynku i zachowaniach
danych o rynku i zachowaniach
klientów
klientów
• konieczne: zmiany świadomości
– przykład hipermarketów
Przykłady:
•
Capital One Bank
Capital One Bank
: metody segmentacji właścicieli
: metody segmentacji właścicieli
kart kredytowych w celu dostosowywania
kart kredytowych w celu dostosowywania
produktów do indywidualnych profili ryzyka
produktów do indywidualnych profili ryzyka
•
Tesco
Tesco
: codzienna analiza 10 mln klientów poprzez
: codzienna analiza 10 mln klientów poprzez
karty lojalnościowe dla lepszej promocji dla
karty lojalnościowe dla lepszej promocji dla
specyficznych segmentów klienckich
specyficznych segmentów klienckich
•
Fresh Direct
Fresh Direct
: codzienne (niekiedy nawet częstsze)
: codzienne (niekiedy nawet częstsze)
regulacje cen i promocje w oparciu o dane o
regulacje cen i promocje w oparciu o dane o
transakcjach on-line, wizytach klientów na stronie
transakcjach on-line, wizytach klientów na stronie
internetowej i w działach obsługi klienta
internetowej i w działach obsługi klienta
•
Ford, Pepsi, Southwest Air
Ford, Pepsi, Southwest Air
śledzą wpisy na
śledzą wpisy na
Facebook’u, Twitterze, by natychmiast reagować na
Facebook’u, Twitterze, by natychmiast reagować na
zmiany postaw klientów wobec firm i produktów
zmiany postaw klientów wobec firm i produktów
159
• Główne angielskie sieci supermarketów
przewidują jak pogoda wpływa na zakupy
klientów i dostosowują do tego dostawy
• Biura podróży używają analizy danych dla
ustalania polityki cen i strategii
marketingowych dla pakietów wakacyjnych
• Zarządcy nieruchomości stosują
modelowanie matematyczne, aby
zrozumieć trendy w popycie na
powierzchnie biurowe
Farecast
Farecast
, część wyszukiwarki Microsoft Bing, radzi
klientom kiedy najlepiej kupić bilet samolotowy,
analizując 225 mld danych o lotach i cenach
Ta sama metoda stosowana jest do pokoi
hotelowych
i samochodów
Analiza wielkich danych doprowadziła do wykrycia
ustawiania meczów w Japońskim sumo i oszustw
agentów totalizatora w USA
Operator telefoniczny,
czy firma marketingowa?
162
POMYŚLMY:
POMYŚLMY:
w Internecie Obiektów firma będzie dysponować
gigantycznymi, aktualizującymi się automatycznie,
bazami danych o wszelkich aspektach życia swoich
klientów:
Gdzie się znajdują w danej chwili, jakimi trasami się zwykle (lub
wyjątkowo) poruszają
Gdzie spacerują, jeżdżą samochodem, zatrzymują się dłużej
(np. Przed
którą wystawą sklepową)
, jak często
Jakie są wzorce ich zachowań
Które są ich ulubione galerie handlowe, miejsca w nich, do których
sklepów tylko wchodzą, a w których kupują
W ogólności: gdzie i co kupują
Kim są ich przyjaciele/rodzina/koledzy
Jake mają hobby, ulubione sposoby spędzania wolnego czasu
Czego szukają w Internecie
Jaki jest ich stan zdrowia (z pulsem włącznie) i jak się zmienia w
cyklach (jakich?)
Gdzie zbiera się tłum I jak się porusza (nałożony na mapę Googla)
…i wiele, wiele więcej…
163
Takie analizy powinny pozwolić np.
przewidywać/potwierdzać (przyszłe)
trendy lub rozwój wydarzeń wcześniej
i nieporównanie lepiej, niż z pomocą
tradycyjnych metod marketingowych,
a następnie sprzedawanie ich
a następnie sprzedawanie ich
marketerom
marketerom
164
ALE WTEDY
ALE WTEDY
NIE BĘDZIE TO JUŻ
NIE BĘDZIE TO JUŻ
BIZNES TELEFONICZNY,
BIZNES TELEFONICZNY,
JAKIM JEST DZIŚ!
JAKIM JEST DZIŚ!
165
Operator telefoniczny
stanie się częścią
nowego sektora firm
nowego sektora firm
zajmujących się
“znajdywaniem sensu
“znajdywaniem sensu
w wielkich zbiorach danych o
w wielkich zbiorach danych o
zachowaniach klientów w czasie
zachowaniach klientów w czasie
realnym”
realnym”
166
Prawdopodobnie nie dałoby się
zburzyć muru berlińskiego,
gdyby Stasi miała wtedy dostęp
do danych telefonicznych taki,
jaki mają rządy dzisiaj
Rewolucja A/B testing
• Testowanie A/B pozwala sprawdzać nowe idee z
pomocą wielkich grup focus’owych w czasie
rzeczywistym
• Metoda pozwala na przekierowanie części
użytkowników (bez ich wiedzy) na zmienioną
wersję strony internetowej i porównywania ich
zachowań z użytkownikami strony standardowej
• Jeśli nowa wersja jest lepsza (więcej kliknięć,
dłuższe wizyty i zakupy), to zastępuje oryginalną
• Jeśli jest gorsza, to znika
• A/B pozwala zmienić subiektywne, intuicyjne
(często niekorzystne) decyzje (fonty, kolor, wybór
ilustracji, tekst, etc.) w obiektywne – dzięki
analizie realnych danych
Google Analytics Content Experiments
• Nowa funkcja “testowania zawartości” w
Google Analytics
• Mierzenie, testowanie i optymizacja
równocześnie
• Pomoc w decydowaniu o najlepszych
projektach, układach i zawartości
• Pozwala na stworzenie wielu wersji strony i
pokazywanie ich różnym użytkownikom
• Mierzy efektywność każdej z wersji i ustala
najlepszą
169
Analytics
Content
Experiments
170
Myślicie,
że to nie ma znaczenia?!
Kampania prezydencka
Obamy, 2007
171
Analiza głównych elementów
strony internetowej kampanii
• Cel: przemiana wizytora w
przyjaciela, a tego w donatora
• Na stronie witało go/ją turkusowe
zdjęcie Obamy i czerwony przycisk
“Zapisz się”
• …ale za mało osób go wciskało!
172
Rozwiązanie:
• Podział strony na elementy i stworzenie
alternatyw
• Test A/B:
•
•
•
173
Dowiedz się więcej
Dowiedz się więcej
Przyłącz się teraz
Przyłącz się teraz
Zarejestruj się
teraz
Zarejestruj się
teraz
Uderzające różnice
• ”Dowiedz się więcej" zebrało 18.6%
więcej wpisów, niż standardowy
”Zarejestruj się”!
• Podobnie, czarno-białe zdjęcie rodziny
Obamy przebiło standardowe turkusowe
o 13.1%!
• Użycie równocześnie zdjęcia rodzinnego
i przycisku ”Dowiedz się więcej”
spowodowało wzrosk rejestracji o 40%!
174
Najbardziej szokujące było, jak złe
były intuicje twórców strony
• Prawie jednogłośnie uważano, że wideo
Obamy z wiecu przebije jakiekowiek zdjęcie
• W rzeczywistości było 30.3% mniej
skuteczne, niż nawet turkusowe zdjęcie
• Gdyby ekipa Obamy słuchała instynktu,
utrzymując przycisk ”Zarejestruj się" i
zamieniając zdjęcie na wideo, to rejestracja
byłaby mniejsza o 30%!
• “Przypuszczenia” w zarządzaniu często
bywają złe
175
Bez testowania A/B
ekipa nie miałaby pojęcia dlaczego liczby
spadają, winiąc słabnący entuzjazm
wyborców,
a nie zły projekt strony
176
A dzięki testowaniu A/B uzyskano:
• Wzrost rejestracji o 140% !
• 4M z 13M adresów na liście
mailingowej
• $75M darowizn
177
Szansa dla małych firm
• Giganty internetowe (Amazon,
Google, eBay) robiły to już od
pewnego czasu z użyciem wielkich
środków i kosztownie
• Teraz technologia dostępna
bezpłatnie i łatwo dla małych i
średnich firm
To nie tylko usprawnienie
w projektowaniu stron –
to
zmiana niektórych fundamentalnch
zasad biznesu
• Każdy proces decyzyjny ma moment, kiedy
podejmuje się nieodwracalne decyzje
• Jest to najczęściej moment, kiedy nie wiemy
jeszcze na pewno która z opcji jest lepsza
• Dzięki takim narzędziom analizy masowych
danych, jak testowanie A/B
można wybrać
wszystkie
• Docelowo możliwa jest automatyzacja
procesu kolejnych wyborów i optymalizacji –
bez udziału człowieka
179
Zasada zarządzania
w nowej gospodarce:
UTRZYMUJ OPCJE OTWARTE
UTRZYMUJ OPCJE OTWARTE
(tak długo, jak możliwe)
Analiza wielkich danych
pozwala podejmować
ważne decyzje w
“ostatnim rozsądnym momencie”
180
i jego modele predykcyjne:
i jego modele predykcyjne:
przykład zastosowań analizy
wielkich zbiorów danych
w czasie realnym
Gdyby Facebook był krajem…
• z
900M
użytkowników byłby 3.
największym na świecie
• p
okonałby dowolny przeszły lub obecny reżim w tym,
jak drobiazgowo rejestruje życie swoich obywateli
• p
rywatne rozmowy, zdjęcia, trasy podróży,
na
rodziny dzieci, śluby, małżeństwa, przyjaźnie,
lektury, poglądy, hobby, śmierci – wszystko to
znajduje się na jego serwerach
•
Facebook zgromadził największą w historii bazę
Facebook zgromadził największą w historii bazę
danych o ludzkich zachowaniach
danych o ludzkich zachowaniach
Te bezprecedensowe zasoby
mają ogromną wartość badawczą.
Ale jaką?
• Zespół Data Science
w
Facebook’u
• Członkowie –
specjaliści
socjologii,
psychologii społecznej i IT – studiują tam
zachowania ludzkie
• Aplikują matematykę, programowanie i
nauki społeczne do poszukiwania
wzorców ludzkich zachowań
Przewidywanie zachowań
klientów
• Model biznesowy Facebook’a: stać się centrum
naszego życia, aby sprzedawać ogłoszenia
• E.g.: w 2012 r., Data Science Team zrobił listę
utworów muzycznych najpopularniejszych
wśród osób, które ostatnio nawiązały/zerwały
związki
• Pozwala to FB przewidywać na jakie reklamy
mogą oni być otwarci w danym momencie
• Być może ludzie, którzy właśnie się rozstali
zainteresują się płytą z balladami,
• …lub, jakaś firma nie będzie chciała kojarzyć
się z wielkimi emocjami związanymi ze
śmiercią przyjaciela
Najwartościowsze ogłoszenia w Internecie
to te wyświetlane obok konkretnych
poszukiwań, odpowiadające na aktualne
zainteresowania (zob.: Google)
Ale FB może być w stanie przewidywać
Ale FB może być w stanie przewidywać
czego ludzie chcą/nie chcą
czego ludzie chcą/nie chcą
zanim oni sami to wiedzą!
zanim oni sami to wiedzą!
Cameron Marlow, Facebook, Science Data Team:
”Trudno przewidzieć w jakim kierunku to pójdzie,
bo jesteśmy na wstępnym etapie tej nauki.
Ilość potencjalnych pytań, jakie możemy postawić
danym Facebook’a jest nadzwyczajna."
23.10
Po raz pierwszy w historii cywilizacji
mamy mikroskop,
który nie tylko pozwala badać
zachowania społeczne na poziomie
mikro
ale również prowadzić
bezprecedensowe eksperymenty
na wielo-milionowych próbach
badawczych
Początkiem rewolucji w nauce
często były
rewolucje w metodach pomiaru
• np.: wynalazek mikroskopu
optycznego zmienił biologię,
umożliwiając zobaczenie zarazków
• np.: mikroskop elektroniczny zmienił
fizykę przez ujawnienie atomowej
struktury materiałów
Podobnie, metody przetwarzania
masowych danych rewolucjonizują dziś
nauki społeczne
i biznes
• Badacze będą w stanie zrozumieć
zachowania ludzi na poziomie populacji,
a nie tylko jednostki
• np.: dlaczego niektóre idee, poglądy lub
mody rozprzestrzeniają się od kilku osób,
aby się stać uniwersalne, a inne nie
• w jakim stopniu nasze przyszłe działania
są produktem wcześniejszych kontaktów
z przyjaciółmi
Więcej przykładów:
• W 1967r., słynne badania na kilkuset-osobowej
próbie: “każda osoba na Ziemi jest oddalona od
każdej innej o tylko 6 kolejnych osób”
• Facebook’owa wersja tego badania w 2011r.:
proba obejmowała wszytkich uczestników sieci,
czyli 10% światowej populacji
• Przeanalizowano 69 mld połączeń między
721 mln ludzi
• Rezultat: świat (Facebook’a) jest mniejszy, niż
sądziliśmy – tylko 4 stopnie
•
Zatem, każda osoba w tym świecie jest
Zatem, każda osoba w tym świecie jest
przyjacielem przyjaciela naszego
przyjacielem przyjaciela naszego
przyjaciela
przyjaciela
Mierzenie szczęścia narodowego
w czasie realnym
• Martin Seligman, Fluorish: A Visionary New
Understanding of Happiness and Wellness:
“Dobrobyt ma swoje słownictwo: będziemy w
stanie mierzyć dobrobyt na planecie w czasie
realnym przez czytanie zdepersonalizowanych
maili i liczenie słów i fraz związanych z
dobrobytem i niepowodzeniem”
• Metody mierzenia:
infodemiologia
Szczęście narodowe brutto?
• FB jest w stanie badać “szczęście narodowe” przez
analizę słów i fraz używanych przez jego
społeczność, sygnalizujących pozytywne i
negatywne emocje
• Fluktuacje tego wskaźnika pokazują, że jest
dokładny: podnosi się podczas świąt i spada, kiedy
w kraju dzieje się coś złego
–
np.: po wielkim trzęsieniu ziemi w Chile w 2010
wskaźnik spadł znacząco i podniósł się dopiero po paru
miesiącach
• Dane z Facebook’a mogą dostarczyć taniego i
dokładnego sposobu śledzenia trendów
społecznych na użytek ekonomistów i biznesu