Witaminy – organiczne związki chemiczne,

substancje egzogenne (t.j. takie, które są
niezbędne dla prawidłowego
funkcjonowania organizmu żywego i które
muszą być dostarczone z pożywieniem,
gdyż sam organizm nie potrafi ich
wytworzyć). Witaminy z definicji są
niezbędne człowiekowi do życia i muszą
być dostarczone z zewnątrz. Z reguły tej
wyłamuje się witamina D (kalcyferol),
która produkowana jest przez komórki
skóry pod wpływem promieni UV.

Do prawidłowej czynności żywego

organizmu, poza podstawowymi
składnikami pożywienia, tj. białkami,
węglowodanami oraz tłuszczami,
niezbędne są również i inne sładniki
pokarmowe. Nie są one źródłem energii,
ale ich niedobór lub brak prowadzi do
wielu zmian patologicznych z zejściem
śmiertelnym włącznie. Wykazano, że tymi
niezbędnymi składnikami pożywienia są
niektóre, nazwane przez Polaka Kazimierza
Funka - witaminami, tj. „aminami życia”.

Z punktu widzenia chemicznego witaminy należą do

różnych grup związków organicznych, a jedynie ich

znaczenie dla organizmów żywych pozwala opisywać je

pod wspólną nazwą. Z tego też powodu tradycyjnie

witaminy dzieli się na:

rozpuszczalne w wodzie:

• witamina C

(kwas askorbinowy)

• witamina B1

(tiamina)

• witamina B2

(ryboflawina)

• witamina B3

(niacyna, witamina PP, kwas nikotynowy, amid kwasu

nikotynowego))

• witamina B5

(kwas pantotenowy)

• witamina B6

(pirydoksyna, pirydoksal,adermina)

• Witamina B7

(biotyna, witamina H)

• witamina B9/B11

(kwas foliowy)

• witamina B12

(cyjanokobalamina)

• Witamina P (mieszanina pochodnych flawonoidowych np.

hesperydyna, rutyna)

ROZPUSZCZALNE W

TŁUSZCZACH

• Witamina A

(retinol i jego pochodne)

• Witamina D

(cholekalcyferol i

pochodne)

• Witamina E

(tokoferol)

• Witamina K

(fitochinon, menadion).

PODZIAŁ TEN JEST ISTOTNY Z CO NAJMNIEJ DWÓCH

POWODÓW:

• czynniki zaburzające metabolizm tłuszczów w

zakresie ich trawienia i wchłaniania, będą

zaburzały metabolizm witamin rozpuszczalnych w

tłuszczach.

• witaminy rozpuszczalne w tłuszczach stosunkowo

łatwo przedawkować, gdyż kumulują się w

tkankach bogatych w lipidy. Z kolei witaminy

rozpuszczalne w wodzie (z wyjątkiem witaminy

B12) nie są magazynowane, ich nadmiar wydalany

jest z moczem w ciałku nerkowym. W związku z

tym, witaminy rozpuszczalne w wodzie, poza B12,

w odróżnieniu od rozpuszczalnych w tłuszczach,

muszą być stale dostarczane do organizmu.

FORMA WYSTĘPOWANIA

Witaminy mogą trafiać do organizmu

jako:

• witaminy preformowane

• prowitaminy (związki ulegające w

organizmie przekształceniu we
właściwą witaminę).

ZAPOTRZEBOWANIE

• Dzienne zapotrzebowanie na witaminy jest

niewielkie i liczone w miligramach (mg), a nawet

w mikrogramach (μg).

• Przedawkowanie, niedobór lub brak jakiejś z

witamin, po wyczerpaniu zapasów organizmu,

prowadzi do jednostek chorobowych, które

nazywamy w zależności od zaawansowania

hiperwitaminozą

(przedawkowanie),

hipowitaminozą

(niedobór częściowy) lub

awitaminozą

(całkowity brak).

• Związki organiczne, które dopiero w organizmie

zostają przekształcone w odpowiednią witaminę,

nazywa się prowitaminami.

WITAMINY

ROZPUSZCZALNE

W TŁUSZCZACH

WITAMINA A (RETINOL)

jest lipidem izoprenowym blisko spokrewnionym z karotenami, które

odgrywają rolę prowitamin. Jest zwana „witaminą wzrostową” lub

„witaminą ochronną nabłonka”

ŻRÓDŁA POKARMOWE
Jaja, wątroba, mleko, masło, ser, jagody, szpinak, tran, produkty

mleczne, tłuste mięso oraz, jako prowitamina: karoten, marchew,

pomidory, sałata, groszek zielony i owoce dzikiej róży

ROLA W ORGANIŹMIE
Odpowiada za prawidłowe widzenie o zmroku, zmniejsza rogowacenie

naskórka, poprawia koloryt skóry, chroni skórę przed promieniami

UV, zwiększa zawartość kolagenu w skórze właściwej. Dzieci z

niedoborem witaminy A rosną nieprawidłowo.

AWITAMINOZA
Kurza ślepota" (niedowidzenie o zmierzchu), zmiany skórne

HIPERWITAMINOZA
Wady wrodzone u dzieci matek z hiperwitaminozą w czasie ciąży,

zmniejszone uwapnienie kości mogące doprowadzić do

osteoporozy, powiększenie wątroby, bóle stawów, ból głowy.

WITAMINA D (KALCYFEROL)

ŹRÓDŁA POKARMOWE
Tran, wątroba, masło, jaja, mleko, mięso.

Prawidłowy poziom: 20-60 ng/ml (50-150 nM/l),

hiperwitaminoza: powyżej 150 ng/ml, hipowitaminoza:

8-20 ng/ml, awitaminoza: poniżej 8 ng/ml

ROLA W ORGANIŹMIE
Wchłanianie wapnia, metabolizm tkanki kostnej

AWITAMINOZA
Krzywica u dzieci, osteoporoza u dorosłych

HIPERWITAMINOZA
Demineralizacja i złamania kości, nudności i wymioty,

brak apetytu, zaparcia, osłabienie i łatwe męczenie się,

nadmierne pragnienie, wzmożone oddawanie moczu,

świąd skóry, bóle głowy, opóźnienie umysłowe

WITAMINA E (TOKOFEROL)

Pod względem chemicznym, witaminy E, czyli tokoferole są

produktami kondensacji metylobenzochinonów z fitolem. Jest ona

nazywana „witaminą płodności”

ŻRÓDŁA POKARMOWE
Migdały, margaryna, jaja, orzechy włoskie i ziemne, kiełki pszenicy,

mąka pełnoziarnista, mleko, brukselka i inne zielonolistne warzywa,

owoce dzikiej róży, orzechy laskowe, kwiaty lipy, algi, oleje roślinne

(sojowy, kukurydziany, słonecznikowy).

Zapotrzebowanie: 8-13 mg na dobę

ROLA W ORGANIŹMIE
Główny antyoksydant chroniący komórki przed utleniaczami, chroni

czerwone krwinki przed przedwczesnym rozpadem, leczenie męskiej

bezpłodności, zaburzeń mięśniowych, miażdżycy oraz chorób serca

AWITAMINOZA
Rozdrażnienie, osłabienie zdolności koncentracji, zaburzenia

funkcjonowania i osłabienie mięśni szkieletowych, rogowacenie i

wczesne starzenie się skóry, gorsze gojenie się ran, pogorszenie

wzroku, niedokrwistość, bezpłodność, zwiększone ryzyko chorób

sercowo-naczyniowych

HIPERWITAMINOZA
Zmęczenie, bóle głowy, osłabienie mięśni, zaburzenia widzenia.

Nadmiar w czasie ciąży może być szkodliwy dla płodu

WITAMINA K (FITOCHINON)

Witaminy K są pochodnymi 1,4-naftochinonu. Wyodrębniono je z

zielonych części roślin, w których powstają w procesie fotosyntezy

oraz z gnijących ryb. Syntetyczny 2-metylonaftochinon odznacza się

podobnymi do naturalnych witamin właściwościami. Są niezbędne do

wytworzenia w wątrobie protrąbiny, oraz innych czynników

warunkujących prawidłowe krzepnięcie krwi.

WYSTEPOWANIE W POKARMIE:
Brokuły, rzepa, szpinak, sałata, kapusta właściwa, lucerna,

morszczyn, awokado, brzoskwinie, ziemniaki, jaja, jogurt, ser,

wątroba, olej sojowy i szafranowy, tran z wątroby ryby

ROLA W ORGANIŹMIE:
Krzepnięcie krwi

AWITAMINOZA:
Krwawienia – tzw. skazy krwotoczne, słaba krzepliwość krwi,

łatwość powstawania krwotoków wewnętrznych i zewnętrznych,

problemy z gojeniem się ran, trudności w mineralizacji kości,

zwiększone ryzyko rozwoju nowotworów, zapalenie jelita,

biegunki

HIPERWITAMINOZA:
Rozpad krwinek czerwonych, niedokrwistość, nadmierne

wydzielanie potu, uczucie gorąca, wydłużenie czasu krzepnięcia

krwi, u niemowląt – żółtaczkę i uszkodzenia tkanki mózgowej

WITAMINY

ROZPUSZCZALNE W

WODZIE

WITAMINA B1 (TIAMINA)

ŹRÓDŁA POKARMOWE:
Mięso, wątroba, jaja, drożdże, owoce strączkowe, chleb razowy,

mleko.

Zapotrzebowanie: ok. 1,6 mg na dobę

ROLA W ORGANIŹMIE:
Prawidłowy stan tkanki nerwowej, metabolizm cukrów i lipidów.

Rozkładana przez alkohol

AWITAMINOZA:
Niedobór może być wywołany spożywaniem alkoholu. Objawy

niedoboru: Zaburzenia czynności centralnego układu nerwowego.

Awitaminoza: choroba beri-beri, zapalenie wielonerwowe

HIPERWITAMINOZA:
Nadmiar możliwy tylko w wypadku zastrzyków. Objawy: osłabienie,

obrzęki, poty, nudności, zmęczenie, duszność, obrzęk krtani,

zawroty głowy, drżenie mięśni, zaburzenia rytmu serca, reakcje

alergiczne, w skrajnych przypadkach może dojść do śmierci.

WITAMINA B6 (PIRYDOKSYNA)

ŹRÓDŁA POKARMOWE:
wątroba, mięso, drób, makrela, jaja, mleko, drożdże, warzywa (kapusta, groszek

zielony, kalafior, marchew, szpinak, ziemniaki, fasola), zboża (kiełki pszenicy),

soja, orzeszki ziemne, orzechy włoskie, pestki dyni, banany, awokado.

Zapotrzebowanie: dorośli – ok. 2 mg na dobę. Maksymalna bezpieczna dawka

dzienna: dorośli – 100 mg

ROLA W ORGANIŹMIE:
Przemiany aminokwasów, procesy krwiotwórcze, prawidłowe funkcjonowanie układu

nerwowego, zwiększa odporność organizmu, łagodzi skutki uboczne leków,

wspomaga leczenie nerek, zapobiega tworzeniu się kamieni nerkowych, pomaga

zwalczać ból i zesztywnienia nadgarstka i dłoni, łagodzi objawy tzw. napięcia

przedmiesiączkowego (depresji, drażliwości, bolesności piersi, bólów głowy),

wspomaga leczenie łojotokowego zapalenia skóry, wypadania włosów, zapalenia

warg i języka

AWITAMINOZA:
Zmiany w szpiku kostnym, nieprawidłowości w układzie nerwowym (drgawki),

depresja, apatia, bezsenność, ogólne pogorszenie samopoczucia, obniżenie

sprawności procesów myślowych, zapalenia nerwów, zmniejszona odporność na

infekcje, stany zapalne skóry, niedokrwistość, kamica nerkowa, zmęczenie,

nudności, odruchy wymiotne, zaburzenia w funkcjonowaniu mięśnia sercowego,

zwiększenie ryzyka powstawania nowotworów, u dzieci – opóźnienia umysłowe,

nieprawidłowości w budowie kości oraz objawy padaczkowe, drażliwość

HIPERWITAMINOZA:
Zaburzenia układu nerwowego: trudności w poruszaniu się, brak koordynacji ruchu,

zwyrodnienia tkanki nerwowej, uczucie mrowienia – drętwienie kończyn; wpływa

niekorzystnie na obecność aminokwasów we krwi. Zmiany ustępują po

zaprzestaniu nadmiernej suplementacji witaminą B6. Podobne skutki uboczne nie

występują przy pozyskiwaniu witaminy B6 z pokarmu

WIT. B 12 (CYJANOKOBALAMINA)

ŹRÓDŁA POKARMOWE:
Mleko, produkty pochodzenia zwierzęcego: wątroba, nerki i serce,

chude mięso, ryby, skorupiaki, sery, jaja.

Zapotrzebowanie: dorośli – ok. 1-2 μg na dobę

ROLA W ORGANIŹMIE:
Procesy krwiotwórcze

AWITAMINOZA:
Niedokrwistość

HIPERWITAMINOZA:
Nietoksyczna, przy stosowaniu przez dłuższy czas bardzo dużych

dawek u niektórych ludzi mogą wystąpić objawy uczuleniowe

WITAMINA B3, PP (NIACYNA)

ŹRÓDŁA POKARMOWE:
Wątroba, chude mięso, serca, drób, ryby, fasola, groch, drożdże piwne, masło

orzechowe, odtłuszczone mleko, ser, soja, orzechy, suszone brzoskwinie,

pełne ziarno, migdały, grzyby. Stosowanie leków przeciwpadacz- kowych,

nadmierne spożywanie cukru, słodyczy lub napojów słodzonych prowadzi

do utraty niacyny

ROLA W ORGANIŹMIE:
Utlenianie biologiczne, uczestniczy w tworzeniu czerwonych ciałek krwi,

hamuje toksyczne działanie związków chemicznych i leków, reguluje

poziom cholesterolu we krwi, rozszerza naczynia krwionośne, oddziałuje

korzystnie na system nerwowy i stan psychiczny, poprawia ukrwienie

skóry i kondycję włosów

AWITAMINOZA:
Osłabienie, bezsenność, bóle głowy, trudności z pamięcią, zaburzenia w

działaniu układu nerwowego (agresja, niepokój, depresje, nadmierna

aktywność), choroby skórne, pelagra, wrażliwość skóry na światło

słoneczne

HIPERWITAMINOZA:
Mało toksyczna; bóle głowy, mrowienie, zaczerwienienie skóry, swędzenie

głowy, szum w uszach, niestrawność, niewydolność wątroby, arytmia

serca i psychozy, utrata łaknienia, zatężenie kwasu moczowego,

zwiększenie zawartości glukozy w osoczu

WITAMINA C

(KWAS ASKORBINOWY)

ŹRÓDŁA POKARMOWE:
Ziemniaki, kapusta kiszona, owoce dzikiej róży, czarne jagody, maliny,

jeżyny, owoce cytrusowe, papryka, brukselka, kapusta, cebula, szpinak,

brokuły, kalarepa, jabłka, soja, pomidory, karczochy.

Zapotrzebowanie: ok. 60 mg na dobę

ROLA W ORGANIŹMIE:
Prawidłowy stan tkanki łącznej, poprawia odporność i przyspiesza okres

gojenia ran

AWITAMINOZA:
Szkorbut (gnilec)

HIPERWITAMINOZA:
Nietoksyczna, zaburzenia w układzie pokarmowym i nerwowym, wysypka

skórna, u osób mających problemy z nerkami może przyspieszać

tworzenie się kamieni nerkowych, uzależnia. Nadmiar w czasie ciąży

może być szkodliwy dla płodu