Psychologia poznawcza

Lata 60-te XX wieku

Psychologia kognitywna

• Cogito ergo sum – Myślę więc jestem, Rene Descartes, filozof XVII
• Myśli są zarówno przyczynami, jak i skutkami działań zewnętrznych
• Ludzie działają ponieważ myślą, mają poczucie własnej

świadomości

• Głównym przedmiotem zainteresowania jest myśl ludzka i wszelkie

procesy związane z gromadzeniem wiedzy: uwaga, myślenie,
zapamiętywanie, rozwiązywanie problemów i świadomość

• Teoria konstruktów osobistych, George Kelly
• Człowiek jest podmiotem, konstruktorem własnej osobowości i

swoich przekonań o świecie

• Psychoterapia poznawcza: zmiana obrazu świata i siebie w świecie
• Człowiek w analogii do komputera jako system przetwarzający

informacje

Komputerowa metafora

psychiki

• Umysł ludzki w analogii do komputera – zespół reguł (przekonań)

myślenia o człowieku, jak o komputerze - pozwala zrozumieć
funkcjonowanie tajemniczego umysłu:

• Co jest podobne?
• Wejście [klawiatura/ skaner – zmysły/ oko, ucho]
• Wyjście [drukarka/ monitor – efektory/ ręka, noga, aparat głosowy]
• Pamięć operacyjna [krótkotrwała] zeruje się po wyłączeniu

komputera – znika pod napływem innych ważnych informacji,
które ją wypierają albo po prostu zanika z czasem

• Pamięć zewnętrzna [długotrwała] na dysku twardym lub na CD –
• Procesor [system wykonawczy – podmiot] system przetwarzania

informacji

• Co jest nie podobne?

Co jest niepodobne?

• Przetwarzanie szeregowe czy równoległe? Mózg

skonstruowany jest modułowo, a każdy moduł odpowiada za coś
innego. Jeśli są wątpliwości - rzeczy mogą być w umyśle
przetwarzane równolegle

• Algorytmy czy heurystyki? Algorytm to ścisły przepis/ reguła.

Heurystyka to „reguła” ogólna, nieścisła, zawodna. Większość
reguł postępowania ludzi opiera się na heurystykach np.
przeciwieństwa się przyciągają, rudy jest fałszywy, uprzejmy jest
uczciwy…

• Czy automat może coś zrozumieć?
• Czy można nie rozumieć a jednak działać inteligentnie?
• Czy rozumienie jest czymś ważniejszym niż rozumienie reguł?
• Komputer działa inteligentnie, ale sprawność wykonywania

operacji nie implikuje inteligencji. Jest to skuteczne działanie, lecz
bez zrozumienia istoty rzeczy.

Sztuczna inteligencja

• Sztuczna inteligencja to ograniczenia metody komputerowej!
• Czy maszyny potrafią:

- Myśleć?
- Podejmować decyzje?
- Przeżywać emocje, czuć, być świadome?

• Test Turinga (1950) – program komputerowy np. pt. ”Psychoterapia”

- Próba oszukania ludzkich sędziów, ekspert ma zgadnąć czy rozmawia

z maszyną czy z prawdziwym człowiekiem?

- Maszyna naśladuje swobodną konwersację/ rozmowę, ale nie ma

umiejętności ludzkiego gawędzenia!

- Wielu ludzi nie przeszłoby takiego testu pozytywnie…
- Jak dotąd żaden komputer nie przeszedł tego testu pozytywnie

• SI jest nauką o systemach poznawczych – obejmującą wiedzę o

ludziach, maszynach i zwierzętach, których cechą wspólną jest

to, że posiadają inteligencję, a to nie tylko kompetencje

językowe…

Wrażenia

• WRAŻENIE to proces, w którym pobudzony receptor

zmysłowy daje początek impulsom nerwowym, a ich
wynikiem jest elementarne DOZNANIE czucia, czyli
świadomość zjawisk na zewnątrz i wewnątrz organizmu.

• To proces, dzięki któremu energia fizyczna ze świata

zewnętrznego przetwarzana jest na wrażenia w 10 zmysłach:

• Wzrok, słuch, zapach, smak, dotyk, ciepło, zimno,

równowaga, zmysł czucia bólu i zmysł kinestetyczny
(informacja o wzajemnym położeniu części i ruchu ciała np.
podczas pływania, biegania, chodzenia po schodach, pisania,
mówienia itp.).

• PERCEPCJA to, oparta na działaniu mózgu, interpretacja

materiału dostarczonego przez wrażenia – opracowywanie i
przypisanie znaczenia doświadczeniu sensorycznemu.

Spostrzeganie / Percepcja

• Spostrzeganie to odbiór informacji z otoczenia i ich interpretacja.

-

Informacja – każde zdarzenie, które działa na umysł, napływa do

systemu – powoduje redukcję niepewności

-

Otoczenie – to, co jest poza organizmem, ale też to, co jest w

organizmie, ale poza układem nerwowym, czyli także:

 Wiscerocepcja – informacje z trzewi np. ból brzucha
 Priopriocepcja – czucie własnych mięśni + rozkaz z mózgu = informacja

zwrotna np. łydka

-

Interpretacja – skonstruowana w umyśle wiedza na temat tego, co

widzimy i słyszymy = aktywność

• Terminologia:

- Bodziec – fizyczna zmiana środowiska zewnętrznego lub

wewnętrznego

- Receptor – narząd zmysłu [odbiorca informacji: smak, słuch, dotyk]
- Analizator – receptor + drogi nerwowe + kora mózgowa [funkcjonalna

jednostka odpowiedzialna za odbiór określonego rodzaju informacji]

Oddziaływanie bodźców

• BODŹCE: fale świetlne (wzrok), fale akustyczne (słuch), nacisk

fizyczny (dotyk), uszkodzenie tkanki (ból), cząsteczki chemiczne

(smak, węch) atakują RECEPTORY (organy zmysłów):

- Kontaktowe receptory – dotyk, smak, zapach

[wydarzenia/ zmiany

fizyczne lub chemiczne – działają bezpośrednio, bez dystansu]

- Telereceptory – wzrok, słuch

[90% informacji – pozwalają odbierać

informacje z daleka; są zmienne gatunkowo: zmienna jest graniczna wartość

bodźca, który jest słyszalny czy widzialny]

• PRÓG RÓŻNICY tzn. ledwie dostrzegalna różnica między

bodźcami

w zależności od:

• rodzaju receptora [

bardzo czuły węch

], siła bodźca [

wzrok, słuch

],

częstotliwość fali [

wysokość tonu, barwa – trudno zróżnicować

],

powierzchnia ciała [

wrażliwe na dotyk: opuszki palców, czubek języka,

niewrażliwe plecy]

• Różnice indywidualne: muzyk, plastyk, kiper. Trening?

• Zdolności wyćwiczone do pewnego stopnia, ale skutki zależne

od poziomu wyjściowego…

Ujęcia spostrzegania

• Oddolne – od bodźca do wiedzy (EMPIRYZM) wiedza

nauczona

Wszystko to, co wiemy musiało się dostać do naszego umysłu przez

zmysły z otoczenia – świadome doznanie sterowane danymi!

• Odgórne – od wiedzy do bodźca (APRIORYZM)

Coś co wiemy determinuje sposób odbioru z zewnątrz. Nasza wiedza,

osobowość, stosunek do świata, ludzi, determinuje faktyczny odbiór

informacji, bo jest to tzw. wiedza a’priori, czyli bez doświadczenia,

której nie zdobywaliśmy, wiedza wrodzona… np.

- Figury wieloznaczne – zmiana wymaga wysiłku intelektualnego
- Złudzenia – widzimy to, czego nie ma
- Figury niemożliwe – umowa artysty z odbiorcą/ konwencja
- Stałość spostrzegania – niezależnie od warunków
- Różnice kulturowe – to samo widzimy każdy po swojemu

• Np. rudy, rysunki, niebieskie niebo, palma w Warszawie, perspektywa

-wymyślona w późnym średniowieczu, ale w nieeuropejskim malarstwie

jej nie ma, 3-wymiarowe obiekty na 2-wymiarowej przestrzeni rysowane;

pozorna wielkość obiektu oddalonego – powiększanie przedmiotów?

Rozpoznawanie wzorców

• Bodziec bardzo złożony np. twarz ludzka:

– Identyfikujemy natychmiast – mimo złożoności

– Rozpoznajemy mimo zniekształceń – dziecko, starzec, gruby

– Przypisujemy do imienia – kojarzymy z magazynami pamięci

– Cechy dystynktywne / rozróżniające [definiują stany przejściowe

lub trwałe właściwości:

- Oczy, brwi, usta – stany emocjonalne, uczucia
- Uszy, nos, włosy – cechy trwałe, a nie stany

• Pismo odręczne – nie ma dwóch identycznych egzemplarzy

tej samej litery, ale wszyscy potrafimy je czytać?

• Naturalni wrogowie

:

- wąż dla Naczelnych
- sylwetka jastrzębia w locie dla piskląt

Czas dokonywania rozpoznania jest wprost proporcjonalny do
tego, jak wiele etapów trzeba pokonać oraz ile czasu to zajmie

Wnioski

- Wzorce są wrodzone – to wyuczone w pewnych warunkach obiekty
- Wzorce nabywamy w trakcie obcowania z obiektami
- Wzorce stanowią obciążenia dla pamięci np. różnica pomiędzy

plikiem tekstowym a plikiem zawierającym obraz?

- Prawdziwe obiekty zawsze różnią się od wzorca – na ile jesteśmy w

stanie dopuścić tę rozbieżność do swojej świadomości [komiksy]?

• Kontekst powoduje, ze często interpretujemy właściwie i

błędy nam nie przeszkadzają…

• WNIOSKI:
• Świat nie jest taki, jaki nam się wydaje
• Spostrzeganie świata wymaga aktywności i złożonych

procesów intelektualnych

• Naiwne wyobrażenia na temat percepcji są błędne

Uwaga

• Uwaga to zjawisko, mechanizm odpowiedzialny za selekcję

bodźców/ informacji docierających do nas „z zewnątrz”

• Uwaga to system redukcji nadmiaru informacji
• Jednak: na peryferiach uwagi człowiek przetwarza więcej

informacji – nie zdając sobie z tego sprawy…

• FUNKCJE UWAGI:
• Selektywność – wybór 1 obiektu [coctail party phenomen] ind.
• Czujność – skupienie przez dłuższy czas [długotrwałe

oczekiwanie, bodziec ważny!, ignorowanie szumu, ignorowanie

dystraktorów]

• Przeszukiwanie – aktywne wyszukiwanie tego, co jest potrzebne

[bierne czekanie = kosztowne energetycznie, aktywne badanie]

• Kontrola czynności jednoczesnych – koordynacja/ priorytety

[problem wyboru, konieczność przerzucenia uwagi, koszty tego i

ograniczone zasoby]

Ćwiczenia

• Instrukcja: „nazwij kolor” słowa gdy kolor czcionki błędny

• Czytanie na czas słów oznaczonych „złym” kolorem – bodźce

niespójne, tłumienie konkurencyjnej tendencji/ obcy język

• Śledzenie mapy

• Sprawdzanie znaczków

• Śledzenie urządzeń rejestrujących: radar, pulpit sterowniczy LOT

• Detekcja sygnałów, fałszywe alarmy, chybienia – koszty?

• Służba wartownicza – 378 ostrzeżenie o ataku/ uśpić czujność!

• Psychoterapia – czujność na słowa wypowiadane przez pacjenta

• Dwuszna prezentacja bodźców: Litwo… + Kot palił fajkę

• Uwaga człowieka, gdy nie może pomieścić wszystkiego,

podejmuje „sama” decyzję, nie angażując udziału świadomości

– ignoruje drugi kanał informacji! Filtr uwagi

• W kanale ignorowanym nie zauważamy treści tylko: zmianę

tonu, zmianę języka, prawie nic się nie przedostaje…

Wnioski

• Reagujemy na znaczeniowe właściwości bodźca [wlazł kotek…]

• Model „szyjki od butelki” [zwrotnicy]

• Reagujemy na bodźce warunkowe [coctail part phenomen]

• Fizyczne właściwości bodźca

• Decydują aspekty semantyczne bodźca – kieruje sens

informacji

• Kolejka oczekiwania jest krótka – bodźce szybko zanikają

• Mogą być wzmocnione, jeśli to konieczne?

• Automatyzacja – uwalnianie uwagi bez udziału świadomości,

- Przetwarzanie bez wysiłku [czynności automatyczne]
- Uruchomione, wykonane i zakończone bez udziału świadomej uwagi
- Można wykonywać jednocześnie inne czynności

• Czynności limitowane danymi? np. słuchanie wykładu

- Do pewnego momentu decyduje wysiłek
- Ale gdy nie znamy terminów – decyduje wiedza

Świadomość

• Świadomość to „strumień”/mozaika doznań, myśli, uczuć…

często chaotycznych; zmieniający się obraz, niekończący się

film nt. tego, co się dzieje w środowisku i z podmiotem

Funkcje świadomości:

- Tożsamość – przekonanie, że ja wczoraj i ja dzisiaj to ta sama osoba

[umiem powiązać własne doświadczenia, jest ciągłość]

- Monitorowanie – śledzenie tego, co wydarzyło się przed chwilą ze

mną i w środowisku, rozumienie ciągu zdarzeń, zwłaszcza powiązań

przyczynowo-skutkowych [np. procesy zdrowienia]

- Kontrola - planowanie własnych działań i sprawdzanie, jak są

wykonywane [aktywna kontrola po biernym rejestrowaniu; wpływ na

bieg wydarzeń wypływa z monitorowanie tego, co było np. wczoraj]

• INTEGRACJA/ nazwanie tych doznań i przypisanie sobie jako

sprawcy [ja to zrobiłam!] prowadzi do poczucia świadomości,

poczucia tożsamości, poczucia wartości…

Odmienne stany

świadomości

• HIPNOZA – zmieniony stan świadomości, bo zachowany

jest stan czuwania, lecz jest to zjawisko polegające na

sugerowaniu człowiekowi:

- Snu, senności lub ociężałości - człowiek ma dostęp do

świadomości, ale jest ona trochę inna,

- Zawężenie pola świadomości – do 1 źródła [głos hipnotyzera], bo

uwaga odcina wszystkie inne źródła stymulacji

• Są ludzie bardziej lub mniej podatni na hipnozę!
Praktyczne wykorzystanie hipnozy:

- Łagodzenie bólu – stomatologia, położnictwo
- Docieranie do zatartych wspomnień – np. w sali sądowej
- Psychoterapia – analiza wypartych z pamięci zdarzeń

• HALUCYNACJE - stany „po spożyciu” [alkohol,

halucynogeny], nowe treści i wyobrażenia, żywe doznania

BEZ bodźca

Uczenie się

• UCZENIE SIĘ jest to proces [utajony, psychiczny, poznawczy]

prowadzący do względnie trwałych zmian w zachowaniu,

wynikający z uprzedniego doświadczenia jednostki, obejmujący

także:

- Zmiany nietrwałe np. intoksykacja po nadużyciu alkoholu
- Zmiany względnie trwałe nie wynikające z doświadczenia np.

dojrzewanie, dziedziczenie

• To proces a nie zachowanie! [czynnik towarzyszący]
• Czynniki determinujące zachowanie to (50%) geny i środowisko

(50%): wspólne i unikalne.

• Przykład współdziałania uczenia się i dziedziczenia: IMPRINTING

[reakcja piętna] eksperyment Konrada Lorenza [program zapisany

w genach – pójdę za tobą wszędzie: matka, badacz, cegła]

• Generalizacja bodźca – ta sama reakcja na podobne bodźce

- Np. koliste figury nie do odróżnienia percepcyjnie/intelektualnie

• Różnicowanie – przeciwieństwo generalizacji

Nerwica eksperymentalna…

• Procesy warunkowania dotyczą nas wszystkich. To samo się

dzieje i tworzy: odruchy, generalizowanie, różnicowanie,

nerwice. Wszyscy ulegamy prawidłowości uczenia się.

Eksperyment Pawłowa z psami

- Przejaw nerwicy wynika z nieumiejętności odróżnienia tego co

dobre a co złe np. zgeneralizowana nerwica lękowa u dziecka

karanego za zachowania, których nie umie odróżnić, po sygnałach,

których nie umie odróżnić…

• Jeśli karać lub nagradzać to tylko natychmiast!

- Wzmocnienie natychmiastowe – skuteczne
- Wzmocnienie opóźnione – mało skuteczne

• Lepiej nagradzać niż karać – generalnie ludzie udzielają sobie

wzmocnień negatywnych!!! Pamiętać o pochwałach!

- Najtrwalsza nauka, gdy bark rutyny - nietrwałe efekty nagradzania

za każdym razem, choć pozornie szybko się uczymy?

- Lepiej nagradzać trwalsze efekty

Oduczanie

• Wygaszanie niepożądanych zachowań – trudne i żmudne np.

- lęk w procesie terapeutycznym, zmiana środowiska…
- terapia awersyjna – dawny odwyk
- desensytyzacja – zbliżanie do awersyjnego bodźca
- wyuczona bezradność jako skutek braku efektów własnej działalności: nic

ode mnie nie zależy, a potem, kiedy już zależy, ale nic z tego…

• Nie-intencjonalne działanie innych osób jest dla nas wzmocnieniem

gdy np. śmieją się szczerze z dobrze opowiedzianego dowcipu

• Jeśli człowiek nie zakoduje odpowiednich bodźców to ma kłopoty gdy

np. opowiada dowcip w sytuacji, gdy nie powinien – mogą być

oszukane reakcje słuchaczy, bo jest autorytetem…

• Początkowo: bodziec → reakcja → wzmocnienie! [podwładni]
• Potem tylko: bodziec → reakcja! [wzmocnienie nie jest już

potrzebne, bo odruch/ związek już wystąpił…]

• Wzmocnienie jest wydarzeniem po reakcji, które zmienia przyszłość

Uczenie się społeczne

• Modelowanie zachowań społecznych przez podpatrywanie innych
• Nieświadome przejmowanie wzorców, nieintencjonalne z obu stron
• AGRESJA to forma zachowania, które wspierają emocje
• To intencjonalne zachowanie na czyjąś szkodę [przemoc]
• Werbalna agresja: złośliwe komentowanie, nieszczere współczucie
• Agresja nie jest wrodzona, jest wyuczona
• Naśladujemy tych, z którymi się identyfikujemy [nasze wzorce]
• Człowiek i zwierzęta naśladują w sposób instynktowny i

spontaniczny, bo to pomaga nam przetrwać.

• Dziecko naśladując dorosłego staje się bardziej agresywne, ale efekt

jest krótkotrwały, jeśli się nie powtarza [utrwalanie - TV]

• Dziecko jest trochę bardziej agresywne niż dorosły, bo nie potrafi się

kontrolować i nie hamuje tego zachowania [poprawność]

• Inne przejawy - przeniesienie agresji: to TY!

Depresja

• DEPRESJA jest rodzajem zachowania – brak zaangażowania,

nie dbanie o siebie, zarzucenie zachowań, które kiedyś cieszyły

- Stan subkliniczny – wymaga oddziaływania terapeutycznego
- Stan kliniczny – wymaga leczenia farmakologicznego

• Test bezradności – eksperyment z 3 grupami psów: 1) bez

możliwości ucieczki, 2) z możliwością ucieczki, 3) gr. kontrolna

- Wyniki: 1) w ogóle nie uciekały, 2) uciekały mniej chętnie/ wolniej.
- Efekt: nie warto próbować skoro nic ode mnie nie zależy…

• Szkodliwy reżim – my wiemy lepiej! [np. w szpitalu: dobry

pacjent to dobry pacjent, kolonie dla dzieci, domy opieki dla

starców]

• zachowania depresyjne można wyzwolić

- Pacjent gorzej się miewa i dłużej się goi

• Dzieci pozbawione możliwości skutecznego rozwiązania

problemu, gorzej się uczą i uzyskują gorsze wyniki w testach

Wnioski ogólne

UCZENIE SIĘ

• to proces wszechobecny w życiu człowieka i innych gatunków
• Odpowiada za plastyczność zachowania, jest przejawem

inteligencji

• Ale TEŻ odpowiada za nabywanie zachowań niepożądanych, jest

podłożem patologii.

• DYGRESJA - psychologiczne podłoże chorób somatycznych:

– Typ zachowania A – ambicja, pośpiech, agresywność,

współzawodnictwo [podatność na zawał]

– Typ zachowania B – życie na luzie [równowaga, harmonia]
– Typ zachowania C – bierność, negowanie własnych potrzeb,

„poświęcanie się” [podatność na nowotwór]. Osoby wyuczone

bezradności w sferze własnych potrzeb – częściej zapadają na

choroby somatyczne.