ELEMENTY

ELEMENTY

RETORYKI

RETORYKI

KLASYCZNEJ

KLASYCZNEJ

•D. Jedynak-Zdunkiewicz, Wykłady
ze stylistyki, rozdz. X Styl retoryczny
i jego gatunki (podrozdz. 10.1.–10.4.,
s. 143–149).
•J. Ziomek, Retoryka opisowa, rozdz.
IV oraz VII–IX (s. 78–125 oraz 200–
249).

CZĘŚCI SZTUKI

CZĘŚCI SZTUKI (elementy

retoryki)

•

INVENTIO

INVENTIO (inwencja: nienacechowane

res wchodzą w kontakt ze słowami –

verba, które opisują jakąś sprawę – causa

=> ordo naturalis)

•

DISPOSITIO

DISPOSITIO (dyspozycja => ordo

artificialis)

•

ELOCUTIO

ELOCUTIO (elokucja, wysłowienie)

•

MEMORIA

MEMORIA (pamięć – naturalna i

sztuczna => mnemotechnika)

•

PRONUNTIATIO

PRONUNTIATIO (pronuncjacja,

wykonanie – głos, mimika, gesty)

TYPY MÓW

TYPY MÓW

MOWY

RODZAJE MÓW SĄDOWE

DORADCZO-

-POLITYCZNE

OKOLICZNOŚCIO

WE

TYPY MÓW

oskarżycielskie

namawiające

chwalące

obrończe

odradzające

ganiące

STRUKTURA MOWY

STRUKTURA MOWY

(dyspozycja)

•

EXORDIUM (PROOEMIUM)

EXORDIUM (PROOEMIUM)

Szanowni Państwo! Dziś przyjdzie nam się zająć…

•

NARRATIO

NARRATIO

Wiele lat temu słyszałem historię dziewczyny przez trzydzieści

lat zamkniętej w wieży […]. Historia ta uczy nas, że…

•

ARGUMENTATIO

ARGUMENTATIO

Pierwszym argumentem na poparcie mojej tezy niech będzie

fakt, że […].

Co więcej, […].
Należy zauważyć także […].
probationes inartificiales i probationes artificiales

•

REFUTATIO

REFUTATIO

Nie ma racji X, który twierdzi, że […].
Brak najmniejszych dowodów na poparcie tezy X-a.

STRUKTURA MOWY

STRUKTURA MOWY

(dyspozycja)

•

INTERROGATIO

INTERROGATIO
Czy skoro X twierdzi, że […], to przyjmie także

absurdalne rozwiązanie […]?

•

RECAPITULATIO

RECAPITULATIO

Na przykładzie historii […] postawiłem tezę, którą

udowodniłem odwołując się do trzech ważnych spostrzeżeń:

[…]. Wykazałem także, że moi przeciwnicy nie mają racji,

ponieważ […]. Wynika z tego niezbicie, że […].

•

PERORATIO

PERORATIO

Zawsze starałem się być dobrym człowiekiem i dlatego wierzę

teraz, że zechcą Państwo mnie wesprzeć. Moi przeciwnicy

są może bardziej wymowni ode mnie, ale – wierzcie mi – nie

zależy im tak bardzo na Waszym losie.

TEORIA ARGUMENTACJI

TEORIA ARGUMENTACJI

• PROBATIONES INARTIFICIALES

(1)

(1)

Argumenty rzeczowe

Argumenty rzeczowe (dane, fakty,

badania, liczby, wypowiedzi świadków)

• Z tego względu przygotowaliśmy na lata 2007–

2013 nową inicjatywę, którą nazwaliśmy
"Regiony na rzecz zmian gospodarczych" z
budżetem w wysokości 375 milionów euro.

(2)

?

Argumenty emocjonalne

Argumenty emocjonalne

• Byłem ogromnie przerażony jego

zachowaniem!

(3)

(3)

Argumenty logiczne

Argumenty logiczne

ARGUMENTY LOGICZNE

ARGUMENTY LOGICZNE

•

wnioskowanie metodą indukcji

wnioskowanie metodą indukcji

– wnioskowanie od szczegółu do ogółu,

podajemy poszczególne przykłady, z

których ma wynikać wniosek ogólny,

pochodzący SPOZA tych przykładów.

Jan jest omylny. Piotr jest omylny.

Grzegorz jest omylny. Tomasz jest

omylny. Anna jest omylna. Małgorzata

jest omylna. Krystyna jest omylna.

=> Każdy człowiek jest omylny.

ARGUMENTY LOGICZNE

ARGUMENTY LOGICZNE

•

wnioskowanie metodą dedukcji

wnioskowanie metodą dedukcji

od ogółu do szczegółu, czyste wnioskowanie

logiczne, wyciąganie wniosków z przesłanek,
nie wymaga tworzenia nowych twierdzeń

Jan jest człowiekiem.
Każdy człowiek jest omylny.
=> Jan jest omylny.

– sylogizm i entymemat

SYLOGIZM

SYLOGIZM

• Każdy pies [M] jest ssakiem [P].

przesł.

większa

• Azor [S] jest psem [M].

przesł. mniejsza

--------------------------------------
• => Azor [S] jest ssakiem [P].

wniosek

• termin większy [P]
• termin mniejszy [S]
• termin średni [M]

TEORIA SYLOGIZMU

TEORIA SYLOGIZMU

– ZDANIA KATEGORYCZNE

– ZDANIA KATEGORYCZNE

• zdanie ogólno-twierdzące A [(S)aP]

– Każde S jest P. [Każdy pies jest ssakiem.]

• zdanie ogólno-przeczące E [(S)e(P)]

– Żadne S nie jest P. [Żaden człowiek nie jest

ptakiem.]

• zdanie szczegółowo-twierdzące I [SiP]

– Niektóre S są P. [Niektórzy ludzie są mężczyznami.]

• zdanie szczegółowo-przeczące O [So(P)]

– Niektóre S nie są P. [Niektórzy ludzie nie są

mężczyznami.]

TEORIA SYLOGIZMU

TEORIA SYLOGIZMU

–DYREKTYWY

–DYREKTYWY

POPRAWNOŚCI BUDOWY

POPRAWNOŚCI BUDOWY

• D1: co najmniej jedna przesłanka ma

charakter ogólny (SaP lub SeP)

• D2: co najmniej jedna przesłanka ma

charakter twierdzący (SaP lub SiP)

• D3: jeżeli obie przesłanki mają

charakter twierdzący, to i wniosek
musi być twierdzący, a jeżeli jedna jest
przecząca, to i wniosek jest przeczący

TEORIA SYLOGIZMU

TEORIA SYLOGIZMU

–DYREKTYWY

–DYREKTYWY

POPRAWNOŚCI BUDOWY

POPRAWNOŚCI BUDOWY

• D4: termin średni musi być rozłożony

w co najmniej jednej z przesłanek

• D5: jeżeli termin mniejszy lub

większy jest rozłożony w
którymkolwiek z wniosków, to musi
być rozłożony w przesłance, jeżeli nie
jest rozłożony, nie trzeba go
porównywać

SYLOGIZM POPRAWNY

• Niektóre psy są kudłate.

MiS

• Psy są ssakami.

(M)aP

------------------------
• Kudłate psy są ssakami.

(S)aP

– termin większy SSAK – P
– termin mniejszy KUDŁATY PIES – S
– termin średni PIES – M

SYLOGIZM

SYLOGIZM

NIEPOPRAWNY

NIEPOPRAWNY

• Żadne koty nie szczekają.

(M)e(P)

• Żadne psy nie są kotami.

(S)e(M)

-------------------------------------
• Istnieją psy, które szczekają. SiP

– termin większy: istoty szczekające – P
– termin mniejszy: psy – S
– termin średni: koty – M
– D1 [+], D2 [-], D3 [-], D4 [+], D5 [-]

ENTYMEMAT

ENTYMEMAT

• Jan jest omylny, bo jest człowiekiem.
• Wieloryb jest ssakiem, bo nie jest

ptakiem.

• Jan nie grzeszy, bo śpi snem

sprawiedliwego.

• Jan ma 80 lat i 25-letnią żonę.

Zatem Jan jest bardzo bogaty.

PROBATIONES ARTIFICIALES

PROBATIONES ARTIFICIALES

(ARGUMENTY ERYSTYCZNE)

(ARGUMENTY ERYSTYCZNE)

• argumentum ad hominem

– I ty, Polak, kwestionujesz konieczność

zwalczania Niemców w naszym kraju?!

• argumentum ad personam

– Rozmowa z takim oszołomem jak pan jest

poniżej mojej godności!

• argumentum ad populum

– Wszyscy dobrze wiedzą, że należy zwalczać

mniejszości narodowe w naszym kraju, bo
inaczej zatracimy naszą tożsamość.

PROBATIONES ARTIFICIALES

PROBATIONES ARTIFICIALES

(ARGUMENTY ERYSTYCZNE)

(ARGUMENTY ERYSTYCZNE)

• argumentum ad auditorem

– Czy należy dopuścić aborcję? Jeśli tak, to proszę, niech Państwo

odpowiedzą: kto z Państwa, a może: która z Pań chciałaby popełnić

aborcję i zabić swoje nienarodzone dziecko. Ktoś się zgłosi?

• argumentum

ad ignorantiam

– Najnowsze badania w Stanach Zjednoczonych (przeprowadzone

przez International Institute of Social Sciences z Danville University)

wykazały, że wzrost spożycia alkoholu przez młodych ludzi jest

spowodowany rosnącą liczbą rozwodów wśród ich rodziców.

– Na pewno zabiłeś Cezara, skoro nie jesteś w stanie udowodnić, że

tego nie zrobiłeś.

• argumentum ad verecundiam

–

Heidegger wyraźnie pisze, że „byt jest zamknięty w zrozumieniu bytu,

które jako rozumienie należy do egzystencji istniejącej ", tak więc

współczesna filozofia jednoznacznie odżegnuje się od tego sposobu

myślenia, który reprezentujesz. Nie tylko zresztą współczesny nam

Sartre, ale na pewno też dawniejsi myśliciele – Kant czy Nietzsche - nie

zgodziliby się z twoimi twierdzeniami. Nie wierzysz? - A może

powinieneś przeczytać „Sein und Zeit" — to naprawdę pouczająca

lektura.

PROBATIONES ARTIFICIALES

PROBATIONES ARTIFICIALES

(ARGUMENTY ERYSTYCZNE)

(ARGUMENTY ERYSTYCZNE)

• argumentum ex autoritatem

–

Sam papież wypowiedział się na ten temat, a ponieważ

jest on autorytetem w sprawach wiary, to na pewno ma

rację.

• argumentum ab exemplo

–

Czy jogging jest rzeczywiście taki zdrowy, skoro jego

wynalazca zmarł przed czterdziestką na zawał serca?

• argumentum ad antiquitatem

– Nie należy przeciwstawiać się tej mądrej dawnej opinii, w

którą wierzyli nasi najwięksi przodkowie.

• argumentum ad absurdum

– Gdyby uznać za słuszny bezwzględny zakaz zabijania

zwierząt, to uznalibyśmy tym samym bezwzględny zakaz

zabijania tesiemców i innych pasożytów.

PROBATIONES ARTIFICIALES

PROBATIONES ARTIFICIALES

(ARGUMENTY ERYSTYCZNE)

(ARGUMENTY ERYSTYCZNE)

• argumentum ad vanitatem

– Panie Profesorze, Pan jest taki wspaniały, że tylko Pan

jest w stanie pojąć te skomplikowane zagadnienia.

• argumentum ad misericordiam

– Proszę mnie nie oblewać, ponieważ mam ciężką

sytuację domową i nie mogę pozwolić sobie na

powtarzanie roku.

• argumentum ad baculum

– Jak się nie weźmiesz do nauki, to zobaczysz, jak ci

wtłukę!

• argumentum ad carotam

– Jeśli zjesz pięknie obiad, dostaniesz batonika.

PROBATIONES ARTIFICIALES

PROBATIONES ARTIFICIALES

(ARGUMENTY ERYSTYCZNE)

(ARGUMENTY ERYSTYCZNE)

• argumentum ad amicitiam

– Chyba zrobisz to dla przyjaciela, w końcu znamy się tyle

lat?

• argumentum ad consequentiam

– Determinizm nie jest słuszny: jego słuszność oznaczałaby

uznanie braku odpowiedzialności człowieka za swoje
czyny – wymaganie uczciwego postępowania od ludzi
byłoby niecelowe, nie można by było karać zbrodniarzy.

• argumentum ad fidem

– Chrystus potępił Martę, która krzątała się wokół

jedzenia . Od tej pory ludzie powinni wiedzieć, co jest
naprawdę ważne wżyciu.

PROBATIONES ARTIFICIALES

PROBATIONES ARTIFICIALES

(ARGUMENTY ERYSTYCZNE)

(ARGUMENTY ERYSTYCZNE)

• argumentum ad crumenam

– Ten malutki prezencik na pewno przekona Pana do

tego, żeby w sądzie stanąć po właściwej stronie.

– Tomasz ma rację – on ma łeb na karku – zobacz,

jak się dorobił.

• argumentum ad invidiam (ad odium)

– Nie zważajcie, sędziowie, na dowody, popatrzcie

tylko na twarz tego człowieka – to twarz
psychopaty i zwyrodnialca.

• argumentum ad quietem

– Zrób to dla świętego spokoju.

PROBATIONES ARTIFICIALES

PROBATIONES ARTIFICIALES

(ARGUMENTY ERYSTYCZNE)

(ARGUMENTY ERYSTYCZNE)

• argumentum ad socordiam

– To bardzo dobra decyzja, ale trzeba z nią poczekać, nie

jest odpowiednia na ten moment.

• argumentum ad vertiginem

–

Dlaczego nie chcesz zrozumieć wagi moich

argumentów? Nie zwracasz uwagi na to, co w tej
kwestii jest najistotniejsze.

• argumentum ad fortiori

– X jest większy od Z. Z jest większy od Y. Zatem X jest

tym bardziej większy od Y.

– Skoro jest zakazane deptanie trawy, to tym bardziej

zakazane jest jej zrywanie.

PROBATIONES ARTIFICIALES

PROBATIONES ARTIFICIALES

(ARGUMENTY ERYSTYCZNE)

(ARGUMENTY ERYSTYCZNE)

• argumentum a silenzio

– Gdyby to zjawisko naprawdę istniało, to jakieś

źródła wspominałyby o nim.

• argumentum a simili

– Johnsons, Dricks, Crinthes i inni mordercy

zostali skazani na karę śmierci. Dlaczego
zatem mielibyśmy ocalić od niej oskarżonego?

• argumentum dixit

– Norwid powiedział: „Przyszłość ocala, co jej

potrzebne”.

ARGUMENTY

ARGUMENTY

RETORYCZNE

RETORYCZNE

• Proszę określić typy argumentów

– To oczywiste, że Bóg istnieje – czy jesteś w stanie

udowodnić jego nieistnienie?

– Profesor John Browson z University of Jutah stwierdził, że

jedzenie dużej ilości bitej śmietany pozwala nam schudnąć.

– Nie ulega wątpliwości pańska głęboka i wszechstronna

znajomość problemu.

– Czy naprawdę wierzymy w teorię Darwina i mówimy, że

człowiek pochodzi od małpy. A kto z Państwa pochodzi od

małpy?

– Jak się Pan nie zamknie, to w końcu ktoś Panu pysk obije!

– Możesz pisać, co chcesz, pamiętaj jednak, że nasza partia

nie toleruje najmniejszych odstępstw od oficjalnej linii.

Zawsze możesz stracić posadkę.

– Jako członek ruchu „PRO LIFE” chyba nie powinien Pan

nawet dopuszczać myśli o karze śmierci, a co dopiero

proponować jej wprowadzenie.

ARGUMENTY

ARGUMENTY

RETORYCZNE

RETORYCZNE

– Czy naprawdę chcemy narażać nasze dzieci na płacenie za studia? A

kto z Państwa chciałby płacić za studia?

– Jak może pan wypowiadać się na temat stanu wojennego? Przecież

miał pan wtedy 5 lat!

– W większości krajów świata system podatkowy jest progresywny, a

bogaci obłożeni są wysokimi podatkami. To oczywiste, że biednym

zawsze należy się zasiłek, finansowany przez bogatych.

– Proszę nie stawiać mi dwójki, bo stracę przez to stypendium, a to

moje jedyne źródło utrzymania.

– Pan jako ekspert w tej dziedzinie doskonale wie, że… .

– Wszyscy ludzie zażywający witaminę C żyją dłużej – Linus Pauling,

laureat Nagrody Nobla z chemii – zażywał 20 gramów witaminy C

dziennie i dożył 93 lat.

– Już starożytni wiedzieli, że nie należy działać zbyt pochopnie, a we

wszystkim trzeba stosować zasadę złotego środka i umiaru.

– Jeśli mi pomożesz, zapłacę ci sowicie.

– Gdybyśmy uznali, że za zasadną możliwość obrony swojej własności

przed ewentualnymi trespaserami, to gdybym przez pomyłkę wszedł

na czyjąś działkę, ta osoba mogłaby mnie nawet zabić i byłaby

bezkarna.

– Nie jest to do końca legalne, ale my, artyści, musimy sobie pomagać,

prawda?

ARGUMENTY

ARGUMENTY

RETORYCZNE

RETORYCZNE

– Homoseksualizm jest zły, bo Bóg zesłał swój gniew na

Sodomę i Gomorę.

– Ustąp jej, to nie będą się ciebie czepiali.
– Ten drobny podarunek na pewno choć trochę osłodzi panu

trudy decyzji podjętej na moją korzyść.

– Nieprawda, że Bóg nie istnieje. Gdyby nie było Boga to byłoby

naprawdę straszne - nic nie miałoby sensu.

– Nie doceniasz tego, co w tej sprawie jest najważniejsze.

Dlaczego nie chcesz przyjąć wagi moich argumentów?

– Wystarczy spojrzeć na tego człowieka, a już wiadomo, że

mógłby on popełnić najgorszą zbrodnię!

– To byłaby bardzo dobra decyzja, ale nie w naszych

warunkach, trzeba poczekać, aż nasze społeczeństwo dojrzeje

do tego.

– Polska ma 40 tysięcy mieszkańców. Mongolia jest jeszcze

większa od Polski, więc Mongolia ma jeszcze więcej

mieszkańców.

TEORIA TROPÓW I

TEORIA TROPÓW I

FIGUR

FIGUR

• J. Ziomek, Retoryka opisowa, rozdz. VII

Tropy, rozdz. VIII Retoryka elokucyjna: figury
słów, rozdz. IX. Figury myśli (s. 158–249);

• D. Zdunkiewicz-Jedynak, Wykłady ze

stylistyki, rozdz. 3. Analiza stylistyczna
tekstu. Stylistyczna wartość środków
językowych
(s. 37–58), zwłaszcza rozdz. 3.1.6, 3.2, 3.3.

TROP A FIGURA

TROP A FIGURA

•

TROP

TROP [działa na znaczeniu w obrębie jednego

wyrazu]

• metafora /personifikacja, animizacja, antropomorfizacja/

• katachreza

• metonimia

• synekdocha

• oksymoron

• hiperbola

• litota

• peryfraza

• emfaza

•

FIGURA

FIGURA [działa w obrębie grupy składniowej,

na kilku wyrazach]

– FIGURA MYŚLI [działa na znaczeniu]:

ALEGORIA, APOSTROFA, IRONIA

– FIGURA SŁOWA [działa na składni]: INWERSJA,

ANAFORA, GRADACJA

METAFORA

METAFORA

INFORMACJE OGÓLNE:

– metafora jako

skrócone porównanie

skrócone porównanie

(A jest (jak, podobne do) B) => A=B (A to B)
Richelieu jest przebiegły jak lis =>

Richelieu to

Richelieu to

lis

lis

– relacja

podobieństwa

podobieństwa między elementami

[…] z ust uczyniłeś nie zamknięte rany
Purpurowe, rude i różane
Mdlejąc wsparte na zębów diamencie[…]

(M. Pawlikowska-Jasnorzewska, Don Juan i Donna Anna)

KLASYCZNE TEORIE

KLASYCZNE TEORIE

METAFORY

METAFORY

•

klasyczna teoria metafory

klasyczna teoria metafory

=> metafora jest

wyjątkiem, naruszeniem systemu, wykrzywieniem pierwotnego

znaczenia słowa, można jej użyć tylko w wyjątkowo

usprawiedliwionej sytuacji

•

romantyczna teoria metafory

romantyczna teoria metafory

=> metafora jest

pierwszym sposobem mówienia o świecie, wynika z potrzeby

nowego nazwania elementów świata, relacji występujących w

świecie

•

formalna teoria metafory

formalna teoria metafory =>

próba jej opisana z

językoznawczego punktu widzenia

– substytucyjna teoria metafory => zastąpienie, czy raczej

przytłumienie, znaczenia pierwotnego

– interakcyjna teoria metafory => obydwa elementy na siebie

wpływają

spiżmem wyczerpał mu życie = ‘zabił go’
przeciął spiżmem hartownym wodę = ‘zaczerpnął wody’
=> CIĄĆ i CZERPAĆ [ODEJMOWAĆ]

METAFORY O CZŁONACH

METAFORY O CZŁONACH

RÓWNOLEGŁYCH

RÓWNOLEGŁYCH

METAFORY O CZŁONACH

METAFORY O CZŁONACH

NIERÓWNOLEGŁYCH

NIERÓWNOLEGŁYCH

STRUKTURA METAFORY

STRUKTURA METAFORY

 
• STAROŚĆ

TO WIECZÓR

determinandum determinant
TEMAT REMAT

 
motywacja (tertium comparationis) =>

starość i wieczór przychodzą późno, na

końcu; ich cechą jest znużenie, prawo do

odpoczynku; po nich przychodzą noc, sen,

śmierć

PODZIAŁY METAFOR

PODZIAŁY METAFOR

I.

1. Metafory językowe (skostniałe,
zleksykalizowane), por. główka szpilki.
2. Metafory aktualne (odkrywcze,
autorskie).

II.

1. Metafory in absentia (Jan to szczwany
lis).
2. Metafory in praesentia (Człowiek to
trzcina

myśląca)

METAFORY IN ABSENTIA

METAFORY IN ABSENTIA

• TEMAT jest zmienną
• REMAT jest funkcją zmiennej
• [Richelieu] to lis – [X to lis]
• gwiazdy [oczu] – [gwiazdy X-a:

gwiazdy latarń]

– [oczy] to gwiazdy – [X to gwiazdy]

METAFORY IN

METAFORY IN

PRAESENTIA

PRAESENTIA

• METAFORY KONFRONTATYWNE

METAFORY IN

METAFORY IN

PRAESENTIA

PRAESENTIA

• METAFORY KONFRONTATYWNE

METAFORY IN

METAFORY IN

PRAESENTIA

PRAESENTIA

• METAFORY NIEKONFRONTATYWNE

METAFORY IN

METAFORY IN

PRAESENTIA

PRAESENTIA

• METAFORY NIEKONFRONTATYWNE

KOGNITYWNA KONCEPCJA

KOGNITYWNA KONCEPCJA

METAFORY

METAFORY

OBRAZ METAFORYCZNY =>

metafora jako

narzędzie pojmowania

DOMENA
WYJŚCIOWA
(źródłowa)

DOMENA
DOCELOWA

PODSTAWA

METAFORY

DROGA

WALKA

ŻYCIE

MIŁOŚĆ

KOGNITYWNA KONCEPCJA

KOGNITYWNA KONCEPCJA

METAFORY

METAFORY

• metafora jako narzędzie pojmowania, a nie

jako element struktury tekstu

• BAZA POJĘCIOWA: CZAS TO PIENIĄDZ
• REALIZACJE BAZY W SYSTEMIE:

– Tracisz (Trwonisz) mój czas

– To urządzenie zaoszczędzi ci wiele czasu

– Załatwienie tej sprawy kosztowało mnie aż

godzinę

– Może uda nam się oszczędzić trochę czasu

– Nie mam czasu do stracenia

– Zaczyna brakować mi czasu

PRZYKŁADY METAFOR

PRZYKŁADY METAFOR

• METAFORY

SKONWENCJONALIZOWANE W JĘZYKU

– znaczenia przenośne słów (noga

krzesła, uszko filiżanki, główka kapusty,

główka od szpilki) =>

interpret. śc.

KATACHREZY

• METAFORY W ZWIĄZKACH

FRAZEOLOGICZNYCH – krew się w

kimś burzy, gotuje, walić głową w mur,

ktoś ma węża w kieszeni)

• STEREOTYPY – Jan to truteń, Maria to

głupia gęś => przeniesienie tylko części

cech z domeny wyjściowej na docelową

KATACHREZA

KATACHREZA

• metafora (skonwencjonalizowana) zastygła w

języku, ale zestawiająca bardzo odległe elementy,

trzeba włożyć bardzo wiele wysiłku w interpretację,

żeby ją odtworzyć

– ząb czasu

– ostre słowa (?)

• katachreza jako abusio (nadużycie) – metafora

pozbawiona przekonującej motywacji, zaskakująca,

trudna do zrekonstruowania (w tekstach użytkowych

może być skutkiem niedopatrzenia językowego Od tej

pory wszystko jest w rękach konia) – katachreza

zawsze wynika z rozszerzenia podstawowych znaczeń

użytych słów -

– Położenie ciała profesorskiego w Polsce nie jest nader różowe.

– Zapewniam wysoki sąd, że w tych podartych i zniszczonych

dżinsach bije uczciwe serce.

KATACHREZA

KATACHREZA

• ABUSIO jako celowy zabieg poetycki:

Chełpliwy pająk raz rzekł do sąsiada:
„Sieć sporządziłem, że mucha nie siada”.

• katachreza jest użyciem wyrazu rozszerzającym

jego znaczenie podstawowe, dzięki czemu

można go użyć do nazwania zjawiska

analogicznego (katachreza inopiae causa)

:

– gałąź drzewa => gałąź rodu,

– ludzkie ucho => ucho filiżanki,

– ludzkie oczko => oczko w pończosze

• UWAGA!: katachreza wynika z braku możliwości

nazewniczych w samym języku, metafora – z

nadmiaru tych możliwości

KATACHREZA

KATACHREZA

• przeniesienie katachretyczne z czasem

staje się verbum proprium, proces jest

wzmacniany przez istnienie formacji

analogicznych w języku [por. podnóże góry

– podcienie, podbrzusze]

• katachreza jako martwy obraz => temat

jest niewyartykułowany (zostaje tylko

remat)

KATACHREZA W POEZJI

KATACHREZA W POEZJI

B. Leśmian, Pururawa i Urwasi

Pururawa w godzinie, gdy słońce mgły krasi,
Ujrzał nimfę wód przaśnych - Indiankę Urwasi.

Wynurzyła dłoń z wody, a za dłonią – głowę,
A niedługo – popierśną kibici połowę.

Pomiażdżyła mu serce miłości nagłota –
Jął się skradać ku bogu ruchem snu i kota. […]

„Wróć mi wolę ruczajną, wróć stawne bezczasy!
Więcej we mnie drga boga, niż dziewczęcej krasy”.

„Darmo pragniesz się z wora prośbą wyszeleścić!
Chcę boga, com go schwytał, raz w życiu popieścić!" –

KATACHREZA W POEZJI

KATACHREZA W POEZJI

„Oddam ci wniebowziętą mych piersi urodę,
Warg mych odwilż różaną i ramion dogodę.

Jeno ukryj w pieszczocie nagość swego ciała.
Abym ludzkich upojeń, ja – bóg – nie widziała!” –

Po ciemku barwił łoże we kwiaty i liście,
W ciemnym łożu do niego polgnęła biodrzyście.

„Kiedyż ty mnie podpatrzysz, jako w ciebie dyszę?”

„Nigdy cię nie podpatrzę! Dość, że dech twój słyszę!”

„Czemuż nie chcesz oczyma wyjść szczęściu na drogę?”

„Po cóż jeszcze mam widzieć to, co kochać mogę?”

ANIMIZACJA (OŻYWIENIE)

ANIMIZACJA (OŻYWIENIE)

• wiatr wył w kominie
• fale ryczały podczas sztormu
• na tym terenie kwitnie przemysł [?]

• fiołek, który klęczy zgięty pod

kroplami ranku

PERSONIFIKACJA

PERSONIFIKACJA

(UOSOBIENIE)

(UOSOBIENIE)

• Baranią czapkę nasunął na uszy

I wyszedł w pole. Milczkiem przywitały
Upiorne świerki Mróz siarczysty, biały
Pod jego stopą suchy śnieg się kruszy

(J. Kasprowicz, Mróz)

• Od studni wyleciała piosenka i zziębnięta,

zmartwiona wpadła do chaty przy
otwieraniu drzwi lub uciekała do lasu grzać
się przy ognisku światowców.

(I. Sewer-Maciejowski, Matka)

ANTROPOMORFIZACJA

ANTROPOMORFIZACJA

• antropomorfizacja a personifikacja
• dzisiaj to jest zupełnie zwariowany

dzień

• pies wiernie popatrzył mu w oczy
• kot spojrzał na niego z wyrzutem
• wieczorem się oziębiło, ale kamień był

nadal przyjaźnie nagrzany

• szary dzień, niebo płacze
• gwiazdy zamigotały radośnie

METONIMIA

METONIMIA

• nie jest to relacja podobieństwa =>

rzeczywista styczność w przestrzeni lub

czasie (RELACJA PRZYLEGŁOŚCI)

–

Cała szkoła poszła na wycieczkę.

SZKOŁA

1) instytucja zajmująca się edukacją,
2) budynek, w którym siedzibę ma taka instytucja
3) ludzie, którzy pracują (uczą się) w tym

budynku, związani z tą instytucją

–

I stawiło się tam prawie tysiąc szabel.

TYPY METONIMII

TYPY METONIMII

• metonimia autora (autor zamiast dzieła) =>

czytam Mickiewicza

• metonimia przyczyny (przyczyna zamiast

skutku) => dostał Nobla

• metonimia skutku (skutek zamiast przyczyny)

=> i pot ten tak strasznie go zmęczył…,

spienione uzdy zam. zmęczone konie

• metonimia miejsca (miejsce zamiast ludzi tam

się znajdujących) => Kreml nie odpowiedział

jeszcze na propozycję polskiego rządu

TYPY METONIMII

TYPY METONIMII

• metonimia narzędzia (narzędzie zamiast

człowieka, który nim się posługuje/ czynności,

do której ono służy) => najwybitniejsze pióro

epoki

• metonimia przedmiotu ogarniającego

(naczynie zamiast zawartości naczynia) =>

wypiłem dwie szklanki

• metonimia znaku (zamiast jakiegoś człowieka/

zjawiska występuje symbol, oznaka, element

charakterystyczny) => na głowę tej rodziny

spadło ciężkie berło, tron zam. król, władza

TYPY METONIMII

TYPY METONIMII

• metonimia konkretu (zamiast określenia

abstrakcyjnego występuje określenie

konkretne z nim związane) => miał wspaniałą

głowę, wszystko mógł wymyślić

• metonimia abstraktu (pojęcie abstrakcyjne

zamiast rzeczownika konkretnego) => na

zamku zebrała się cała mądrość królestwa

• metonimia organu ciała (organ ciała zamiast

pełnionej przez ten organ funkcji lub funkcji

przypisywanej temu organowi) => Don Juan

żył sercem, którym obdarzał coraz to nowe

kobiety, Rycerz ten zginął z ręki Zawiszy

Czarnego

TYPY METONIMII

TYPY METONIMII

• metonimia patrona (podanie imienia,

które szczególnie kojarzy się z daną

rzeczą, samo w sobie ją symbolizuje) – np.

Mars zam. wojna, lary i penaty zam.

dobytek domowy, ford jako samochód

produkowany przez fabrykę Forda

PRZYKŁADY METONIMII

PRZYKŁADY METONIMII

• „łany, co się złocą mazowieckim naszym chlebem”

(M. Konopnicka, Jać nie byłem nigdy za tem)

• „Zaśnie człowiek, kiedy go butelka połechce”

(A. Naruszewicz, Luciński podczaszy J.K. Mci, do autora ,,Podstolego")

• „Dla pretendenta do obrączki ślubnej”

(J. Słowacki, Beniowski, pieśń II)

• „zachwycać się Pawlikowską”

• „A dom bez głowy i rządu zostawił”

(R. Berwiński, Mysia wieża)

• „Gdy siew i pług nie wyda ziarna”

(L. Staff, Gdy ci koronę...)

• „W tej zawołanej ziemiańskiej stolicy wielebne głupstwo od wieków

siedzi”

(I. Krasicki, Monachomachia)

• „Watykan goni, pętami ciąży,

Westminster z Berlinem bierze”

(A. Naruszewicz, Daniel Kalwiński na zniesienie jezuitów)

SYNEKDOCHA

SYNEKDOCHA

• relacja związku w przestrzeni lub/ i

czasie na zasadzie inkluzji

• PARS PRO TOTO – żelazne kraty

czekały już na niego, włos mu się jeżył

na głowie, przyjąć kogoś pod swój dach

• TOTUM PRO PARTE – Na miejscu

natychmiast zjawiła się policja, a

dopiero później przyjechał rząd, W

czasie pikiety naród wyraził swój

sprzeciw wobec decyzji rządu

TYPY SYNEKDOCH

TYPY SYNEKDOCH (wg

Fontaniera)

• SYNEKDOCHA CZĘŚCI: serce zamiast człowiek,

żagiel zamiast statek [PARS PRO TOTO],

• SYNEKDOCHA CAŁOŚCI: zamiast oddział

jeźdźców mówimy konnica [TOTUM PRO PARTE],

• SYNEKDOCHA TWORZYWA: żelazo zamiast

miecz, broń,

• SYNEKDOCHA LICZBY [!]: Piłsudski idzie na

bolszewików – jego oddziały, kuronie i michniki –

na określenie ludzi, którzy się w pewien sposób

zachowują, dość mam już tych żeromskich

TYPY SYNEKDOCH

TYPY SYNEKDOCH (wg

Fontaniera)

• SYNEKDOCHA ABSTRAKCJI: zwycięstwo

zamiast zwycięzca

• SYNEKDOCHA RODZAJU (posługujemy się

wyrazem szerszym znaczeniowo) – mówimy

zwierzę zamiast pies.

• SYNEKDOCHA GATUNKU (posługujemy się

wyrazem węższym znaczeniowo) – mówimy lew

zamiast bestia

• SYNEKDOCHA IMIENIA WŁASNEGO

(ANTONOMAZJA): donżuan, ksantypa, herkules

(użycie imienia własnego na opisanie osoby,

która ma te cechy, co oryginał).

OKSYMORON

OKSYMORON

CECHY
1. Oksymoron zwykle nie ma postaci zdania,

tworzy grupę składniową.

2. Sprzeczność jest pozorna, po analizie

semantycznej daje się pogodzić => ze

względu na nierównorzędne użycie konotacji

• biały murzyn.

• ciepły lód

• wymowne milczenie

• krzyczą, którzy milczą (Cyceron w Mowie

przeciw Katylinie)

HIPERBOLA

HIPERBOLA

(PRZESADNIA)

(PRZESADNIA)

• milion razy mówiłem ci, żebyś zamykał drzwi
• jest najlepszy, najwspanialszy, nikt mu nie dorówna (użycie

superlatywu)

• I zapłakała łzami tak obfitymi, że lękałem się zatopienia pokoju
• Siwe brwi zawieszone były tak wysoko, podchodząc popod samą

czuprynę, która jak wysepka ocalała na rozległym oceanie łysiny

• typowe jest zestawienie stopnia wyższego z rzeczownikiem

kulturowo uznawanym najintensywniejszą realizację danej
cechy: coś jest jaśniejsze niż słońce, czarniejsze niż noc, bielsze
niż śnieg

• hiperbola może współwystępować z metaforą: płomienna miłość

– uczuciu zostaje przypisana cecha temperatury, której ono nie
ma, ale jest to także temperatura o dużym natężeniu

LITOTA

LITOTA

• litota jako trop i zasada konstrukcji tekstu
• Janek to nie najgłupszy chłopak
• nieźle poradził sobie z tym zadaniem
• Mimo że moje umiejętności jako

opowiadacza nie są największe i mimo że
byłoby wiele osób dużo bardziej godnych
wykonania tego zadania, to właśnie mnie
przypadł zaszczyt opowiedzenia wam tej
historii

LITOTA

LITOTA

• litota niekoniecznie musi być

umniejszaniem:

• forma ‘nie-A’ [niegłupi/ niemądry]
• znaczenie nie jest zaprzeczeniem, ale

odesłaniem do znaczenia antonimu A
(synonimu nie-A) [mądry, trochę głupi]

• funkcja – w wypadku ocen pozytywnych

jest to bardzo silna pochwała, a w
wypadku negatywnych – złagodzona
nagana

PERYFRAZA

PERYFRAZA

• zastąpienie jednego słowa jego przesadnym

opisem – wieloma słowami, choć można by

podać nazwę, element pierwotnie

definiujący: Jan Kochanowski – ojciec

Urszulki;
Ten w lśniący kryształ włożywszy oblicze
Wschodnim balsamem złoty kędzior pieści
Drugi stambulskie oddycha gorycze
Lub pije z chińskich ziół ciągnione treści.
(A. Mickiewicz, Zima miejska)

EMFAZA

• użycie nieprzenośne, ale odstępstwo od

użycia właściwego

• problem odwrotnej proporcjonalności

zakresu i treści – element bardzo bogaty

treściowo i ubogi zakresowo zostaje

określony nazwą bardzo bogatą zakresowo

i ubogą treściowo

– To człowiek (zam. To Jan Kowalski)
– Bądź mężczyzną!
– Bądź człowiekiem!
– Trzeba jakoś żyć.

FIGURY

FIGURY

MYŚLI

MYŚLI

FIGURY MYŚLI

FIGURY MYŚLI

• FIGURY KONTAKTU (odnoszące się do

odbiorcy)

– figury zwrotu
– figury pytań

• FIGURY MERYTORYCZNE

(odnoszące się do sprawy)

– figury semantyczne
– figury emotywne
– figury dialektyczne
– figury kompozycyjne

FIGURY ZWROTU

FIGURY ZWROTU

• OBSEKRACJA

=> Boże Święty, pomóż nam, jeśli zechcesz!

• LICENCJA

A więc mówię wam, a wiem, że tylko wam mogę to

powiedzieć, bo tylko ludzie prawdziwie świadomi są w

stanie mnie zrozumieć: „Wygońmy obcych z Polski, bo

Polska powinna być dla Polaków!”

• APOSTROFA (szerokie i wąskie rozumienie

apostrofy)

• INWOKACJA

Litwo, Ojczyzno moja […]
Panno święta […]

 

APOSTROFA

APOSTROFA

• O radości, iskro bogów, kwiecie Elizejskich Pól
• Gniew Achilla opiewaj bogini, syna Peleusa,

zgubę niosący i klęski nieprzeniknione

Achajom

• Młodości, ty nad poziomy wylatuj
• Panie i Panowie, Szanowni Państwo, Drodzy

Słuchacze!

• [W. = M. lub W.] Aniu, podjedź proszę.// Anka,

no chodźmy już stąd!

• apostrofa to forma zwrotu (np. wołacz) i fakt

zwrócenia się (figura)

FIGURY PYTAŃ

FIGURY PYTAŃ

• INTERROGACJA

Więc niech oskarżony odpowie: co robił z nożem w ręku nad

zwłokami żony? Widziało go pięć osób. Czy oskarżony sądzi, że

wszyscy mu uwierzą, że jej nie zabił?

• DUBITACJA (APORIA)

Czyż nie mam racji? Czyż jestem za surowy?

• EROTEZA (PYTANIE RETORYCZNE)

• AJTIOLOGIA

• HEUREZA

• SUBIEKCJA (Czy można zarzucić wodzowi,

że do zguby żołnierzy swoich doprowadzić

planował? Tylko ludzie małego serca, o

rozumie niewiast i nienawykli do rzemiosła

wojennego tak powiedzieć by mogli.)

EROTEZA

EROTEZA

(PYTANIE RETORYCZNE)

(PYTANIE RETORYCZNE)

• Czy naprawdę powinno się postępować podle, tak jak on?

[TEZA, twierdzenie MOCNIEJSZE niż konstatacja]

• Czy pamiętasz nad Alp śniegiem

Rozwieszone Włoch błękity?

Nad jeziora włoskim brzegiem

Czy pamiętasz Alp granity?

(Z. Krasiński, Przedświt) [PRETEKST]

• Czy widzisz w blasku promieni,

W grze świateł i lekkich cieni

Wiecznej piękności cud?

Czy twego serca nie pali

Płonący w wianku korali

Jutrzenki wschód

(A. Asnyk, Serenada)

AJTIOLOGIA

AJTIOLOGIA

• Co powinniśmy robić, żeby osiągnąć

sukces? Zastanówmy się wspólnie nad tą
sprawą. Wydaje się, że przede wszystkim
powinniśmy…

• Co powinniśmy robić, żeby osiągnąć

zbawienie? Przede wszystkim musimy być
dobrymi ludźmi, kochać bliźnich i Boga.

• HEUREZA A SUBIEKCJA

=> problem uprzedzenia zarzutów

FIGURY

FIGURY

MERYTORYCZN

MERYTORYCZN

E

E

- figury semantyczne
- figury emotywne
- figury dialektyczne
- figury kompozycyjne

FIGURY SEMANTYCZNE

FIGURY SEMANTYCZNE

• FINICJA
Przez pojęcie to będę rozumiał […].

• KONCYLIACJA
Wiara katolicka jest bezsensowna, ponieważ dwór papieski oraz

kler żyją bezbożnie.

Skoro wiara chrześcijańska coraz bardziej się rozpowszechnia i

coraz jaśniejszą i doskonalszą się staje, tedy musiał Duch

święty w nią wstąpić, aby stanęła wyżej od wszystkich wiar

świata.
(G. Boccaccio, Dekameron)

• KOREKCJA: X – X?, nie X, ale Y

Lubię. Lubię? Co mówię? Kocham!
Senat o tym wie, konsul widzi, a ten żyje. Żyje? Do senatu

przychodzi…

FIGURY EMOTYWNE

FIGURY EMOTYWNE

• EKSKLAMACJA => O czasy! O

obyczaje!

• EWIDENCJA =>

x, y, z, a, b, c, d, e, f, g ….

[OBRAZOWOŚĆ WYLICZENIA]

• SERMOCYNACJA

=>

Chodkiewicz mówi: […]

• PROSOPOPEA

[Zgoda, Miłość, Magia, Radość, Smutek]

EKSKLAMACJA [?]

EKSKLAMACJA [?]

• O ty diable mały! Ja ci jeszcze pokażę!
• No nie gadaj! Ja cię! Tego się nie

spodziewałem!

• To wspaniale!
• Tak! Nie powinniśmy o tym zapomnieć!
• Tato, to szok, jaki pyszny ten sok!
• Ach! Gdybym kiedy dożył tej pociechy!

FIGURY DIALEKTYCZNE

FIGURY DIALEKTYCZNE

• PREPARACJA =>
– Wypowiedź bez związku ze sprawą!
– Wysoki Sądzie, w dalszej części wywodu

pokażę, że moja wypowiedź

szczegółowo się ze sprawą wiąże.

przygotowanie do użycia argumentu,

którego skuteczność i celowość nie od

razu wydaje się widoczna (częściowe

zapowiadanie i odsłanianie finału).

FIGURY KOMPOZYCYJNE

FIGURY KOMPOZYCYJNE

• figury przez ADIEKCJĘ (dodanie elementu)
• figury przez DETRAKCJĘ (odjęcie

elementu)

• figury przez TRANSMUTACJĘ
(zmianę porządku chronologicznego

wydarzeń)

• figury przez IMMUTACJĘ
(grę na dwóch poziomach znaczeń –

dosłownym i przenośnym)

FIGURY PRZEZ ADIEKCJĘ

FIGURY PRZEZ ADIEKCJĘ

• INTERPOZYCJA (PARENTEZA)
• SENTENCJA

Lepiej z mądrym zgubić, niż z głupim
znaleźć.

• AJTIOLOGIA I SUBNEKSJA

– (Nie tylko ….., lecz także …….. .)
– [argument 1]

(argument 1a)

PARENTEZA

PARENTEZA

Zdając sobie sprawę

z własnej winy, ponad wszelką wątpliwość (oklaski)

udowodnionej przez przedmówców, chciałbym

oświadczyć na usprawiedliwienie, mimo (okrzyk: brawo!)

iż takie wykroczenie przeciw wszelkim normom

nie może być (oklaski) usprawiedliwione,

że urodziłem się istotnie, ale

nie z własnej woli i bez złych zamiarów;

ten postępek mi ciążył przez (śmiech, brawa) długie

lata; jak słusznie podkreślono

W dyskusji […]

(S. Barańczak, Protokół)

Bądź zdrowa! (jak dziwnie brzmi dzwon!)

Bądź zdrowa! (lecą liście z drzewa…)

Bądź zdrowa! (miłość jest jak zgon…)

Bądź zdrowa! (wiatr złowrogi śpiewa)

(T. Miciński, Bądź zdrowa)

FIGURY PRZEZ

FIGURY PRZEZ

DETRAKCJĘ

DETRAKCJĘ

• PERKURSJA

Nie będziemy zatrzymywać się nad tymi argumentami, bo

są one oczywiste/ niewarte naszej uwagi/ zbyt proste.

• EPITROCHAZM

Biegniemy. Wybuch. I znowu bieg. Gorąco. Strach. I ta krew

na rękach.

• PRETERYCJA

Nie będę mówił o rozruchach i krzykach. Pominę to, że

krew leje się ulicami Paryża, nie wspomnę o zabitych

synach na ciałach ojców, o braciach z siostrami,

córkach z matkami, o dzieciach w kołyskach

rozbitych o bruk.

• RETICENTIA = APOZJOPEZA

APOZJOPEZA

APOZJOPEZA

• Ktoś podbiegł do niego z tyłu, zamierzył się nożem

i…

• W końcu znaleźli się sami. Zgasił światło…
• Wtedy dwa obnażone ramiona ujęły jego

kędzierzawą głowę i odwróciły ją od okna. Śmiech

radości zabrzmiał. Cezary stoczył się z podwyższenia

przy oknie w ramiona czystego szczęścia.

[przypis: Pruderia autora i głęboki szacunek wobec

pruderii czytelnika (-czki), a nade wszystko

czołobitność wobec superpruderii krytyka, nie

pozwala na przytoczenie szczegółów i perypetii tego

wieczora, które się dokonały w zamkniętym na klucz

pokoju pani Laury.]

FIGURY PRZEZ

FIGURY PRZEZ

TRANSMUTACJĘ

TRANSMUTACJĘ

HYSTEROLOGIA (HYSTERON-

-PROTERON)

Już wtedy pojawiły się pierwsze oznaki

strasznej nędzy, która dopiero miała
nadejść i zdziesiątkować ludność tego
regionu, przynieść jej ból, krew i
śmierć.

 

FIGURY PRZEZ

FIGURY PRZEZ

IMMUTACJĘ

IMMUTACJĘ

• EMFAZA (co innego niż emfaza –

trop)

• ALEGORIA
• IRONIA (ANTYFRAZA)
• PORÓWNANIE

PORÓWNANIE

PORÓWNANIE

(KOMPARACJA)

(KOMPARACJA)

• X jest podobny do Y (ze względu na cechę A)

• lud jest (naiwny) jak dziecko
• comparandum + [spójnik] + comparans

jak, jakby, niby, jako, na kształt, niby

• tertium comparationis => porównanie

utarte (biały jak śnieg, czarny jak noc,
gorąco jak w piecu)

PORÓWNANIE

PORÓWNANIE

HOMERYCKIE

HOMERYCKIE

[Jak kiedy wichr południowy ze wschodnim

uderzą na siebie

i wysokimi targają drzewami na leśnej polanie,
dębem, jesionem czy pniem dereniu, co korę

ma gładką,

długie zasię gałęzie z łomotem biją okrutny,
jedna w drugą i trzask się rozlega łamanych

konarów –]

tak Achajów i Trojan zastępy runęły na siebie

IRONIA

IRONIA

• To „genialny” pomysł [ANTYFRAZA]

• Jest NIEZWYKLE inteligentny

• GENIALNY = bezsensowny {‘A’ => [-

A]}

• wskaźniki graficzne => cudzysłów,

wybicie wielkimi literami

• wskaźniki językowe => rzeczywiście,

doprawdy, że tak powiem, jak wiadomo

• wskaźniki pozajęzykowe => ton

głosu, mimika, gestykulacja

ALEGORIA

ALEGORIA

Czyż trzeba, by cię nowa fala niosła
Na pełne morze, w sinych wód zamęcie?
Lepiej tu, w porcie pozbawiony wiosła.
Zostań okręcie!
 
Wszak brak ci żagli, a i maszt się chwieje,
Maszt afrykańskim wiatrem skołatany,
Spróchniałe belki i trzeszczące reje
Śród morskiej piany 

(Horacy, pieśń O navis, referent…)

FIGURY

FIGURY

SŁOWA

SŁOWA

FIGURY SŁOWA

FIGURY SŁOWA

• figury przez ADIEKCJĘ (powtórzenia)
• figury przez DETRAKCJĘ (odjęcie)
• figury przez TRANSMUTACJĘ

(zmianę porządku)

ADIEKCJE –

ADIEKCJE –

POWTÓRZENIA

POWTÓRZENIA

• powtórzenia w kontakcie
• powtórzenia w klamrach
• powtórzenia na odległość
• powtórzenia słów o rozluźnionej

identyczności

• powtórzenia znaczeń

POWTÓRZENI

A

W KONTAKCIE

ANADIPLOZA

ANADIPLOZA

(EPANALEPSIS)

(EPANALEPSIS)

• Boże mój, Boże mój, czemuś mnie

opuścił.

• W trudnych chwilach potrzebna jest

rozmowa. Rozmowa, a więc spotkanie,
troska o wartości zasadnicze.

• Zbójce (niestety) zbójce nas wojują

(J. Kochanowski, Pieśń o spustoszeniu Podola)

GRADACJA I

GRADACJA I

ANTYGRADACJA

ANTYGRADACJA

• KLIMAKS i ANTYKLIMAKS
• Był dobrym, wspaniałym,

doskonałym, najcudowniejszym
człowiekiem.

• W miarę, jak się oddalali słychać było

najpierw wrzaski, krzyki,
pokrzykiwania, potem już tylko
pojedyncze głosy, delikatne
brzęknięcia niczym szepty.

KLIMAKS

KLIMAKS

SENSU LARGO

SENSU LARGO

I

I

SENSU STRICTO

SENSU STRICTO

KLIMAKS SENSU LARGO

• typowa gradacja słów, uczuć itp.
KLIMAKS SENSU STRICTO

• klimaks z anadiplozą (tzw. anadiploza

krocząca)

x/x => y/y => z/z
[…] lecz chlubimy się także z ucisków,

wiedząc, że ucisk wyrabia wytrwałość,

wytrwałość – wypróbowaną cnotę,

wypróbowana cnota zaś – nadzieję. A

nadzieja zwieść nie może […]
(św. Paweł, List do Rzymian)

POWTÓRZENIA W

POWTÓRZENIA W

KLAMRACH

KLAMRACH

• EPANADIPLOZA (PROSAPODOSIS)
S. Kostka Potocki Uwagi nad Mową J.J.

Ruosseau

 Mniemamyż, że tego nie czuł, nie znał, nie

widział potężny Russa umysł, co zdrowy

wskazuje rozsądek? I że nieuważnie prostą

porzucił drogę, by rzucić się w uboczne?

Nierozsądnym byłoby tak biegłego

dialektyka o tak gruba oskarżać pomyłkę;

popełnił ją, bo chciał ją popełnić.

POWTÓRZENI

POWTÓRZENI

A

A

NA

NA

ODLEGŁOŚĆ

ODLEGŁOŚĆ

ANAFORA

ANAFORA

• Upominamy się na ziemi

o ludzi spracowanych,

o klucze do drzwi pasujące,

o izby z oknami,

o ściany bez grzybów,

o nienawiść do papierków,

o drogi święty czas ludzki,

o bezpieczny powrót do domu,

o proste odróżnianie słowa od czynu.

(A. Ważyk, Poemat dla dorosłych)

• anafora semantyczna i anafora

gramatyczna

POLISYNDETON

POLISYNDETON

Nie wierzę w rozumy trzymane pod szkłem,
ale wierzę, że stół ma tylko cztery nogi
ale wierzę, że piąta noga to chimera

(A. Ważyk, Poemat dla dorosłych)

I wtedy on wyszedł, i powiedział, że między nami
już koniec, że to dłużej nie ma sensu, i odwrócił
się do mnie plecami, i odszedł, i już potem nie
spojrzał na mnie ani razu, i już ani razu nie
odwrócił się nawet na chwilę. Płakałam i
wyrzucałam sobie, że to moja wina, i miałam
sobie za złe, że nie zrobiłam nic wcześniej, żeby
zapobiec takiej sytuacji, i czułam się tak podle. I
wróciłam do domu, i płakałam, zasypiałam i
budziłam się, i znów zaczynałam płakać w
poduszkę, i tak ciągle.

ASYNDETON

ASYNDETON

• Przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem.
• Twój Dom – projektujemy, pomagamy,

doradzamy, wybieramy, służymy pomocą.

• Chciałem ci pomóc, przyszedłem, nie

oczekiwałem niczego w zamian, nie
doceniłaś tego, chciałaś tylko
wykorzystać moją naiwność, nie jestem
aż tak zaślepiony, po prostu między nami
koniec.

EPIFORA

EPIFORA

• Gdy byłem dzieckiem, mówiłem jak dziecko, myślałem jak

dziecko, czułem jak dziecko

(1 Kor 13:11)

• Byliśmy już zatem tam razem, szczęśliwi, w domu. Radość

nasza nie miała granic, bo przecież nigdzie nie ma tak

dobrze jak w domu. Wiedzieliśmy, że teraz wszystko będzie

inaczej, bo przecież nic złego nie mogło się już zdarzyć –

tutaj, w domu. Tu mogliśmy czuć się bezpieczni,

nienarażeni na żadne zło ze strony innych ludzi, które nie

mogłoby nas dosięgnąć przecież w domu.

• I niebo jak biała Niagara.

I drogę jak biała Niagara.

I pamięć jak biała Niagara.

O Tobie jak biała Niagara.

(J.B. Ożóg, Niagara cała młodości)

HOMOITELEUTON

HOMOITELEUTON i

SYMPLOKE

SYMPLOKE

• homoiteleuton

Nie, dom wasz pustym nie jest. Nie widzicie w nim

dzieci waszych, ale ich sława przemieszkuje z

wami, zajaśnieją jej blaskiem ostatnie dni wasze.
(mowa Peryklesa)

• complexio = symploke

Kto często łamał przymierza? Kartagińczycy.
Kto prowadził najokrutniejsze wojny?

Kartagińczycy.
Kto Italię znieważył? Kartagińczycy.
(mowa Katona)

POWTÓRZENI

POWTÓRZENI

A

A

O

O

ROZLUŹNIONE

ROZLUŹNIONE

J

J

IDENTYCZNOŚ

IDENTYCZNOŚ

CI

CI

PARONOMAZJA

PARONOMAZJA

• może morze nie pomoże
• Różo różańcowa kamieniu zakamieniałości

(M. Białoszewski)

• Ma przyjechać do mnie Ania do Anina, /Ania z

Manią, więc nie minie parę dni, a /Mania z Anią

nie ominą mnie tu - i na /Imieniny me przyjadą

do Anina (J. Tuwim, Lament aniński)

• Przy-czyno źródła – czynów

Ale N A C Z Y N I E M stałaś się DUCHOWNYM

(C. Norwid, Do najświętszej Marii Panny. Litania)

FIGURA ETYMOLOGICZNA

FIGURA ETYMOLOGICZNA

J. Kochanowski, Tren X

Czyli się w czyścu czyścisz, jeśli z strony
ciała
Jakakolwiek zmazeczka na tobie została

J. Kochanowski, Satyr

Jako tego za ojców waszych było siła,
Którym Rzecz Pospolita milsza niż swa
była.

PARONIMIA

PARONIMIA

• Być może i był klerykiem, ale klerk z

niego żaden – zero samodzielnego
myślenia, zrozumienia istoty nauki, którą
rzekomo miał posiąść.

• Wszystko, co robi, zachwyca swoją

efektownością, ale niestety w ogóle nie
jest efektywne.

• Przeczytam jeszcze jeden statut i jakże

wspaniale zmieni się mój status…
(społeczny?).

POLYPTOTON

POLYPTOTON

i

PARCHESIS

PARCHESIS

• POLYPTOTON
Człowiek człowiekowi wilkiem.
Wiosną niech wiosnę, nie Polskę

zobaczę.

(J. Lechoń)

• PARCHESIS

urbi et orbi
kroczy i broczy, co widzą me oczy

DIAFORA

DIAFORA

(

(

DYSTYNKCJA

DYSTYNKCJA

)

)

Umarła guwernantka, jest w niebie
Jak zwykle wziął ją pan do siebie.

(H. Sienkiewicz)

ANTANAKLASIS

Póki córeczki opiewałem wdzięki,
Mamusia słucha, stryj czyta;
Lecz skorom westchnął do serca i ręki,
Ja słucham, cały dom pyta.
 
Mama o wioskach i o duszach gada,
Pan stryj o rangach, dochodach,
A pokojowa służącego bada
O mych w kochaniu przygodach.
 
Mamo, stryjaszku! Jedna ja duszę
I na Parnasie mam włości;
Dochodów piórem dorabiać muszę,
A ranga u potomności. (A. Mickiewicz, Zaloty)

NAGROMADZENIE

NAGROMADZENIE

(ACCUMULATIO,

(ACCUMULATIO,

CONGERIES)

CONGERIES)

Ręko moja, stępione pióro twoje zatnij,
A błazna Jezierskiego dokończ rys ostatni.
Błaźnie! Czy to nie w wolnym kraju żyjem, błaźnie. [!]
Żeby ci prawdy mówić nie można wyraźne?
I jak śmiesz, błaźnie, palcem ręce straszyć czyje
Gdy już naród na twoją wyrok pisze szyję?
Błaźnie! To ty żyć możesz pod plamą nieczystą,
Dla wszystkich ludzi oszust, sobie egoistą […]?
Błaźnie, to tobie wolno (błaźnieś wart kagańca)
Naszego, ty psie stary kąsać pomazańca […]?
To tobie wolno, błaźnie, błazna z błaznów plemię [!]
Bluźnić Bogu, lżyć króla, zdradzać swoją ziemię?

(Franciszek Zabłocki Do Jezierskiego kasztelana…)

POWTÓRZENIA

POWTÓRZENIA

ZNACZEŃ

ZNACZEŃ

SYNONIMIA

SYNONIMIA

• To półinteligent, tępak, głupek, idiota.
• Nasz ukochany piesek, piesiunio,

pieseczek, nasze zwierzątko, nasz

jamniczek, członek naszej rodziny

– Fafik.

• To było niesamowite, wspaniałe,

wyjątkowe wydarzenie. Doskonałym

pomysłem była organizacja tego

cudownego przedsięwzięcia.

SYNONIMIA

SYNONIMIA

SKŁADNIOWA

SKŁADNIOWA

• Wyleczyłem Fafika na nerwicę u X-a

ziołami.

• Lekarstwem na nerwicę Fafika

okazały się zioła X-a.

• X jest weterynarzem. Mój Fafik miał

kłopoty z nerwami, więc zawiozłem

go do X-a i on go wyleczył ziołami.

• różnica w strukturze tematyczno-

-rematycznej

HENDIADYS i

HENDIADYS i

REDUNDANCJA

REDUNDANCJA

• HENDIADYS

Broń i męża opiewam, co z Troi
wybrzeża

=> Męża zbrojnego opiewam…

=> Nie chodzi o jakąkolwiek, całą
broń istniejącą na świecie, ale o
broń Eneasza

• pleonazm i tautologia

FIGURY

FIGURY

PRZEZ

PRZEZ

DETRAKCJĘ

DETRAKCJĘ

ELIPSA

ELIPSA

• Jan czytał książkę, a Maria – gazetę.
• Córka wyszła do szkoły, a matka – do pracy.
• Nigdy więcej tam nie pójdę. Ty też.
• Nie wszystko złoto, co się świeci. Nie

wszystko – co brzęczy.

• Stendhal zasłynął wnikliwą analizą emocji i

motywacji swoich bohaterów, Dickens –
brytyjskim humorem i obrazowością opisów.

ZEUGMA

ZEUGMA

O mnie Moskwa i będą wiedzieć Tatarowie,
I różnego mieszkańcy świata Anglikowie

(J. Kochanowski, Pieśń XXIV Ksiąg wtórych)

Mnie Niemiec i waleczny Hiszpan, mnie

poznają,
Którzy głęboki strumień Tybrowy pijają

(J. Kochanowski, Pieśń XXIV Ksiąg wtórych)

ANAKOLUT

ANAKOLUT

Jak się unosiło tamto całe górne,

znaczy: po górze, góra i to, co na
górze: Nowe Miasto Starego Miasta?
Może lepiej: jak wisiało? samo w sobie
i nad sobą? Przepalone żywymi
ogniami? dymione? pylone? bite?
huczne? tłuczone?
(M. Białoszewski, Pamiętnik z
powstania warszawskiego)

SYLLEPSA

SYLLEPSA

• podniosły się ręce i głosy
• Bogatszy jest człowiek, który ma

jedną duszę niż ten, który ma dusz
pięćset.

• Dwóch rzeczy nigdy nie odmawiam –

wódki i brewiarza.

FIGURY

FIGURY

PRZEZ

PRZEZ

TRANSMUTACJĘ

TRANSMUTACJĘ

TMESIS

• lekce sobie ważyć

• Ten wiarygodny człowiek nie jest

godny wiary.

INWERSJA

INWERSJA

• Szczęśliwy jest człowiek, który

problemów żadnych nie ma.

• Od niebieskiej piękniejsza kolorów

obręczy,

Ciebie, Irydo, wielbię pod imieniem tęczy

(S. Trembecki, Listy do Irydy)

Irydo, (jaka?) piękniejsza + od (czego?)

obręczy (czego?) kolorów // obręczy (jakiej?)

niebieskiej + wielbię (orzeczenie) + (kogo?)

Ciebie

Irydo, piękniejsza od niebieskiej obręczy

kolorów, wielbię Ciebie …

HYPERBATON

HYPERBATON

Zgłodniały wyje pies.

 

Lutni ma złota, co miłym gwarem

Do mdłego zaciekasz ucha;

(F.D. Kniaźnin, Do lutni)

CHIAZM

CHIAZM

Miły zapyta młodzieniec
Dzieweczka odpowie słodka

 

Potępi nas świętoszek, rozpustnik

wyśmieje.

  (A. Mickiewicz, Sonet V)

Bogu chwała, że taką zdarzył mi kochankę,
I kochance, że uczy chwalić Pana Boga.
(A. Mickiewicz, Sonet XIII)

HYPALLAGE (ENALLAGE)

HYPALLAGE (ENALLAGE)

Mijał strumień. Trzcina wiała wiotka
Las się kończył i zaczynał księżyc.
(K.K. Baczyński, Orfeusz w lesie)

A tam na wschód dudniły, turkotały drogi.

(W. Broniewski, Młodość)
Drudzy, co podali
Żagle wiatrom, na ślepe skały powpadali.
(J. Kochanowski, Tren XIX)

PROLEPSIS

PROLEPSIS

Bo wiem Witołda, że z wojskami stoi

(A. Mickiewicz, Grażyna)

INNE FIGURY

INNE FIGURY

SŁOWA

SŁOWA

PARARELIZM

PARARELIZM

Ja stoję za drzwiami – za klonowymi
I wciąż milczę ustami – rozkochanymi
Noc odchodzi w me ślady – tą samą drogą
Pociemniało naokół – nie ma nikogo!

(B. Leśmian, Ja tu stoję)

Najszlachetniejszy kamień jest ten, który kraje

wszystkie inne, a siebie zarysować nie daje;
najszlachetniejsze serce jest to, które właśnie
raczej siebie skaleczy, niż kogoś zadraśnie.

PARADOKS

PARADOKS

• oksymoron (gorący lód) TROP
• antyteza (I kocham – i nienawidzę)

FIGURA

ANTYTEZA

ANTYTEZA

• Wielki – mały człowiek.
• Taki mały, a jaki wielki. Wielki samochód dla

małego biznesu.

• Twój wybór – nasz kredyt.
• Winiary pomysł na… – Jeden pomysł, a tyle

możliwości.

• Jeśli to nie jest miłość – cóż ja czuję?

A jeśli miłość – co to jest takiego?

Jeśli rzecz dobra – skąd gorycz, co truje?

Gdy zła – skąd słodycz cierpienia każdego?

(F. Petrarka, Sonet 132, przeł. J. Kurek)

ANTYMETABOLA

ANTYMETABOLA

(KOMUTACJA)

(KOMUTACJA)

• Nie po to się żyje, żeby jeść, ale po to

się je, żeby żyć.

• Jesteśmy za siłą argumentów, ale

przeciw argumentowi siły.

EPITET

EPITET

• zaskakujące rozwiązanie
• nieznany nikomu człowiek
• dom Jana
• dach ze słomy
• wspaniały człowiek (epitet

oceniający)

PODZIAŁY EPITETÓW (1)

PODZIAŁY EPITETÓW (1)

• epitet stały (różanopalca Jutrzenka,

szybkonogi Achilles)

• epitet złożony (białogrzywy rumak,

zbożorodna ziemia)

• epitet tautologiczny (gorący upał, zimny

lód)

• epitet zdobiący (perłowy uśmiech, koralowe

usta)

• epitet superlatywny (człowiek najlepszy na

świecie)

PODZIAŁY EPITETÓW (2)

PODZIAŁY EPITETÓW (2)

• epitet metaforyczny (szklana równina

= jezioro a por. szklana powierzchnia)

• epitet barokowy

Biały jest polerowany alabastr z Karrary

Białe mleko przysłane w sitowiu z koszary

Biała łabeć i białym okrywa się piórem

Biała perła nieczęstym zażywana sznurem

Biały śnieg świeżo spadły, nogą nie deptany

Biały kwiat lilijowy za świeża zerwany

Ale bielsza mej panny płeć twarzy i szyje

Niźli marmur, mleko, łabeć, perła, śnieg, lilije

PODZIAŁY EPITETÓW (3)

PODZIAŁY EPITETÓW (3)

• epitet podmiotowy (cudowne miejsce)

i przedmiotowy (zeschła trawa)

• epitet statyczny (ogromna sofa) i

dynamiczny (spadający kamień)

• epitet podwójny i potrójny (DIADA i

TRIADA RETORYCZNA)

wspaniały i cudowny człowiek
problem ważny, trudny i wart uwagi

SOLECYZM

SOLECYZM

• Ten niewiasta straszliwy nas nie

przeraził.