Wykład I - plan 

• PODSTAWOWE POJĘCIA związane z 

kształtowaniem 

i 

ochroną 

środowiska:

– środowisko,  środowisko  człowieka, 

środowisko geograficzne

– funkcjonowanie środowiska
– podstawy 

teoretyczne 

ochrony 

i 

kształtowania środowiska

Pojęcie „środowiska” 

 “Środowisko”  w  sensie  fizycznym 

= otoczenie materialne

 “Środowisko” 

w 

sensie 

biologicznym  =  ogół  czynników 
ekologicznych 

(abiotycznych 

–

środowisko  fizyczne)  i  biotycznych, 
mających bezpośrednie znaczenie dla 
życia  i  rozwoju  organizmu  danego 
gatunku lub jego populacji 

Pojęcie „środowiska” 



“Środowisko” w sensie geograficznym = 
powłoka geograficzna, na którą składają się 
skorupa ziemska, część atmosfery, wody, 
pokrywa glebowa, szata roślinna i świat 
zwierząt. Środowisko geograficzne stanowi nie 
tylko przekształconą przyrodę, ale zawiera także 
elementy antropogeniczne ( domy, drogi, 
lotniska, itp.) Środowisko geograficzne tworzy 
otoczenie fizyczne (nieorganiczne) i biotyczne 
(organiczne), w którym żyje społeczeństwo 
ludzkie.



“Środowisko” społeczne = warunki i zespół 
czynników, powstający w wyniku społecznego 
współżycia i współdziałania ludzi.

Otoczenie a środowisko

• “Środowiskiem”  nazwiemy  tylko 

takie 

otoczenia, 

w 

których 

zachodzą 

wzajemne 

uwarunkowania  rozwoju  czegoś, 
co jest otoczone i jego otoczenia. 

Ochrona środowiska

• Ochrona  środowiska  nie  jest 

powstrzymywaniem 

się 

od 

jakiejkolwiek 

działalności 

wprowadzającej 

zmiany 

w 

środowisku. 

• Ochrona  środowiska  człowieka 

– 

działania 

zapobiegające 

niepożądanym 

zmianom 

środowiska 

człowieka 

jako 

środowiska  zbiorowości  jednostek 
ludzkich

Ochrona środowiska

• Ochrona  środowiska  (wg  ustawy  Prawo 

ochrony 

środowiska): 

podjęcie 

lub 

zaniechanie 

działań, 

umożliwiające 

zachowanie  lub  przywracanie  równowagi 
przyrodniczej,  w  szczególności  polegających 
na:

• racjonalnym 

kształtowaniu 

środowiska 

i 

gospodarowaniu  zasobami  środowiska  zgodnie  z 
zasadą zrównoważonego rozwoju

• przeciwdziałaniu zanieczyszczeniom
• przywracaniu  elementów  przyrodniczych  do 

stanu właściwego.

Ochrona środowiska

• Trzy strategie ochrony środowiska 

(przyrody) wg Bartkowski 1991:

• zachowawcza - ustalanie zakazów i 

nakazów regulujących użytkowanie  
zasobów przyrody,

• technologiczna - naprawcza - “leczenie 

ran przyrody” - zwalczanie środkami 
technicznymi objawów niszczenia 
przyrody

• planistyczna - profilaktyka- planowanie 

przestrzenne i gospodarcze - tu się 
mieści pojęcie kształtowania środowiska.

Kształtowanie środowiska

• Kształtowanie  –  działanie  zmieniające 

określony przedmiot

• Kształtowanie  środowiska  człowieka  – 

działanie zmieniające środowisko człowieka 
jako zbiorowości jednostek ludzkich. 

• Kształtowanie 

środowiska 

– 

przez 

człowieka -  jest sumą materialnych działań 
ludzkich  (  w  danym  miejscu  i  czasie) 
mających    wpływ  na  fizyczny  kształt  i 
biotyczną  treść  otoczenia,  w  którym  żyje 
człowiek 

ŚRODOWISKO W GEOGRAFII

• Środowisko  samo  w  sobie  nie 

istnieje  i  można  o  nim  sensownie 
mówić  tylko  w    stosunku  do 
otaczanego, czyli w odniesieniu do 
czegoś,  dla  czego  dany  układ 
obiektów jest środowiskiem.

ŚRODOWISKO W GEOGRAFII

• W  biologii  -    środowisko  –  gatunku  lub 

populacji

• W  geografii  –  człowiek  pojmowany  w 

znaczeniu  gatunkowym  lub  społeczeństwa  – 
to  on  jest  podmiotem  środowiska  –  choć 
czasem  uzywa  się  okreslenia  tylko  – 
“srodowisko  -  -przemilczając  –  w  domyśle  – 
człowieka.

• Dla wielu geografów “środowisko” (człowieka 

w  domyśle)  jest  kluczowym  pojęciem  w 
geografii i  głównym przedmiotem badan 
geografii.

Przekład współczesnego rozumienia słowa 

“środowisko”-

Marek Degórski (2005):

 środowisko  przyrodnicze  –  (naturalne)  obejmuje  atrybuty 

przestrzeni  geograficznej  niezalezne  od  człowieka:  biogeosfera. 
Składniki  tego  środowiska  są  kształtowane  przez  procesy 
egzogeniczne,  dla  których  źródłem  energii  jest  kosmos  (Słońce)  i 
procesy endogenicze – energia z wnętrza Ziemi.

• Efektem  wzajemnego  oddziaływania  tych  procesów  jest  równowaga 

przyrody    nieozywionej  (elementy  abiotyczne)  i  przyrody  ożywionej 

(elementy biotyczne)

.

 środowisko  cywilizacyjne  –  społeczno-gospodarcze,  zwane 

antroposferą,  charakteryzyje  się    włąsciwościami  powstałymi  w 
wyniku  aktywności  człowieka  –  aktywnosci  umysłowej  (idee, 
koncepcje) i bezpośredniego fizycznego oddziaływania: Noosfera i 
 Technosfera. 

 Oba  środowiska  -przyrodnicze  i  cywilizacyjne  - 

łącza 

się 

w 

środowisko 

geograficzne 

 

– 

megasystem złożony z dwóch systemów.

Środowisko geograficzne jako 

megasystem

Środowisko przyrodnicze

• Środowisko  przyrodnicze  pojmowane 

holistycznie 

(całościowo) 

jest 

systemem  zbudowanym  z  różnego 
rodzaju podsystemów.

• geosfery,
• geokomponenty = składniki przyrody, 
• przestrzenne 

jednostki 

przyrodnicze 

– 

geokompleksy = całości obejmujące pewne 
terytorium. 

Troposfera

Hydrosfera

Litosfera

Biosfera

Powietrze

Woda

Skały

Gleba

Rośliny

itd.

Ró

wn

iny
Gó

ry

W

yż

yn

y

Gł

ęb

ok

ie 

m

or

ze

Sz

elf

y

itd

.

Przekrój 1

Krajobrazy

Przekrój 3

Komponenty

Przekrój 2

Geosfery

(

)

wg Grigoriewa

Schemat zróżnicowania środowiska 

przyrodniczego=sfery 

krajobrazowej=epigeosfery

Struktura środowiska 

przyrodniczego 

• GEOKOMPLEKS  (wg  Barsch 

1979)  –  relatywnie  zamknięty 
wycinek 

przyrody 

stanowiacy 

całość  dzieki  zachodzącym  w  nim 
procesom  i  współzaleznościom 
budujacych go komponentów.

Struktura środowiska 

przyrodniczego

• Geokomponenty 

– 

składniki 

przyrody – skała, powietrze, woda, 
gleba, roślinność, zwierzęta.

• Składniki  systemów  przyrodniczych  są  ze  sobą  prawidłowo 

powiazane  –  nie  współwystepuja  przypadkowo,  lecz 
odpowiadaja  sobie,  są  do  siebie  “dostosowane”.  Trwała, 
równoczesna  obecność  pewnych  elementów  środowiska 
świadczy  o  istnieniu  powiązań  pomiędzy  owymi  składnikami. 
Zmiana  jednego  elementu  pociąga  za  sobą  przekształcenie 
pozostałych elementów

• Komponenty 

nadrzędne 

i 

podporządkowane

Schemat zależności między 

geokomponentami

1-zależności najsilniejsze, 2- słabsze, 3-najsłabsze

Funkcjonowanie środowiska 

przyrodniczego

Funkcjonowanie  środowiska  przyrodniczego  polega 

na

wymianie i transformacji materii, energii i informacji
pomiędzy  elementami  i  komponentami  środowiska, 

co

prowadzi do zmiany stanu układów przyrodniczych.

Wg Isaczenki (1983) podstawowe 

procesy to:

• dostawa energii słonecznej,
• transformacja  energii  pochodzącej  z  siły 

ciążenia,

• obieg wody, 
• cykl biologiczny.

Funkcjonowanie środowiska 

przyrodniczego

• Wg 

M.Przewoźniaka 

w 

funkcjonowaniu 

geokompleksów 

należy  uwzględnić  następujące 
procesy:

• proces denudacji;
• odpływ wody (powierzchniowy i 

podziemny);

• ruch mas powietrza;
• przemieszczanie się organizmów żywych,
• migracja elementów chemicznych.

Funkcjonowanie środowiska 

przyrodniczego

• Umownie  rozróżnia  się:  (potoki 

materialno-energetyczne 

i 

informacyjne)

• przepływy  i  związki  “w  pionie”  - 

pomiędzy komponentami krajobrazu

• przepływy i zwiazki w płaszczyźnie 

horyzontalnej, pomiędzy jednostkami 
przestrzennymi krajobrazu.

Funkcjonowanie środowiska 

przyrodniczego

• Równowaga  systemu  przyrodniczego  polega  na 

ustaleniu  się  stałych  relacji  między  przenoszoną, 
przekształcaną  i  gromadzoną  energią  i  materią. 
Naturalne  układy  przyrodnicze  znajduja  się  w  stanie 
rwnowagi 

dynamicznej, 

będącej 

wypadkową 

procesów rozwoju i zaburzeń tego procesu.

• Zaburzenie systemu przyrodniczego jest równoważne 

z    doprowadzeniem  do  niego  dodatkowej  porcji 
energii.

• W takiej sytuacji system staje się niestabilny: 

zmieniają się jego charakterystyki wewnętrzne i 
traci zdolność do powrotu do stanu  
pierwotnego po ustaniu zakłócenia

 

Naukowe podstawy kształtowania i ochrony 

środowiska

• holistyczna koncepcja przyrody – teza o 

geograficznym kontinnum - Ernst Neef (1967) 

• Krajobraz – heterogeniczny fragment terenu o swoistej 

strukturze i powiązaniach.

• Cechy krajobrazu w Zonnevelda:

– 1)

krajobraz zajmuje wycinek przestrzeni i można go 

przedstawić na mapie;

– 2)

charakteryzuje się określonym wyglądem, który można 

przedstawić na rysunku lub fotografii;

– 3)

 jest systemem dynamicznym , o sposobie funkcjonowania 

zależnym od rodzaju części składowych, powiązań między nimi i 
rodzaju dominujących procesów;

– 4)

podlega ewolucji, czyli ma swoją historię.

• teoria systemów – wg Bertanffy`ego (1984)  - 

system to zbiór elementów znajdujących się 
w określonych relacjach  między sobą i 
otoczeniem

Naukowe podstawy kształtowania i 

ochrony środowiska

• teoria systemów – wg Bertalanffy`ego 

(1984)  - system to zbiór elementów 
znajdujących się w określonych relacjach 
 między sobą i otoczeniem

• Krajobraz traktowany jako system – geosytem.
• Krajobraz jako system wykazuje specyficzne właściwości:

– 1)

jest złożony – jest więcej  niż  n-1 sprzężeń 

między  n elementami, 

– 2)

jest otwarty – stale trwa wymiana energii, 

materii i informacji z otoczeniem;

– 3)

całościowy – zmiana w jednym składniku 

powoduje zmiany pozostałych (podobieństwo do 
holistycznej koncepcji przyrody).

– 4)

probabilistyczny, 

– 5)

 hierarchiczny.

Naukowe podstawy kształtowania i 

ochrony środowiska

• biogeograficzna teoria wysp i model 

płatów i korytarzy – MacArthur i Wilson 
(1967)  opisująca zależność imigracji i 
tempa wymierania gatunków na wyspie na 
oceanie od wielkości wyspy i jej odległości od 
kontynentu. 

• Jest podstawą tzw. modelu “płatów i korytarzy”.