B.

SPINOZA

[1632-1677]

• Urodził się w Amsterdamie 24 listopada 1632 roku

w rodzinie zamożnego kupca, członka gminy Żydów

portugalskich. Rodzina Spinozy przybyła do Holandii

pod koniec XVI wieku z powodu nasilających

wówczas prześladowań wobec wyznawców

judaizmu na Półwyspie Iberyjskim. Jego przodkowie

byli prawdopodobnie marranami (Żydami, którzy

przyjęli chrześcijaństwo zewnętrznie, pozostając

wewnętrznie związani z judaizmem). W każdym

razie po przybyciu do Holandii zaczęli ponownie

wyznawać otwarcie judaizm. Spinoza został

wychowany w żydowskiej tradycji religijnej.

Podstawą jego edukacji były przede wszystkim

księgi Starego Testamentu, Talmudu i Midrasza oraz

inne księgi należące do literatury rabinackiej.

• Około dwudziestego trzeciego roku

życia Spinozy wydarzyło się jednak
coś – nie wiemy dokładnie co to było
– co ściągnęło na niego klątwę
przywódców gminy Żydowskiej,
najcięższą, jaką kiedykolwiek ogłosili.
W rezultacie Spinoza zerwał z gminą i
z religią żydowską (o ile widomo
nigdy nie rozpaczał z tego powodu)
Tekst cherem, którym go obłożono
brzmiał następująco:

• Po rozstaniu z gminą Spinoza mieszkał krótko w

Amsterdamie, potem w Rijnsburgu, małym

miasteczku nieopodal Lejdy a następnie przeniósł

się do Hagi. Aby zdobyć środki do życia, zajął się

szlifowaniem szkieł. Szybko przyswoił sobie łacinę,

nauki przyrodnicze oraz znajdującą się wtedy w

rozkwicie filozofię Kartezjusza. Sądzi się, że to pod

wpływem doktryny Kartezjusza Spinoza sformułował

swoje najważniejsze idee filozoficzne. Poza tym

zaciążyły na nich doktryny myślicieli

renesansowych oraz pomysły Tomasza Hobbesa.

• Żył skromnie i w odosobnieniu, otoczony wąskim

gronem najbliższych przyjaciół, oddany bez reszty

nauce. W roku 1673 odrzucił powołanie na katedrę

Uniwersytetu w Heidelbergu, nie chcąc krepować

swojej niezależności. Umarł w młodym wieku,

przeżył zaledwie 45 lat. Zmarł 21 lutego 1677 roku.

• Liczne świadectwa biograficzne przedstawiają

Spinozę jako prawdziwego mędrca, człowieka

łagodnego i opanowanego, bezinteresownie

poświęcającego życie wiedzy. Z drugiej strony

uchodzi on w dziejach filozofii za najbardziej

radykalnego i kontrowersyjnego myśliciela ery

nowożytnej. Jego pisma wywoływały gwałtowny

sprzeciw wśród filozofów i teologów. Potępiano go za

wolnomyślicielstwo, atakowano za prawie wszystkie

idee, jakie zaproponował. Chyba nikt przed nim i nikt

po nim nie miał tak powszechnej opozycji i nie cieszył

się tak złą sławą filozofa-obrazoburcy. Nic dziwnego,

że w niektórych kręgach imię Spinoza stało się

synonimem obelgi, a oskarżenie o spinozyzm

zamykało skutecznie drogę do kariery naukowej,

politycznej czy kaznodziejskiej.

• Zasadnie pytanie brzmi zatem: kim był

przede wszystkim Benedykt (lub Baruch)

Spinoza? Był na pewno filozofem,

metafizykiem, moralistą, myślicielem

politycznym i religijnym, bezwyznaniowym

egzegetą Biblii, krytykiem formacji

intelektualnej uznającej wyróżnioną pozycję

człowieka, polemistą w sprawach

społecznych, szlifierzem soczewek, kupcem,

któremu nie powidło się w interesach,

żydowskim heretykiem, obcym w kraju religii

kalwińskiej, holenderskim intelektualistą w

powstałej Republice Zjednoczonych Prowincji,

twardym rywalem w debacie filozoficznej i

teologicznej, wolnomyślicielem, był z

pewnością wybitną postacią ery nowożytnej.

Opinie i nie tylko.

• 1. Pierre Bayle autor słynnego Dictionnaire zaczyna hasło o

Spinozie tak o to: „Żyd z urodzenia, potem odstępca od

judaizmu, a w wreszcie ateista” i dalej twierdzi Bayle „umarł

całkowicie przekonany do swego ateizmu i zasiał w ludziach

ziarno demoralizacji”.

• 2. W roku 1780 Lessing zwrócił się do Jacobiego z pytaniem:

„Dlaczego o Spinozie ludzie mówią jak zdechłym psie?”

Jocobi odpowiedział: „Zawsze będą o nim tak mówili. Ażeby

zrozumieć Spinozę, potrzebne jest bardzo długie i uparte

napięcie umysłowe. Nie zrozumiał go nikt, dla kogo choćby

jeden wiersz Etyki jest niezrozumiały, dla kogo pozostało

niejasne głębokie wewnętrzne przekonanie tego człowieka o

prawdziwości jego filozofii, przekonanie, któremu Spinoza

tak często dawał wyraz. […] Takiego spokoju ducha, takiego

horyzontu umysłowego, jakie zbudował sobie ten światły,

czysty umysł, doświadczyło niewielu” (Über die Lehre des

Spinoza in Briefen an M. Mendelssohn, 1785, s. 171-172).

Pisma

• Traktat krótki o Bogu, człowieku i jego szczęśliwości

(pisany między 1660-62, odnaleziony w przekładzie

holenderskim dwa wieki później)

• Traktat o uzdrowieniu rozumu (1662)

• Zasady filozofii Kartezjusza w porządku

geometrycznym wywiedzione (1663, wydane za życia)

• Traktat teologiczno-polityczny (1670 wydany za

życia)

• Traktat polityczny (napisany przed samą śmiercią,

niedokończony)

• Etyka w porządku geometrycznym dowiedziona

(wydana zaraz po śmierci 1677 roku, nad tym

dziełem pracował Spinoza z przerwami przez

piętnaście lat)

Traktat teologiczno-polityczny (1670)

• 1. Spinoza kwestionuje fakt posiadania przez proroków wiedzy

religijnej, która jako taka różniłaby się od zwyczajnej. Co więcej,

Spinoza wywodzi, że nie posiedli oni żadnej unikalnej wiedzy o

świcie i nie dysponowali żadną osobliwą wiedzą naukową. Nie

należy więc szukać w księgach proroków mądrości i wiedzy o

rzeczach naturalnych.

• 2. Stwierdza, że historie opisane w Piśmie trzeba rozumieć w

kategoriach ówczesnego kontekstu historycznego.

• 3. Kwestionuje istnienie cudów. Nie ma też żadnej wiedzy

objawionej czy cudownej, jest tylko poznanie naturalne i

rozumowe.

• 4. Za naczelne przesłanie Pisma uważa nauki moralne. Uważa,

że całe wartościowe przesłanie Biblii sprawdza się do kilku

stwierdzeń, do których można dojść również na drodze rozumu:

„Bóg jest jeden”, „Bóg Istnieje” „służba Bogu oznacza jedynie

sprawiedliwość, miłosierdzie i miłość bliźniego”.

• 5. Utrzymuje, że wszyscy, którzy racjonalnie pojmują, czego

Bóg od nas oczekuje, są zbawieni i co więcej nie potrzebują

żadnych religijnych instytucji ani obrzędów.

Problem I – jaka jest natura,

struktura i sposób istnienia świata

jako całości?

• 1. Spinoza odrzucił po pierwsze, Kartezjański dualizm

Boga i świata; po drugie, Kartezjański dualizm świata

na dwa rodzaje substancji: substancje cielesne

(rozciągłe) i substancje umysłowe (myślące). Stanął

na stanowisku radykalnego monizmu – utrzymywał,

że istnieje tylko jedna liczbowo substancja,

mianowicie substancja Boska, która jest tożsama z

całą przyrodą (światem), a poszczególne rzeczy w

empirycznym świecie są jedynie jej modyfikacjami.

Stanowisko to ze względu na tezę, że istnienie

wyłącznie jednej substancji, nazywane jest

numerycznym monizmem substancjalny, zaś ze

względu na tezę, że nie istnieje zasadnicza odrębność

bytowa między Bogiem i światem – panteizmem.

substancja
Bóg, Przyroda

atrybut:
myślenie

atrybut:
rozciągłość

modyfikacje:
poszczególne jednostkowe
umysły

modyfikacje:
poszczególne jednostkowe
ciała

• 2. Monizm to nie jedyna myśl, która oddala

Spinozę od stanowiska Kartezjusza. Spinoza

uznał, że skoro Bóg i świat (przyroda) są ze

sobą tożsame, to należy odrzucić myślenie

o Bogu w kategoriach osobowych. Za

błędną należy też uznać naukę o

stworzeniu. Świat jest wprawdzie

manifestacją substancji Boskiej, nie należy

jednak tego interpretować w takich

kategoriach, jak: Bóg postanowił w sposób

wolny stworzyć świat ze względu jakieś dobro

czy Bóg stworzył świat zgodnie ze swoim

zamiarem. Wszystkie tego typu stwierdzenia

są jedynie rodzajem wyobrażenia i nie można

uznać ich za naukowy opis świata.

• 3. Jeśli chodzi o sposób istnienia świata – tu

również Spinoza odrzucił pogląd,

podtrzymywany przez większość filozofów, w

tym także przez Kartezjusza, że świat istnieje

w sposób przygodny. Zajął w tej sprawie

stanowisko przeciwne. Uznał, że cokolwiek

istnieje, jest logicznie konieczne (nie tylko o

ile istnieje, lecz także o ile działa) tak, że

świat nie mógłby być innej natury, niż już

jest, lub mieć inny porządek, niż już ma; albo

− mówiąc językiem Leibniza − nie jest

możliwe, żeby mógł być inny świat poza tym,

jaki istnieje aktualnie. Stanowisko to nazywa

się necesytaryzmem.

• Gdy chodzi o strukturę świata – to Spinoza stanął na

stanowisku determinizmu. Utrzymywał, że każda

rzecz w świecie jest przyczynowo zdeterminowana do

istnienia i działania przez wcześniejsze przyczyny

sprawcze zgodnie z pewnymi prawami przyrody. Tak

rozumiany determinizm – uważał – ma powszechny

walor i musi być zastosowany do każdego obszaru

rzeczywistości, w tym także do bytu ludzkiego:

również w tej dziedzinie nie ma zachowań

niepodlegających zależnościom przyczynowym.

Uniwersalizacja przyczynowości sprawczej oznaczała

eliminację zarówno przypadku, jak i przyczynowości

celowej. A to w rezultacie prowadziło do likwidacji:

wyróżnionej pozycji człowieka – człowiek, jak wszystko

inne, co istnieje, jest składnikiem systemu przyczyn i

skutków – a także do zanegowania całej orientacji

umysłowej utrwalonej w tradycji myśli filozoficznej,

ponieważ przekreślało sensowność pytań: o kierunek,

ku któremu zmierza świat czy Opatrzność.

• Podsumowując: świat Spinozy jawi się

zatem jako twór jednorodny, jako
jednolity system zdeterminowany
przyczynowo, bez jakichkolwiek miejsc
wyróżnionych. Wszystko, co w nim się
rozgrywa, dzieje się w sposób konieczny
i podporządkowane jest przyczynom
sprawczym i prawom przyrody. (Brzmi
to na pierwszy rzut oka przerażającą)

Problem II – czym jest natura

ludzka

• Po pierwsze, skoro cały świat tworzy

jednorodny i jednolity system, to wszystko co
jest udziałem bytu ludzkiego należy wyjaśniać
przez te same prawa, z których korzystamy
celem wyjaśnienia wszystkiego innego, co
istnieje w świecie. Tym posunięciem Spinoza
zakwestionował pogląd, że człowiek jest
bytem wyróżnionym w całościowej strukturze
przyrody. Uznał, że należy go ujmować jako
zwykłą część przyrody. Stanowisko to
nazywane jest naturalizmem.

• Po drugie, Spinoza zakwestionował

pogląd, że człowiek bytem
zakorzenionym w osobnej
samodzielnie istniejącej substancji.
Zgodnie ze swoim stanowiskiem
metafizycznym uznał, że człowiek
stanowi jedynie modyfikację jednej
numerycznie substancji.

• Po trzecie, odrzucił pojmowanie umysłu i

ciała jako odrębnych rzeczy. Uznał, że

umysł i ciało są jedną i tą samą rzeczą,

chociaż są od siebie pojęciowo różne.

Dlatego odrzucił zarówno dualizm

Kartezjusza, jak i materializm. Człowiek

wprawdzie nie składa się z dwóch

substancji: cielesnej i umysłowej, ale nie

jest też jedynie rodzajem ciała

materialnego. Jest jedną jednostką, którą

można rozpatrywać z dwóch punktów

widzenia cielesnego i umysłowego.

• Po czwarte, Spinoza

zakwestionował

istnienie w człowieku wolnej woli
zdolnej do rozpoczynania działania i
wyboru między alternatywnymi
możliwości. Uznał, że istnienie tak
specjalnej władzy jak wolna wola jest
nieporozumieniem.

• Po piąte, uznał, że głównym i rzeczywistym

motywem wszystkich ludzkich zachowań jest

dążność do samozachowania i samorozwoju. To

właśnie ten egoistyczny motyw rządzi naszymi

wszystkimi zachowaniami i nakazuje nam dbać o

swój pożytek, swoje istnienie, a unikać wszystkiego,

co jest dla nas szkodliwe i przeszkadza naszemu

rozwojowi. Przy czym ten główny motyw przybiera w

przypadku poszczególnych ludzi różną formę. Ludzie

różnie pojmują to, co jest dla nich pożyteczne, co

sprzyja, co przeszkadza ich istnieniu i rozwojowi.

Zdaniem Spinozy zależy to dwóch powiązanych ze

sobą czynników, tj. od poziomu poznania, jakim

rozporządza dany człowiek i skorelowanego z tym

rodzaju emocji (afektów), którym podlega.

• I tak, człowiek, który jasno i wyraźnie rozumie

świat i siebie, czyli kieruje się racjonalną

myślą, będzie podlegał też afektom, które są

dla niego korzystne i które skłaniać go będą

do tego, co rzeczywiście i prawdziwie

przyczynia się do zachowania jego istnienia i

rozwoju. Natomiast ten, który opiera swój

pogląd o świecie i sobie samym na poznaniu

mętnym, ten podlegać też będzie afektom

szkodliwym, które skłaniać go będą do

zachowań niekoniecznie sprzyjających

zachowaniu swojego istnienia.

• Schematycznie

wygląda to tak:

Poznanie
racjonalne

oparte na
rozumie

Poznanie
nieracjonalen

e

Afekty
radości:
miłość,

szlachetność,
dzielność

Afekty
smutku:
rozpacz,

złość,
nienawiść

Przyczyniają

się do
zachowania
swojego
istnienia i

rozwoju

Nie

przyczyniają
się do
zachowania
swojego

istnienia i
rozwoju.

III Elementy filozofii moralnej

• 1. Według Spinozy żadnego pojęcia moralnego

nie można pojąć jako pierwotniejszego od

dążności samozachowawczej i od dążności

samorozwoju. Znaczy to, że coś jest dobre lub

złe; cnotliwe lub nie tylko z uwagi na dążność

do samozachowania i samorozwoju. Dążność

do samozachowania i samorozwoju jest

jednym możliwym punktem odniesienia dla

orzeczeń moralnych. Za każdym razem

człowiek działa i żyje dobrze; działa i żyje

cnotliwie; działa i żyje rozumnie itd., gdy

zachowuje swoje istnienie i powiększa swoją

moc działania.

• 2. Spinozy rozum i natura są wyrazem tej samej

zasady, tzn. że rozum, podobnie jak natura człowieka,

wymaga, żeby każdy dążył do zachowania swojego

istnienia.

• „Ponieważ rozum nie wymaga niczego wbrew

przyrodzie, przeto wymaga sam, żeby każdy miłował

siebie samego, dbał o swój pożytek, będący

rzeczywiście pożytkiem, żeby pragnął tego

wszystkiego, co naprawdę prowadzi człowieka do

większej doskonałości, i w ogóle, żeby każdy starał się

wedle możności zachować swoje istnienie. Jest to

prawda równie konieczna, jak to, że całość jest

większa od swojej części.” (s. 261)

• 3. Według Spinozy podstawą

wolności jest rozum. Różnica między
człowiekiem wolnym a niewolonym
polega na tym, że człowiek wolny
żyje pod przewodem rozumu,
podczas gdy człowiek zniewolony
podany mętnemu poznaniu.

• Jak widać, Spinoza stawia znak

równości między: a) naszym
naturalnym dążeniem do
samozachowania i rozwoju; b) życiem
według wskazań rozumu; c) byciem
dobrym; d) byciem wolnym.