Rozwój mowy dziecka

po piątym roku życia

Aleksandra Jagłowska

Agata Janiszewska

Karol Gorlak

Marcin Kozłowski

Wykładowca prowadzący:

mgr Agnieszka Banaszkiewicz

Gdańsk, 21 kwietnia 2008

Charakterystyka 5-

latka:

Piaget wyróżnił trzy główne okresy
dzieląc je następnie na podokresy i stadia.

Nasz przedział wiekowy obejmuje okres II
– kształtowania i organizowania operacji
konkretnych,
podokres I wyobrażeń przedoperacyjnych,

stadium 3 - kształtowanie się pierwszych
ugrupowań. Początki pojęcia stałości.

M. Przetacznikowa, Podstawy rozwoju psychicznego dzieci i młodzieży,
W-wa 1973

Na tym etapie (czyli dziecko ok. 5-7 r. życia)

dzieci zaczynają ujmować wzajemne

związki między stanami a

przekształceniami. Dziecko zauważa już, że

pewne sytuacje są wynikiem zachodzących

zmian co pozwala mu na lepsze

przewidywanie skutków własnych działań.

Potrafi również składać, odwracać i łączyć

te same elementy w obrębie jakiejś całości.

Wg H. Wallona Od czynu do myśli

Wyróżnia on 7 etapów rozwoju dziecka. Nas dotyczy
etap V, określany jako stadium personalizmu i
rozpoczyna się po 3 roku życia i trwa do 6 roku. Etap
ten dzieli się na 3 podokresy:

•Sprzeciwu

uporu

–

charakteryzuje

się

przekornością i za pomocą zaimków „ja” „mnie”
„moje” podkreśla swoje uprawnienia i przywileje
(dzieci ok. 3-letnie)

•Wdzięku – dziecko staje się przymilne i wpada w
narcyzm

•Naśladowanie wzorców osobowości – stara się
naśladować osoby, które bardzo lubi i mogłoby się z
nimi utożsamić.

Mimo wzrostu samodzielności, dziecko nadal zależne
jest od środowiska rodzinnego.

U dziecka w wieku 5 lat można zaobserwować
polepszenie stosunków z rodzicami. Nadal jest silnie
związane z mamą, ale dziecko zaczyna również mieć
coraz mniejszy dystans do taty i właśnie teraz zaczyna
darzyć go autorytetem. W dobrych stosunkach z
rodzicami ważna jest akceptacja dziecka. Dla niego to
czas ogólnego uspokojenia oraz intensywnego rozwoju
intelektualnego.

Jego głównym zajęciem staje się wysiłek intelektualny
mający na celu oddzielenie fantazji od rzeczywistości
oraz poznanie zasad funkcjonowania ,,prawdziwego
świata” i wszystkiego co można w nim spotkać.

Dziecko w 5 r. ż. wkracza w „wiek pytań”.

Poprzez nie chce badać i odkrywać otaczający

je świat. Domaga się obszernych i logicznych

wyjaśnień, najchętniej wspartych pokazem lub

eksperymentem. Wzrasta wtedy umiejętność

rozumowania, rozwija się wyobraźnia.

Pod koniec wieku przedszkolnego wzrasta koncentracja,

dziecko jest już w stanie wytrzymać dłużej trwający wysiłek.

Potrafią przez dłuższy czas oddawać się ulubionemu rysowaniu

czy rozmaitym zabawom konstrukcyjnym. Jednak nadal

ulubioną formą spędzania czasu jest zabawa.

Pojawiają się też u nich zdolności do działania i myślenia

etapami, co oznacza, że potrafią przerwać jakąś czynność, a

następnie, po jakimś czasie do niej powrócić i kontynuować ją

aż do zakończenia.

Poprawia się także ich pamięć, mimo że ma charakter

mimowolny (tzn. dziecko nie potrafi kierować swoją pamięcią).

5-latki są bardzo impulsywne, egocentryczne
dlatego często może dochodzić do drobnych
konfliktów

między

rówieśnikami.

Równocześnie chętnie podejmują wspólne
zabawy.

______________________________________________

5-latek potrafi grzecznie usiedzieć przy stole i
zaczyna sobie radzić ze sztućcami. Jest też na
ogół łagodny i odprężony, gdyż rok 5 to czas
chwilowej stabilizacji uczuciowej i 5-latek
przeżywa niewiele napięć psychicznych.

Sprawność motoryczna 5-

latka:

Skacze na jednej nodze, chodzi po

narysowanej cienkiej linii, potrzebuje

niewielkiej pomocy podczas ubierania i

rozbierania, poznaje pierwsze litery, potrafi

opanować ćwiczenia wymagające poczucia

rytmu, gra w gry z wykorzystaniem piłki,

orientuje się w przestrzeni, wie co to

znaczy ,,z przodu”, ,,z tyłu”, ,,pod”, ,,nad”,

,,lewy”, ,,prawy”, samodzielnie je posługując

się sztućcami.

M. Przetacznikowa - Gierowska, G. Makiełło – Jarża, Psychologia
rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, W -wa 1985

Mowa dziecka 5 – letniego:

• wypowiedzi są już wielozdaniowe
• dziecko chętnie opowiada o tym, co przeżyło,
co zobaczyło w parku i kinie

• uwzględnia już kolejność zdarzeń i zależności
przyczynowo – skutkowe

• pytane o znaczenie słów – potrafi je wyjaśnić
• nieprawidłowości gramatyczne zanikają
• głoski sz, ż, cz, dź – są już wymawiane czysto.

Wykorzystano materiały opracowane przez psycholog M. Klaka z Poradni
Psychologiczno-Pedagogicznej w Myślenicach ze strony:

http://www

.przedszkole6.myslenice.net.pl/charakterystyka5.html

Do 6 roku życia wszystkie głoski powinny już

brzmieć prawidłowo, choć istnieją

indywidualne odstępstwa od tej normy.

Czasem dziecko zaczyna mówić później, a

czasem rozwój mowy może być zakłócony

przez różne czynniki. Sporo nieporozumień i

rodzicielskiego niepokoju budzi wymowa

głoski ,,r” oraz głosek : ,,s, z, c, dz, ś, ź, ć, dź

oraz sz, ż, cz, dź”.

Nie wszystkie nieprawidłowości w wymowie

tych głosek są wadami wymowy.

U dzieci 3 – 4 letnich ,,r” jako ,,l” – jest rozwojową

prawidłowością. Gdy jednak 4-latek – na miejscu ,,r” –

wymawia wciąż ,,j”, dokładnie tak samo jak miał 2

latka, trzeba się z nim zgłosić do logopedy:

• być może krótkie wędzidełko uniemożliwia ruch

przedniej części języka ku górze, a może język jest

zbyt leniwy, by unosić się do góry,

• dopiero około 5 roku życia a czasem i trochę później

– pojawia się prawidłowo brzmiące ,,r”,

• prawidłowo brzmiące ,,sz, cz, dź” – może też czasem

usłyszeć dopiero około 5 roku życia,

• ważne jest, aby do dziecka mówić prawidłowo.

Prawidłowa wymowa poszczególnych głosek

pojawia się wraz z dorastaniem dziecka i

usprawnianiem

się

jego

narządów

artykulacyjnych. Pewne zmiany głosek w

młodszym wieku nie są zatem wadami

wymowy, ale charakterystyczną cechą nie do

końca ukształtowanej mowy dziecka.

Na jedną kwestię warto zwrócić uwagę – przy

wymowie żadnych głosek nie powinien być

widoczny język dziecka.

Jeśli wymawiając wyrazy, dziecko wsuwa język
między zęby ( z przodu lub z boku ), to
powinniśmy zasięgnąć porady logopedy. Ten
nawyk bardzo szybko się utrwala i w
przyszłości może mieć do czynienia z
seplenieniem bocznym lub międzyzębowym.

Zdarza się też, że dziecko zastępuje jedne
głoski drugimi, np. ,,k”, ,,g” – zastępowane
są ,,t”, ,,d” (kotek – totet). Trzeba wtedy
znaleźć przyczynę dlaczego tak jest (może
przerośnięte migdałki uniemożliwiają
unoszenie się tyłu języka, a może język jest
mało sprawny).

Mowa dziecka 5-letniego jest w zasadzie

zrozumiała. Większość głosek, które pojawiły

się do tej pory powinny się utrwalić. Trudne

głoski, które pojawiły się w czwartym roku

życia si, zi, ci, dź powinny się ustalać. Głoska

- r - powinna być już wymawiana, chociaż

czasami dopiero w tym okresie się pojawia.

Grupy spółgłosek są jeszcze upraszczane,

zarówno w nagłosie, jak i w śródgłosie.

G. Demel, Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, W-wa
1996

Okres swoistej mowy dziecięcej

(3 - 7)

wg Kaczmarka

Po zakończonej fazie opanowania podstaw

języka mowa dziecka jest jeszcze daleka od

doskonałości. Wyrazy są często poskracane,

głoski poprzestawiane grupy spółgłoskowe -

uproszczone. Występują też zlepki wyrazów i

nowotwory językowe.

Przykłady swoistej mowy dziecięcej
wg

Kaczmarka

Smoczyńskiego:

• opuszczanie sylab początkowej lub
końcowej (elizja) np. zupa midolowa – zupa
pomidorowa, komotywa - lokomotywa,
kapel – kapelusz;

• przestawki głoskowe (metateza) np.
konalówki - kolanówki, wałka - ławka,
owułek – ołówek;

• zgrubienia wyrazów np. chucha –
chustka;

• tworzenie nowych wyrazów np.
zatelefonić - zatelefonować, pieszotą -
pieszo.

Między 4-5 rokiem życia ustalają się spółgłoski

przedniojęzykowo – dziąsłowo – szczelinowe –

sz, ż, oraz zwarto – szczelinowe cz, dż.

W wieku 5-6 lat dziecko zdobywa umiejętność

wymawiania pełnego zasobu głoskowego

języka polskiego (podmiot – orzeczenie –

określenia).

Trzeba pamiętać, że mowa 4-latka jest

jeszcze bardzo nieporadna i często śmieszna,

i mało zrozumiała. Jednak mowa 5-latka

powinna być już w zasadzie zrozumiała,

mimo że może on jeszcze upraszczać grupy

spółgłoskowe w nagłosie i śródgłosie

wyrazów.

W zasadzie mowa dziecka sześcioletniego

powinna być już opanowana pod względem

dźwiękowym.

L . Kaczmarek, Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin 1966

Słownictwo

U progu średniego dzieciństwa ( 4-6 r.

życia) dziecko powinno dysponować

zasobem słów i znajomością reguł

gramatycznych, które umożliwią mu

sprawne komunikowanie się z otoczeniem;

w zależności od środowiska

wychowawczego, zasób leksykalny dziecka

w tym wieku waha się między 3500, a

nawet 7000 słów. Zdaniem E. Clark,

dziecko aż do 6 roku życia opanowuje

dziennie średnio aż

9-10 słów.

Oprócz słów występujących w ojczystym

języku dziecka, tworzy tez ono wiele

neologizmów > szczególnie dzieci między 3-5

r.ż wykazują dużą tendencję do ich tworzenia.

Spontanicznie tworzenie neologizmów pełni

funkcję wypełniania luk w chwili, gdy dziecko

nie odnajduje w swoim zasobie leksykalnym

nazwy na określenie danego obiektu lub

danej czynności.

Nowe słowa tworzone przez dzieci cechują się

przejrzystością i prostotą semantyczną (formy te jasno

wyrażają swoje znaczenie np.: granatowanie -

kolorowanie granatową kredką).

Po ukończeniu przez dziecko 5 r.ż. tendencja do

spontanicznego tworzenia neologizmów stopniowo

zanika. Hipergeneralizacje, tak bardzo powszechne we

wczesnych stadiach rozwoju semantycznego dzieci w

różnych kulturach, sukcesywnie znikają, bowiem dzieci

bardzo szybko pogłębiają wiedzę o świecie, chociażby

poprzez częste pytania.

Dziecięca kompetencja

narracyjna

Umiejętność opowiadania jest jedną z

nowych sprawności komunikacyjnych które

nabywają starsze dzieci przedszkolne; 5-6-

latki coraz częściej wiążą historię z

działaniem opartym na celu oraz

uwzględniają w opowieści pojawianie się

przeszkód, wzbogacają historię o

zakończenie (czego nie robiły dzieci

młodsze).

Zdaniem badaczy, rozumienie i tworzenie

opowiadań w tym wieku związane jest z

poszerzającą się wiedzą na temat ludzkich

relacji interpersonalnych, poznawaniem

celów i oczekiwań ludzi ich celów i wartości

(stąd też częste wśród starszych

przedszkolaków „ zabawy w dom”).

Tematyka dziecięcych opowiadań jest ściśle

związana z obserwacją świata i zachowań

ludzi (nie łączy się za to z wiedzą dziecka o

rzeczywistości materialnej, bowiem jest ona

w tym wieku bardzo mała).

Dzieci poproszone o przedstawienie jakiejś

historii, najczęściej opowiadają znane bajki

wzbogacone o własne modyfikacje - co jest

przeciwwagą dla wypowiedzi dzieci

młodszych, które bardziej obfitują w

niecodzienne, fantastyczne zdarzenia.

Badana D.J. Uniker-Sebeok (1979rok)
wykazały, że w opowiadaniach dzieci
obecne są wszelkie elementy opowiadania:

• wprowadzenie,

• formy wzbogacające tekst, takie jak:
pytania, prośby, informacje dodatkowe,

• zakończenie.

Opowiadania dzieci 6-letnich posiadają już

bardzo wyrazistą kompozycję, przebieg

zdarzeń może się już przeplatać z pobieżnym

opisem tła akcji i prowadzi do rozwiązania,

finału opowieści.

Nadal trudność stanowi wprowadzanie do

opowieści nowych postaci i szczegółowa

charakterystyka psychologiczna bohaterów.

Umiejętności

konwersacyjne

W okresie średniego dzieciństwa , a szczególnie w jego

drugiej fazie (5-6 lat) wraz z istotnymi zmianami

psychicznych właściwości dziecka, wzbogacają się jego

umiejętności prowadzenia rozmowy. Związane jest to z

rozwoje społecznym dziecka; dziecko w tym czasie uczy

się uwzględniać punkt widzenia rozmówcy, wcześniejsze

wypowiedzi egocentryczne stopniowo wypierane są

przez społeczne formy wypowiedzi (prośby, pytania ,

zaprzeczenia).

Dziecko uczy się słuchać i analizować słowa partnera,

nie zawsze umiejąc odnaleźć w nich najważniejsze

informacje; poznaje zwroty służące nawiązywaniu i

podtrzymywaniu rozmowy.

G.W.Shugar w 1982 roku przedstawiła zarys
charakterystyki dziecięcych konwersacji z dorosłymi i
rówieśnikami. Badania pokazały zaskakujące fakty:
dzieci młodsze i chłopcy zwykle włączają dorosłego w
działanie własne, natomiast dziewczynki i dzieci
starsze wkraczają w działanie partnera - rzadko
występują działania wspólne.

W kontaktach z dorosłymi dzieci mówią mniej niż
dorośli, zaś w kontaktach z rówieśnikami częściej
zabierają głos, ich wypowiedzi są dłuższe, bardziej
konkretne i zróżnicowane gramatycznie (można
powiedzieć że wypowiedzi te są „bardziej śmiałe”).

Wiek 4-5 lat nazywany jest wiekiem

pytań, lecz ich liczba wraz z dorastaniem

dziecka sukcesywnie maleje.

Sprawności konwersacyjne dzieci u progu
szkoły są jeszcze niewielkie- ich wypowiedzi
bywają jeszcze nie jasne i chaotyczne. Dzieci
zdobyły już pewne umiejętności w zakresie
zachowania w stosunku do partnera
rozmowy – nauczyły się nie przerywać,
starają się mówić na temat i być grzecznym
w rozmowie z rówieśnikami, a w
szczególności ze starszymi.

Jednak nawet dla najstarszych dzieci
przedszkolnych język nie stanowi jeszcze
dobrego środka nawiązywania i
podtrzymywania kontaktów.

Gramatyka

Interesujących danych dostarcza
prześledzenie ilościowego stanu
poszczególnych form rzeczownikowych w
różnych latach życia dziecka. Jak się okazuje,
frekwencja użycia poszczególnych przypadków
jest zmienna w czasie, co oznacza, że
zapotrzebowanie na niektóre formy
gramatyczne rośnie z wiekiem dziecka,
natomiast na inne - maleje.

E. Łuczyński, Kategoria przypadka w ontogenezie języka polskiego
czyli o wchodzeniu dziecka w rzeczywistość gramatyczną, Gdańsk
2004

MIANOWNIK

W tym okresie coraz częściej pojawia się
rzeczownik w formie mianownika w
konstrukcjach porównawczych. Wszystkie
analizowane wyrażenia zawierają wyraz jak:

np. Te dzieci były jak…jak małe dzieciaczki,
tylko większe. [5,5]

Używany przez dzieci rzeczownik w mianowniku
zachowuje w dużym stopniu swoją podstawową funkcję,
tj. występowanie w roli subiektu, niezmiennie przez cały
okres rozwoju. Funkcja ta wykształca się jako pierwsza w
ontogenezie, co wiąże się z jej wyjątkową ważkością w
języku.

Późniejsze lata potwierdzają największe zapotrzebowanie
na mianownik w roli subiektu w tworzonych tekstach,
toteż dalszy rozwój w tym zakresie ma właściwie
charakter czysto techniczny, polegający na tworzeniu
form mianownikowych nowo poznawanych rzeczowników.
Pewne trudności w tym zakresie mogą być w odniesieniu
do form liczby mnogiej, z reguły rzadziej używanej, a
także w odniesieniu do niektórych rzeczowników
reprezentujących rzadsze paradygmaty fleksyjne.

BIERNIK

W wieku 5 lat użycie biernika pojawia się
najczęściej w kontekście czasowników grać i
bawić, a przyimkiem skorelowanym z
końcówką fleksyjną jest w. Z innymi
czasownikami pojawiają się formy z
przyimkiem na, a później też z za:

np. […]i trzeba było na bal przebierańców za
paniom wiosne się przebrać[…]. [5,11]

Wraz z końcówką biernikową rzeczownika w
omawianej roli od początku najczęściej
pojawia się przyimek na. Trzeba zaznaczyć, że
całe wyrażenie przyimkowe oznacza tu
niekiedy nie tylko miejsce, ale także cel
czynności wyrażonej czasownikiem:

np. A ja jeździłam ciągle na basen i później
na jezioro. [5,7]

Na drugim miejscu pod względem częstości
są biernikowe wyrażenia lokatywne z
przyimkiem w:

np. […]to on wtedy w ten samochód
[uderzył] i zaraz uciekał. [5,5]

Do rzadszych użyć biernika w omawianej
funkcji należą konstrukcje z przyimkami nad,
przez, pod, za:

np. I musieliśmy zrzucać liście przez rynnę.
[5,4]

WOŁACZ

Należy do 3 kluczowych przypadków w
tworzeniu się systemu przypadków w
pierwszym okresie rozwoju gramatyki
dziecięcej. Jednak gdy dziecko osiąga wiek
5 lat, frekwencja tego przypadka
zdecydowanie maleje.

Podczas analizy mowy dziecka 6-letniego
nie odnotowano ani jednego przykładu na
rzeczownik w formie wołacza. Jednak w
świetle tych badań nie można stwierdzić, iż
wraz z rozwojem języka przypadek wołacza
zupełnie zanika.

DOPEŁNIACZ

W analizowanych wypowiedziach dziecięcych,
dopełniacz najliczniej reprezentowany jest dość
nieoczekiwanie w funkcji lokatywnej. Odnotowano
ponad 42% takich przykładów(najwyższe ich
natężenie przypada na 4 i 5 rok życia). Przypadek ten
oznacza zwykle kierunek jakiegoś działania. Może to
być również punkt odniesienia do czegoś lub kogoś.
Funkcja lokatywna może się łączyć z funkcją celową,
gdyż kierunek działania może się wiązać z jego
celem. Dopełniacz w funkcji lokatywnej ma zawsze
postać wyrażenia przyimkowego. Najczęstszym
przyimkiem w tej funkcji występującym jest do, nieco
rzadziej z:

np. Tam są takie łańcuchy i tu, żeby nie spadli dzieci
z tych klocków. [5,7]

Dopełniacz pojawia się również w innych funkcjach:

• obiektu np. gry o pokemonach to jeszcze nie
mam[5.5], bezpośredniego określenia
rzeczownikowego np. znaleźli…cenne klejnoty w
chatce Baba- Jagi i poszli do domu[5,4],

• celu np. Będę malowała takie jajka do zabawy dla
dzieci[5,9],

• źródła np. […] się bawię albo robię z papieru
toaletowego różne ludziki[5,9],

• określenia temporalnego np. Od drugiej po
południu jest podwieczorek.[5,3],

• pominięcia czegoś np. A stop to by był bez
napisu[5,1],

• określenia przyczyny np. […] a od słodyczy psują
się zęby[5,7].

MIEJSCOWNIK

Niewiele ponad 8% wszystkich rzeczowników w
mowie dzieci do końca 6 roku życia to formy
miejscownikowe. Zwraca jednak uwagę stale
rosnący w ontogenezie procent użycia
rzeczowników w tym przypadku. O ile w 2gim
roku życia form miejscownikowych rzeczownika
jest niespełna 2,5%, o tyle w piątym już prawie
13%.

Występuje on najczęściej w roli określenia
miejsca, o czym świadczy fakt dominacji
konstrukcji z dwoma przyimkami na i w:

np. Szkoda, że jej nie zauważyłem na świecie.
[5,9]

Innymi, rzadszymi funkcjami, w jakich
występuje miejscownik w mowie dzieci są:

• wskazywanie na temat np. To był taki film o
Indianach, kowbojach i przygodach
różnych.[5,2],

• funkcja temporalna np. […]nie mogę
wychodzić od kolegów o późnej porze.[5,1],

• określenia sposobu wykonania czynności
np. A ja kiedyś byłam w podkoszulce na
zimnie na mrozie.[5,9],

• narzędzia np. Ja będę pływać na łódce
Bols…[5,3]

NARZĘDNIK

Jest on rzadkim przypadkiem w mowie
dzieci. Jednak widać jego wyraźną
ekspansywność(od 1,8% w 2gim roku życia,
do 9,3% w 6tym). Punktem wyjścia w
ontogenezie są 2 funkcje tego przypadka:
narzędzia i współuczestnika czynności.
Występowanie tego przypadka w innych
funkcjach jest bardzo sporadyczne.

Przykłady użycia narzędnika w funkcji
narzędzia:

Wtedy bawiliśmy się piłeczkami.[5,2]

[…]ja nie, tomahawkie [tomahawkiem] się
bawię.[6,0]

Funkcja współuczestnika:

np. Muszę iść albo z tatom, albo ktoś mnie
pseprowadzi psez ulice.[5,9]

CELOWNIK

Jest najrzadziej spotykanym przypadkiem. W
analizowanych wypowiedziach dziecięcych
ilość rzeczowników w celowniku to ok. 1%.
Jest on dość jednorodny funkcjonalnie.
Właściwie wszystkie użycia można uznać za
przykłady określeń kogoś(rzadko czegoś)
objętego jakimś działaniem. Można wyróżnić
rolę odbiorcy czynności oraz beneficjenta:

np. Bo Atos miał zabrać wszystkom ludziom
Pokemony.[5,5]

W tekstach dzieci 5-letnich w zasadzie nie ma
już przykładów nowych ról semantyczno-
syntaktycznych rzeczowników, obserwujemy
natomiast ugruntowanie systemu przypadka
rzeczownika w płaszczyźnie funkcjonalnej.

Osobny status w ontogenezie języka polskiego
ma kategoria przypadka liczebnika.
Zróżnicowane formy fleksyjne liczebników w
ramach przypadka pojawiają się świadomie w
późnej fazie rozwoju języka (5 i 6 rok życia).

Wypowiedzenia z czasownikiem nazywać
się + mianownik rzeczownika pojawiają
się sporadycznie w 3 roku życia, jednak
najwięcej odnotowuje się w piątym roku:

np. Ja się nazywam Marek i chodzę do
starszaków już. [5,2]

E. Łuczyński, Kategoria przypadka w ontogenezie języka polskiego
czyli o wchodzeniu dziecka w rzeczywistość gramatyczną, Gdańsk
2004