Paradygmaty
w teorii bezpieczeństwa
Dr hab. Jarosław Gryz
Układ wystąpienia
• Paradygmat bezpieczeństwa
– Funkcje
• Pojęcie bezpieczeństwa
• Definiowanie bezpieczeństwa
• Stosowanie paradygmatu
– Zarządzanie strategiczne bezpieczeństwem
• Podsumowanie
Paradygmat bezpieczeństwa
Thomas Khun:
• paradygmat rozumiany jest jako
obowiązujący w danym okresie rozwoju
nauki wzorzec badań. Do jego zmiany
dochodzi wówczas, gdy w oparciu o
istniejący paradygmat nie jest możliwe
rozwiązywanie stawianych problemów oraz,
gdy pojawia się coraz więcej anomalii, tj.
faktów, które zdają się przeczyć
obowiązującym w ramach paradygmatu lub
wyprowadzanym z niego teoriom.
Paradygmat bezpieczeństwa
• paradygmat bezpieczeństwa podmiotu
budowany był i jest na wielu teoriach które
w zależności od perspektywy poznawczej
(badawczej) dobierane były i są pod kątem
konfirmacji bądź falsyfikacji określonych
tez, towarzyszących im założeń
• w każdym przypadku występują cztery
elementy, które tworzą paradygmat
bezpieczeństwa: podmiot bezpieczeństwa,
przedmiot bezpieczeństwa, środowisko w
którym bezpieczeństwo to jest zapewniane
lub realizowane oraz interakcje między
wymienionymi.
Paradygmat bezpieczeństwa
• Paradygmat bezpieczeństwa - zawierając w
sobie podmiot bezpieczeństwa, przedmiot
bezpieczeństwa, środowisko w którym
bezpieczeństwo to jest zapewniane lub
realizowane oraz interakcje między wymienionymi
- odnosi się do trzech domen, które
nakładając się i przenikając tworzą kontekst
poznania oraz koncepcję tegoż poznania.
– Pierwszą domeną jest człowiek oraz otaczający go świat
– świat działań człowieka, jego wytworów w świecie
przyrody z ich wzajemnym przenikaniem.
– Drugą, otoczenie w którym przebywa – społeczne jak i
przyrodnicze.
– Trzecią, świat idei dzięki którym ów człowiek rozpoznaje
się w otaczającej go rzeczywistości (idee i budowane na
ich kanwie ideologie można wyróżnić z uwagi na ich
specyfikę i właściwości, które określają działania
człowieka, społeczności, społeczeństw, narodów)
Paradygmat bezpieczeństwa
Funkcje eksplanacyjne w postaci:
• tworzenia przestrzennego, wielokryterialnego
obrazu środowiska bezpieczeństwa
międzynarodowego
• określenia istoty, zakresu, charakteru, specyfiki
bezpieczeństwa podmiotu w wymiarze globalnym,
regionalnym, subregionalnym, lokalnym
• racjonalizacji i ukierunkowania działań podmiotów
poprzez politykę i strategię w środowisku
międzynarodowym na rzecz przezwyciężania
zagrożeń, sprostania wyzwaniom, wykorzystania
szans
Paradygmat bezpieczeństwa
Badania prowadzone na paradygmacie prowadzą do:
• przyjmowania stałych, wynikających z paradygmatu cech
rzeczywistości, środowiska bezpieczeństwa podmiotu
(anarchiczności środowiska bezpieczeństwa, wrażliwości i
podatności podmiotów, ewolucji zagrożeń, normatywności
oraz instytucjonalizacji bezpieczeństwa podmiotów);
• określania kierunków działań określających bezpieczeństwo
podmiotu (np. delegalizacji wojny napastniczej i kontroli
zbrojeń, terroryzmu międzynarodowego oraz wielu innych);
• łącznego bądź rozłącznego badania płaszczyzn (sfer,
wymiarów) bezpieczeństwa: politycznego, ekonomicznego,
społeczno – kulturowego, militarnego.
• Rezultatem tych badań jest:
– określenie istoty, zakresu, charakteru, a także specyfiki
bezpieczeństwa podmiotu zarówno w jego wymiarze zewnętrznym,
jak i wewnętrznym w stosunku do uwarunkowań
(determinantów) występujących w środowisku
podmiotu.
Pojęcie bezpieczeństwa
• Pojęcie bezpieczeństwa w znaczeniu politologicznym,
występujące w naukach społecznych, cechuje
różnorodność i dowolność wykładni.
• Współcześnie mamy do czynienia z nieustającym
rozszerzaniem jego znaczenia, co sprawia że nie ma
spójnej uzgodnionej definicji bezpieczeństwa w
stosunkach międzynarodowych.
• W literaturze przedmiotu możemy wyodrębnić trzy
podejścia, na podstawie których podejmowane są
próby zdefiniowania tego pojęcia. Są to: sposób
odczuwania bezpieczeństwa, sposób rozumienia
bezpieczeństwa, sposób określania bezpieczeństwa.
Pojęcie bezpieczeństwa
• Stan bezpieczeństwa: subiektywny, obiektywny, B. Buzan,
People, States and Fear: An Agenda for International Security Studies
in the Post-Cold War Era, Hemel Hempstead: Harvester Wheatsheaf
1991 (second edition), s. 19;
• Zakresu podmiotowego bezpieczeństwa: J. Kukułka,
Bezpieczeństwo a współpraca europejska: współzależności i
sprzeczności interesów, Sprawy Międzynarodowe 1982, nr 7;
• Zakresu przedmiotowego bezpieczeństwa; R. Zięba, Wpływ
procesów internacjonalizacji na ewolucję bezpieczeństwa państw, w
J. Kukułka (red.), Internacjonalizacja życia narodów i państw,
Warszawa 1991, s. 78-92;
• Dynamiki (oraz towarzyszącej jej ewolucji) bezpieczeństwa: J.
Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Warszawa
1996;
• Procesu bezpieczeństwa: R. Zięba, Instytucjonalizacja
bezpieczeństwa europejskiego – koncepcje – struktury –
funkcjonowanie, Warszawa 2004 (wyd. IV), s. 47-54;
• Przestrzennego układu bezpieczeństwa: O. Waever,Western
Europe: structure and strategy at the national and regional levels. In:
International Relations Scholarship Around the World. Eds. Arlene B.
Tickner, London: Routledge, 2009, s. 261-286.
Pojęcie bezpieczeństwa
• Bezpieczeństwo – w wymiarze
podmiotowym, przedmiotowym,
funkcjonalnym / procesualnym – można
definiować w odmienny sposób, przy
wykorzystaniu różnorodnych teorii oraz
podejść badawczych.
• Dotyczy ono jednak zawsze podmiotów
występujących w stosunkach społecznych
w postaci:
– państw oraz społeczeństw, tworzonych z
ich udziałem instytucji i organizacji,
rządowych i pozarządowych.
Pojęcie bezpieczeństwa
• Dążąc do określenia paradygmatu
bezpieczeństwa, odnosimy się do:
– Interakcji między ww. podmiotami
– Uwarunkowań w których mają one
miejsce, tj. wymiarów bezpieczeństwa:
globalnego, regionalnego,
subregionalnego
• Bezpieczeństwo przyjmuje inną postać w
zależności od rozpatrywanego kontekstu, a
wymiary bezpieczeństwa – pomimo
wzajemnego przenikania – pozostają
odrębne tak w poszczególnych regionach,
subregionach, czy wreszcie lokalnie.
Definiowanie
bezpieczeństwa
Paradygmat bezpieczeństwa
składa się z różnorodnych
odmian bezpieczeństwa
definiowanych w
stosunku do:
– poszczególnych podmiotów
bezpieczeństwa,
– ich interakcji,
– różnych wymiarów / obszarów
w których mają one miejsce.
PŁASZCZYZNA
BEZPIECZEŃSTW
A
WYMIAR BEZPIECZEŃSTWA
GLOBALNY
REGIONALNY
SUBREGIONALN
Y
LOKALNY
POLITYCZNA
GOSPODARCZA
SPOŁECZNA
KULTUROWA
INFORMACYJNA
EKOLOGICZNA
MILITARNA
BEZPIECZEŃSTWO
ZEWNĘTRZNE
BEZPIECZEŃSTWO
WEWNĘTRZNE
CECHY ŚRODOWISKA
BEZPIECZEŃSTWA
(PROCESY, ZJAWISKA,
ZDARZENIA)
CECHY WŁASNE PODMIOTU
BEZPIECZEŃSTWA
(MISJA, WIZJA, CEL)
WYZWANIA -
RYZYKA
ZAGROŻENIA
SZANSE
WYMIARY
BEZPIECZEŃSTWA:
GLOBALNE,
REGIONALNE,
SUBREGIONALNE,
LOKALNE
PODMIOT
BEZPIECZEŃSTWA
CECHY
ŚRODOWISKA
BEZPIECZEŃSTWA
DZIAŁANIA
OKREŚLAJĄCE
BEZPIECZEŃSTWO
PODMIOTU
PŁASZCZYZNY
BEZPIECZEŃSTWA
PODMIOTU
W
z
S
LEGENDA:
W – WYZWANIA
Z – ZAGROŻENIA
S – SZANSE
W
M
C
LEGENDA:
W – WIZJA
M – MISJA
C – CEL
„Awers”
„Rewers”
R
R
R
R - RYZYKA
Definiowanie
bezpieczeństwa
• wyzwania (rozumiane jako zespół czynników,
których wybór określa negatywny lub pozytywny
stan bytu i rozwoju podmiotu);
• ryzyka (miara/ocena niebezpieczeństwa
wynikającego albo z prawdopodobnych zdarzeń od
nas niezależnych, albo z możliwych konsekwencji
podjęcia decyzji. Ryzyko jest wskaźnikiem stanu,
zjawiska, procesu, trendu który może prowadzić do
strat)
• zagrożenia (rozumiane jako zespół czynników
negatywnie oddziałujących na byt i rozwój
podmiotu);
• jak i szanse (rozumiane jako zespół czynników
pozytywnie oddziałujących na byt i rozwój
podmiotu).
Definiowanie
bezpieczeństwa
• wizja bezpieczeństwa podmiotu wyraża
konceptualną gotowość do sprostania wyzwaniom,
zagrożeniom, szansom, zwykle określającym jego
działania na rzecz zapewnienia bytu i rozwoju w
średnio – i długoterminowej perspektywie czasu;
• misja bezpieczeństwa podmiotu określa sposób
jego bieżącego działania na rzecz zapewnienia
bytu i rozwoju w stosunku do istniejących
(rozpoznanych) wyzwań zagrożeń, szans;
• cele bezpieczeństwa podmiotu wyznaczają
kierunek działań (realizowanych bądź
podejmowanych) w stosunku do
istniejących (rozpoznanych) oraz prognozowanych
wyzwań zagrożeń, szans.
W
M
C
POLITYKA
STRATEGIA
Rewers
W
Z
S
STRATEGIA
POLITYKA
Awers
W
M
C
POLITYKA
STRATEGI
A
Awers
W
Z
S
STRATEGI
A
POLITYKA
Rewers
Definiowanie
bezpieczeństwa
Działania podmiotu:
• są pochodną wartości, potrzeb i interesów
określających jego byt i rozwój
• misja podmiotu jest ściśle związana z jego wizją oraz
formułowanymi w tym zakresie celami.
• działania podmiotu są długofalowe, obliczone na
uzyskanie określonych efektów w czasie.
• działania podmiotu uwzględniają istniejące i
potencjalne wyzwania, zagrożenia i szanse, które są
lub mogą być podstawą modyfikacji zarówno polityki
jak i strategii.
• cele podmiotu są realizowane zarówno w sposób
koncepcyjny – odpowiadający strategii jako koncepcji
działania, jak i w sposób praktyczny – odpowiadający
strategii jako metodzie lub wielu metodom działania.
Polityka państwa / Strategia państwa
Polityka i strategia ogólna
Polityka społeczno – kulturowa / Strategia społeczno -
kulturowa
Polityka ekonomiczna / Strategia ekonomiczna
Polityka bezpieczeństwa / Strategia bezpieczeństwa
Polityki i strategie dziedzinowe
Polityka
makroekonomiczna /
Strategia
makroekonomiczna
Polityka
mikroekonomiczna /
Strategia
mikroekonomiczna
Polityka społeczna /
Strategia społeczna
Polityka kulturowa /
Strategia kulturowa
Polityka
obronności /
Strategia
obronności
Polityka
wojskowa /
Strategia
wojskowa
Polityki i strategie sektorowe
TEORIA BEZPIECZEŃSTWA
TEORIE
BEZPIECZEŃSTWA
TEORIE
BEZPIECZEŃSTWA
TEORIE
SPOŁECZNE
INNE
RODZAJE
TEORII
SPOŁECZNYCH
TEORIE
ORGANIZACJI
I ZARZĄDZANIA
TEORIE
POLITYKI
STOSUNKÓW
M.NARODOWYCH
STRATEGIA
ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTWEM
STRATEGIA
ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTWEM
Osobowe
źródła
informacji
Osobowe
źródła
informacji
ZASOBY Z ZAKRESU STRATEGII BEZPIECZEŃSTWA
ZASOBY Z ZAKRESU STRATEGII BEZPIECZEŃSTWA
• pracownicy naukowi
• pracownicy nauk.-dyd.,
• etatowi i nieetatowi pracownicy
uczelnianych ośrodków
(placówek) informacji,
• pracownicy jednostek
organizacyjnych, zabezpieczających
merytorycznie proces kształcenia
• pracownicy naukowi
• pracownicy nauk.-dyd.,
• etatowi i nieetatowi pracownicy
uczelnianych ośrodków
(placówek) informacji,
• pracownicy jednostek
organizacyjnych, zabezpieczających
merytorycznie proces kształcenia
Instytucjonalne
źródła
informacji
Instytucjonalne
źródła
informacji
Dokumentalne
źródła
informacji
Dokumentalne
źródła
informacji
• Akademicki Ośrodek
Informacji Naukowej,
• Wydziały
• Instytuty Wraz ze swoimi OIN
• Katedry
• Zakłady
• Akademicki Ośrodek
Informacji Naukowej,
• Wydziały
• Instytuty Wraz ze swoimi OIN
• Katedry
• Zakłady
• naukowe biblioteki akademickie
(wypożyczalnie, czytelnie, archiwa)
• wydziałowe i instytutowe
biblioteki i czytelnie
• akademickie, wydziałowe
i instytutowe komórki
dokumentalistyczne i inne
• naukowe biblioteki akademickie
(wypożyczalnie, czytelnie, archiwa)
• wydziałowe i instytutowe
biblioteki i czytelnie
• akademickie, wydziałowe
i instytutowe komórki
dokumentalistyczne i inne
TEORIE ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTWEM
N
A
R
O
D
O
W
E
P
O
N
A
D
N
A
R
O
D
O
W
E
D y p l o m a t y c z n e
E k o n o m i c z n e
I n f o r m a c y j n e
Narodowa
Strategia
Wojskowa
NARODOWA STRATEGIA BEZPIECZEŃSTWA
Narodowa
Strategia
Obronna
Działania Wojenne na
Głównych Teatrach
Major Theater Wars (MTWs)
Operacje o mniejszej skali
wynikające z Planów
Wariantowych
Smaller Scale Contingencies
Obecność i
Zaangażowanie
Wojskowe
Rozwój i transformacja
dla przyszłości
E l e m e n t y n a r o d o w e j p o t ę g i:
M i l i t a r n e
TEORIA STRATEGICZNEGO ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTWEM
Wnioski
• mamy do czynienia z pewnymi
wyabstrahowanymi paradygmatami
bezpieczeństwa podmiotu, które są wyrazem
konkretnych cech z nim związanych, niż z
paradygmatem jako takim, opisującym jego
bezpieczeństwo w sposób całościowy.
• dwa istotne elementy określające paradygmat
bezpieczeństwa podmiotu.:
– uniwersalny „rdzeń” teorii poznania i eksplanacji
rzeczywistości.
– „rdzeń” podlega różnorodnym interpretacjom – w
zależności od intencji, przekonań, lub stawianych tez,
co sprawia, iż paradygmat bezpieczeństwa podmiotu
nie posiada jednej postaci, lecz wiele.
Wnioski
• teoria bezpieczeństwa podmiotu jest
uniwersalna na poziomie poznania zdarzeń,
zjawisk, procesów, trendów i megatrendów,
lecz nie eksplanacji z której biorą się
podstawowe różnice w pojmowaniu
rzeczywistości
• podstawą teorii bezpieczeństwa podmiotu
są różnorodne elementy teorii w tym:
komunikacja, idee, narzędzia, które służą
zapewnieniu istnienia, rozwoju oraz
zaspakajaniu pragnień, a także uczucia,
namiętności
Wnioski
• O cechach własnych teorii
bezpieczeństwa decydują:
– charakter założeń;
– przyjęta wielokryterialność;
– kontekst bezpieczeństwa podmiotu.
Podsumowanie
• Rola paradygmatu
• Istota badań nad bezpieczeństwem
• Zakres poznania