„Naukowy dramat ze śpiewkami w trzech aktach”

Stanisław Ignacy Witkiewicz

•

Polski malarz, pisarz, fotograf, dramaturg i filozof.

•

Ur. W 1885 roku w Warszawie, zm. W 1939 w Jeziorach.

•

Był synem Stanisława Witkiewicza i Marii Pietrzkiewicz,
pochodził z rodziny szlacheckiej herbu Nieczuja.

•

Nie chodził do szkoły, całą edukację zapewnił mu ojciec,
sam lub przez sprowadzanych korepetytorów.

•

W młodości podróżuje w charakterze fotografa do Australii,
po powrocie zaciąga się do armii rosyjskiej.

•

W czasie wojny zostaje ranny i odesłany do Petersburga
gdzie przeżywa wybuch rewolucji październikowej. Jako
delegat armii zostaje wybrany do Sowietu, nie odgrywając
w nim żadnej znaczącej roli.

•

Doświadczenia rewolucji będą miały wpływ na jego
późniejszą sztukę, w której będzie często przedstawiał tłum
pod władzą manipulatorów (m.in. „Szewcy”)

•

W 1917 roku dołącza do grupy formistów. Dwa lata później
wydaje „Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd
nieporozumienia”, będące najważniejszym traktatem
artystycznym pisarza.

•

W latach 20. zakłada firmę portretową, gdzie maluje obrazy
na zamówienie, w 5-stopniowej skali od naturalizmu do tzw.
Czystej Formy. Tworzy m.in. pod wpływem narkotyków.

•

Umiera, popełniając samobójstwo po wkroczeniu Armii
Czerwonej do Polski.

•

Autor dramatów i powieści, m.in. „Szewcy”, „Pożegnanie
jesieni”, „Kurka wodna”, czy „Mątwa”.

•

Napisany przez Witkacego w latach 1927-1934,
wydany w 1948 w Krakowie.

•

Określany jako modernistyczny i groteskowy,
ukazuje obraz społeczeństwa przyszłości,
przedstawiony zgodnie z katastroficznymi wizjami
autora.

•

Opisuje wizję upadku cywilizacji spowodowaną
mechanizacją społeczeństwa.

•

Stanowi krytykę rewolucji, komunizmu,
kapitalizmu oraz faszyzmu.

O dramacie

Geneza

•

Istotnym doświadczeniem, które wpłynęło na treść utworu

był wybuch rewolucji październikowej, który Witkacy przeżył

w Petersburgu.

•

„Szewcom” Witkacy poświęcił najwięcej uwagi, pomijając

pisma filozoficzne, w szczególności „Pojęcia i twierdzenia

implikowane przez pojęcie istnienia”. Wynikało to głownie z

faktu, że sztuka powstała po najdłuższym okresie przerwy w

tworzeniu oraz okresie rozczarowania teatrem, który nie

spełniał jego podstawowych oczekiwań.

•

Istnieje zauważalna wspólność problematyki między

„Szewcami” a „Nienasyceniem” czy „Jedynym wyjściem”,

pisanymi w tym samym czasie.

•

Jest to ostatni zachowany w całości dramat pisarza,

uważany za jedno z jego największych osiągnięć, mimo że

nie spełnia wszystkich postulatów artystycznych Witkacego.

Fabuła

•

Tytułowi szewcy wykonują ciężką i bezsensowną pracę,
czują się też wykorzystywani przez Roberta Scurvy’ego, w
którym widzą przyczynę swojego cierpienia.

•

Scurvy, wraz z „Dziarskimi chłopcami” przeprowadza
zamach stanu w obawie przed buntem i przejmuje władzę.

•

Szewcy zostają skazani na bezczynność w „leniwni”. Jednak
gdy dochodzi do buntu, uwalniają się, przedostają do
warsztatu i wracają do swoich zadań. Gdy chwilę później
wybucha rewolucja, wygrywają szewcy, którzy pozbywają
się zarówno oprawców jak i swojego przywódcy Sajetana.
Jednak niedługo później, tym razem oni padają ofiarą
rewolty, tym razem technokratycznej, która doprowadza do
całkowitej mechanizacji.

Miejsce i czas akcji

•

„scena przedstawia warsztat szewski …na niewielkiej
przestrzeni półkolistej…W środku trójkąt ściany szarej z
okrągławym okienkiem. Na prawo pień wyschłego,
pokręconego drzewa – między nim a ścianą trójkąt nieba.
Dalej na prawo daleki krajobraz z miasteczkami na
płaszczyźnie. Warsztat umieszczony jest wysoko ponad
doliną w głębi, jakby na górach wysokich był postawiony…Z
daleka dochodzi huk samochodów czy czort wie czego
zresztą i ryki syren fabrycznych.” – opis centralnej sceny
utworu.

•

Charakterystyczne elementy sugerują, że warsztat jest
swoistym centrum wszechświata, w czym możemy dostrzec
odwołanie do motywu „teatru świata”.

•

Przestrzeń zmienia się wraz z postępującą akcją. np. w
akcie trzecim zostaje tylko słup z latarkami sygnałowymi.

•

Czas bliżej nieokreślony, przyszłość w stosunku do czasów
Witkacego, o czym świadczą wzmianki o zmarłych Tuwimie
czy Szymanowskim.

Postacie dramatu

• Sajetan Tempe

•

stary majster, przywódca szewców, ideowy socjalista
zapatrzony w wizję lepszego jutro dla siebie i swojej grupy.
Gdy dochodzi do władzy jego nastawienie i odczucia
zmieniają się i zostaje zabity przez Czeladników, uważających
go za zagrożenie.

• Księżna Irena Wsiewołodowna Zbereźnicka –

Podberezka

•

młoda kobieta przed 30. rokiem życia. Reprezentuje
arystokrację i wykorzystuje swoją urodę do osiągania
zamierzonych celów. Pragnie także sama dojść do władzy.
Uznana przez Scurvy’ego za prowodyrkę rewolucji seksualnej.

• Robert Scurvy

•

prokurator, członek elity rządzącej mimo, że jego
pochodzenie jest dość niskie (o czym świadczy nazwisko). Z
pomocą organizacji „Dziarskich Chłopców” dokonuje
zamachu stanu i przejmuje władzę, jednak upada po buncie
szewców i rewolucji. Pożąda księżnej i ta cecha napędzą
większość jego działań.

• Czeladnicy (Józek i Jędrek)

•

młodzi szewcy, którzy w wyniku rewolucji dochodzą do
władzy jednak są jej swoistym skutkiem ubocznym
ponieważ nie są klasycznymi ideowymi bojownikami o
wolność, pragną jedynie korzyści materialnych. Odrzucają
potrzebę przeżyć metafizycznych. Zostają pokonani przez
Hiper-Robociarza i dygnitarzy.

• Dygnitarze (Towarzysz X i Towarzysz Abramowski)

•

dobrze ubrani cywilni urzędnicy, bardzo inteligentni.
Przejmują władzę po rewolucji technokratycznej. Towarzysz
Abramowski prawdopodobnie jest aluzją do rzeczywiście
istniejącego profesora UW, socjalisty Edwarda
Abramowskiego.

• Gnębon Puczymorda

•

faszystowski przywódca „Dziarskich Chłopców”,
wprowadzony przez autora w późnej fazie pisania sztuki
(nie figuruje w spisie osób). Zwolennik rządów silnej ręki.

Stosunki między postaciami

•

Mimo że postacie mają symbolizować klasy społeczne,

Witkacy tak je zniekształcił i zdeformował, że nie można ich

już uznać za typowych przedstawicieli swoich grup.

•

Pragnieniem każdej z klas jest stanie się elitą, dysponującą

wolnym czasem i luksusami.

•

Najważniejsza staje się problematyka polityczna i

erotyczna, która jest kluczem do zrozumienia znaczenia

postaci „Szewców”

•

Interakcje między klasami sprowadzają się do tego, że

każda pożąda innej. Tym co je łączy ze sobą są plany

uzyskania przewagi seksualnej nad kimś i zniszczenia go.

•

„Gwałt pracowników na pracy” – kiedy Sajetan widzi

prokuratora który idzie do księżnej, zaczyna pracować tak

intensywnie, że doprowadza do rewolucji (zestawienie

popędu seksualnego i pracy).

„Szewcy” jako dramat o rewolucji

•

Przedstawia społeczeństwo w fazie rewolucyjnych przemian.

•

Trzy kolejne przewroty.

•

W akcie pierwszym widzimy zamach Scurvy’ego,
przeprowadzony przy pomocy „Dziarskich Chłopców”,
wprowadzający faszyzm.

•

W akcie drugim prokurator zostaje obalony przez
komunistyczną rewolucję szewców. Jednak oni też nie nadają
się do rządzenia i mordują swojego przywódcę, co jest często
odczytywane jako aluzja do tzw. Wielkiej czystki w Związku
Radzieckim.

•

W ostatniej części utworu widzimy rewolucję technokratyczną
przeprowadzoną przez Hiper-Robociarza wraz z Dygnitarzami.

•

Motyw trzech rewolt jest odwołaniem do koncepcji triady
heglowskiej (teza + antyteza = synteza)

Czysta forma

Koncepcja artystyczna stworzona przez Witkacego,

postulująca zerwanie z realizmem i naturalizmem.

Podstawowym celem Czystej formy jest zderzenie odbiorcy z

„Metafizyczną tajemnicą istnienia”.

Wg Witkacego jest to możliwe tylko i wyłączenie kiedy zerwie

się z logicznym i chronologicznym biegiem wydarzeń,

prawami biologii, psychologii i etyki oraz wprowadzi się daleko

idącą deformację.

Teoria Czystej formy może być także zestawiana z antyczną

katharsis.

„Chodzi mi o fantastyczność bez żadnego ładu i składu, aby

na scenie człowiek mógł popełnić samobójstwo z powodu

wylania się szklanki wody, ten sam stwór, który pięć minut

temu tańczył z radości z powodu śmierci ukochanej matki” –

Stanisław Ignacy Witkiewicz

„Szewcy” w kontekście „Czystej Formy” Witkacego

•

Dramat nie realizuje do końca postulatów autora,
przedstawionych w jego traktatach estetycznych, głównie z
powodu dość wyraźnej ideologizacji tekstu jednak można w
nim odnaleźć kilka cech tzw. Czystej formy. Są to m.in:

•

- zaburzenie ciągu przyczynowo-skutkowego

•

- język bohaterów jest mieszanką języka naukowego, gwary
i neologizmów, oprócz tego postacie zamieniają się
stylami mowy.

•

- Deformacja świata oraz liczne przykłady hiperbolizacji i
groteski.

Cechy wyróżniające „Szewców”

•

Istotną częścią dramatu jest klimat nudy stworzony przez
Witkacego. Zwracają na to uwagę jałowe i bezproduktywne
dyskusje prowadzone przez bohaterów, wypełniające akcję.
Bohaterowie mówią najczęściej po to żeby mówić a nie
przekazać coś istotnego, nie zwracając specjalnej uwagi na
słowa które wypowiadają. Wynika do prawdopodobnie z
odczuwanej przez nich wewnętrznej pustki. Kilkakrotnie
pojawia się nawet tablica z napisem „nuda”.

•

W dramacie spotykamy się też ze specyficznym językiem,
co jest niezwykle istotne dla zrozumienia utworu. W
słowach bohaterów znajdujemy nagromadzenie metafor,
hiperboli, neologizmów czy aluzji. Postacie wyrażają się w
sposób bardzo niechlujny, ich język miesza ze sobą
terminologię techniczną, polityczną i filozoficzną.

Nawiązania i aluzje

•

Witkacy w swoim dramacie nawiązuje głównie do „Wesela”
Stanisława Wyspiańskiego. Robi to głównie w celu
skompromitowania symboliki „Wesela” co widzimy w 3.
akcie, gdzie mamy sparodiowaną końcową scenę
narodowego dramatu. Oprócz tego wyśmiewa też pogląd,
że należy się liczyć z chłopami. Demaskuje także inne mity i
tradycje polskiej kultury.

•

W „Szewcach” możemy się spotkać też z innymi aluzjami,
głównie do wydarzeń z czasów w których żył Witkacy, jak
czystki polityczne w ZSRR czy rewolucja październikowa.

TEMATY MATURALNE

• Wizje katastroficzne w literaturze. Dokonaj analizy i interpretacji

porównawczej załączonych fragmentów tekstów: hymnu
Kasprowicza Dies irae i dramatu Witkacego Szewcy (zwróć uwagę
na zawartą w nich wizję zagrożenia i sposoby jej wyrażania.

• Tragiczny moment oczekiwania na spełnienie się złudnych nadziei

w Weselu Wyspiańskiego i wizja społecznego kataklizmu w
Szewcach Witkacego. Porównaj sposoby przedstawienia,
wykorzystując zamieszczone fragmenty.