Dr Beata Piórecka

Zakład Żywienia Człowieka,
Instytut Zdrowia Publicznego, Wydział Nauk o Zdrowiu,
Collegium Medicum Uniwersytet Jagielloński

Dieta w schorzeniach

wątroby

I

D

I

X

Dieta w marskości wątroby

Marskość wątroby

polega na zniszczeniu budowy

zrazikowej wątroby i uszkodzeniu miąższu przez
nadmierny rozwój tkanki łącznej. Skutkiem jest
utrudnienie odpływu żylnego i odpływu żółci oraz
zaburzenia w funkcjonowaniu wątroby (brak
łaknienia, wzdęcia, zaburzenia trawienia itp.)

Gdy choroba ta przebiega bez żadnych powikłań, dieta
jest zbliżona do żywienia normalnego.
Natomiast w

marskości niewyrównanej

dochodzi do

upośledzenia czynności wątroby i pojawiają się:
obrzęki, nadciśnienie wrotne, puchlina brzuszna,
żółtaczka oraz zaburzenia metabolizmu niektórych
składników odżywczych. Dieta musi być wtedy
indywidualnie dobierana.

BP

Najważniejsze zasady diety
w wyrównanej marskości wątroby

1. Należy dostarczyć odpowiednią ilość energii.

Jeżeli

masa ciała jest prawidłowa, zaleca się dzienne spożycie
35-40 kcal/kg m. c. Kaloryczność diety powinna średnio
wynosić 2400-2700 kcal. Natomiast, jeżeli chory ma
zbyt małą masę ciała i obserwuje się objawy
niedożywienia, konieczne jest zwiększenie ilości
przyjmowanych w pokarmie kalorii do 44 kcal/kg masy
ciała.

2. Dieta powinna być bogatobiałkowa

.

Zaleca się

spożywanie w ciągu dnia 1,5 g białka/kg m. c. Należy
dbać o to, aby przynajmniej 1/2 białka (do 2/3) było
pochodzenia zwierzęcego (mięso (drób, cielęcina),
ryby (świeże), mleko i produkty mleczne, jaja).

BP

3. Należy zachować ilość tłuszczów taką, jaką zaleca
się człowiekowi zdrowemu.

Powinna ona zatem

wynosić 1 g/kg masy, a więc od 50 do 90 g na dobę.
Najlepsze źródła tłuszczu to: oleje roślinne, margaryny
miękkie, masło. Konieczne jest natomiast wykluczenie
słoniny, smalcu, bekonu, łoju.

4.

Źródłem łatwo przyswajalnej energii powinny być

węglowodany

, których ilość w diecie ma wahać się w

granicach

od 330 do 400 g

. Przekroczenie 400 g na

dobę nie jest wskazane z powodu możliwości
wystąpienia objawów nietolerancji węglowodanowej.
Należy ograniczyć ilość cukrów prostych do najwyżej
70 g na dobę. Ich źródłem jest cukier używany do
słodzenia napojów, cukier w wyrobach cukierniczych,
słodyczach, a nawet w owocach.

BP

5.

W wątrobie następuje magazynowanie

witaminy

A, D i K

(ryzyko niedoborów). W przypadku

witaminy A podaż powinna wynosić 5000 j.m.

- szczególną uwagę należy zwrócić na

witaminę C i

witaminy z grupy B

.

Zapotrzebowanie na witaminę

C wzrasta do 500, a nawet 1000 mg na dobę.
- zapotrzebowanie na witaminy z grupy B to: na
witaminę B

1

30-50 mg, B

2

5-10 mg, na witaminę PP

100 mg.

Dieta z dużą ilością warzyw i owoców obfitujących
w beta-karoten (prowitaminę A) i witaminę C.
Źródłem witamin z grupy B mogą być drożdże
piwne oraz produkty zbożowe.

BP

6.

W marskości wątroby zdarzają się również

niedobory składników mineralnych. Najczęściej
dotyczy to

wapnia i cynku.

Źródłem wapnia w diecie

powinny być produkty mleczne. Cynk z kolei jest
obecny w chudym mięsie, drobiu i rybach

.

7.

Wszystkie posiłki powinny być przygotowane

zgodnie z zaleceniami diety lekko strawnej. Wskazane
jest więc gotowanie w wodzie i na parze, duszenie nie
poprzedzone obsmażaniem, pieczenie w folii.
Dzienną rację pokarmowa należy podzielić na 5-6
posiłków.

W marskości wątroby obowiązuje bezwzględny zakaz

picia napojów alkoholowych.

Należy również ograniczyć picie kawy i herbaty,

zwłaszcza mocnych naparów.

BP

PRODUKTY ŹLE TOLEROWANE PRZEZ
CHORYCH NA MARSKOŚĆ WĄTROBY

-

Należy do nich żywność zawierająca duże ilości

błonnika pokarmowego: warzywa kapustne (kapusta,
brukselka, kalafior), warzywa strączkowe, warzywa
cebulowe (cebula, czosnek).
Spośród owoców przeciwwskazane są gruszki i śliwki.
- Źle tolerowane mogą być również gruboziarniste
kasze, pieczywo cukiernicze o dużej zawartości
tłuszczu, ryby i wędliny wędzone, tłusta wieprzowina i
konserwy.
- Unikać także czekolady i kakao oraz

- Unikać przypraw drażniących przewód pokarmowy
(pieprz, curry, cząber, itp.),

BP

Najważniejsze zasady diety
w niewyrównanej marskości wątroby

•

Ilość energii i białka powinna być taka sama jak w

przypadku wyrównanej marskości wątroby. Jeśli
jednak objawy niewydolności nasilają się, należy
wtedy

ograniczyć ilości białka.

•

Nie ma konieczności ograniczania ilości tłuszczu w

diecie.

•

Z powodu obrzęków i puchliny brzusznej niezbędne

jest ograniczenie ilości sodu do około 1200 mg na
dobę

(dieta niskosodowa)

oraz zwiększenie spożycia

produktów roślinnych bogatych w

potas

, takie jak

pomidory, ziemniaki, banany. Warto również
sporządzać mocne wywary z warzyw, które
dostarczają dużej ilości potasu.

BP

UWAGA:

•

chorzy z przewlekłymi chorobami wątroby są często

niedożywieni,

•

u wszystkich chorych w chwili rozpoczęcia leczenia

należy

ocenić stan odżywienia

, a następnie

kontrolować go regularnie,

• zapotrzebowanie na białko i produkty energetyczne
jest większe u chorych z marskością wątroby,

• chorzy z przewlekłą chorobą wątroby powinni
spożywać 4-7 posiłków dziennie, uwzględniając nocny
posiłek węglowodanowy,

• ograniczenie ilości spożywanego sodu nie powinno
przekraczać 60-80 mmol/dobę w przypadku chorych z
marskością wątroby i długotrwałym wodobrzuszem,

• nie należy ograniczać podaży białka w przypadku
chorych z marskością wątroby i encefalopatią.

BP

Przyczyną tworzenia się kamieni żółciowych jest
nieprawidłowy skład żółci.
W warunkach prawidłowych żółć składa się z
trzech składników (cholesterolu, kwasów
żółciowych i lecytyny), występujących w
określonych proporcjach.
Odpowiedni stosunek tych trzech składników
powoduje, że cholesterol jest całkowicie
rozpuszczalny w żółci.
Kamienie mogą się tworzyć w pęcherzyku
żółciowym , jak również w drogach żółciowych,
lub też przedostawać się z pęcherzyka
żółciowego do dróg żółciowych. Mówimy wtedy o
kamicy pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych.

BP

KAMICA ŻÓŁCIOWA

- najczęstsza choroba

pęcherzyka żółciowego.

Współistnienie chorób takich jak:

otyłość, cukrzyca,

hiperlipidemie.

Dieta obfitująca w produkty z dużą zawartością cukru, takie jak:

miód, słodycze, czekolada, wysokosłodzone dżemy, cukier do

słodzenia, oraz uboga w produkty obfitujące w nienasycone

kwasy tłuszczowe takie jak: oliwa z oliwek, oleje roślinne,

margaryny miękkie (powoduje to zmniejszenie jednego ze

składników żółci – lecytyny, która ułatwia rozpuszczanie

cholesterolu).
Nadmierne spożycie tłuszczów zwierzęcych, oraz produktów

zawierających znaczne ich ilości, takich jak: smalec, słonina,

boczek, masło, śmietana, żółtka jaj, wieprzowina, baranina,

kiszka, pasztetowa, podroby, tłuste sery.
Zbyt mała ilość błonnika w diecie (dieta uboga w produkty takie

jak pieczywo razowe, grube kasze, otręby, surowe warzywa i

owoce).
Złe przyzwyczajenia żywieniowe: nieregularne spożywanie
posiłków, jedzenie w pośpiechu, spożywanie głównego,
najbardziej obfitego posiłku wieczorem, częste spożywanie
posiłków typu „fast-food”, dieta uboga w warzywa i owoce.

BP

CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA TWORZENIE

SIĘ KAMIENI ŻÓŁCIOWYCH

DIETA W ZAOSTRZENIU KAMICY

ŻÓŁCIOWEJ

Kiedy pojawiają się dolegliwości bólowe, należy stosować

dietę łatwo strawną, niskotłuszczową z ograniczeniem
produktów obfitujących w błonnik

(szczególnie jego

nierozpuszczalną frakcję).

Należy

wyłączyć

z diety te produkty, które nasilają dolegliwości:

a) produkty tłuszczowe takie jak: smalec, słonina, boczek,

majonez, śmietana, żółtka jaj, a także ciasta z dużą ilością
tłuszczu i cukru,

b) produkty zawierające znaczne ilości błonnika

nierozpuszczalnego: pieczywo razowe, grube kasze, otręby
pszenne, surowe warzywa i owoce ze skórką i pestkami,

c) warzywa i owoce wzdymające: suche nasiona roślin

strączkowych, groszek zielony, fasolka szparagowa, kapusta,
pory, cebula, czosnek, kalafiory, brokuły, gruszki, czereśnie,
śliwki,

d) produkty zawierające kwas szczawiowy (szpinak, szczaw,

rabarbar, kakao, czekolada)

e) potrawy ostre i pikantne, marynaty i konserwy.

BP

Po zabiegu bardzo ważną rzeczą jest właściwe

postępowanie dietetyczne w okresie adaptacji przewodu

pokarmowego do faktu nie posiadania pęcherzyka

żółciowego (nie dłużej niż 3 - 4 tygodnie).

W tym czasie należy stosować

dietę łatwo strawną,

niskotłuszczową, z ograniczeniem błonnika.

W miarę

upływu czasu należy dietę rozszerzać, powracając powoli

do normalnego żywienia.

Trzeba jednak pamiętać, że usunięcie pęcherzyka

żółciowego wraz ze złogami usuwa jedynie przyczynę

dolegliwości, nie likwiduje natomiast przyczyny

tworzenia się kamieni (niewłaściwy skład żółci

produkowanej przez wątrobę). Dlatego nadal należy

unikać czynników powodujących zaburzenia tj:

- nadmierne spożycie tłuszczów zwierzęcych w diecie
- nadmierne spożycie cukrów prostych (cukier, słodycze)
- mała ilość warzyw i owoców w posiłkach
- zbyt obfite, nieregularnie spożywane posiłki

BP

DIETA PO USUNIĘCIU KAMIENI

ŻÓŁCIOWYCH

WYBRANE CHOROBY NEREK

Rola nerek:

-

wydalanie końcowych produktów przemiany materii,

- utrzymywaniu stałego bilansu wodno-elektrolitowego,

- regulacji gospodarką kwasowo-zasadową.
Nerka jest również narządem wewnątrzwydzielniczym
(renina, angiotensyna II, czynna wit. D, erytropoetyna i
inne)

Ostra niewydolność nerek

Objawy:

skąpomocz (dobowe wydzielanie moczu < 400 ml) lub
bezmocz, wzrost stężenia mocznika, kreatyniny
(końcowych produktów przemian białkowych) oraz
potasu i fosforu. Objawy kwasicy metabolicznej.

BP

Przyczyny Ostrej Niewydolności Nerek

a)Przednerkowe
-

krwotoki lub nadmierna utrata płynów drogą przewodu

pokarmowego lub przez nerki (wielomocz, przedawkowanie leków
moczopędnych),
- zmniejszenie objętości wyrzutowej serca np. wskutek zawału m.
sercowego, przewlekłej niewydolności serca (niedokrwienie
nerek),

b) Nerkowe

-zmiany zapalne nerek,

-toksyny i leki uszkadzające nerki,

-niedokrwienie nerek (zwężenie lub zamknięcie tętnic nerkowych,
zakrzepica żył nerkowych)

C) Zanerkowe
-

niedrożność lub przerwanie ciągłości moczowodów (np. kamica,

guzy szyjki macicy lub stercza)
- niedrożność lub uszkodzenie pęcherza moczowego

BP

PRZEWLEKŁA NIEWYDOLNOŚĆ NEREK (PNN)

Dochodzi do utraty czynnych nefronów w stopniu
uniemożliwiającym stan homeostazy.
Przyczyny (u osób starszych):

- cukrzyca (20%)

- nadciśnienie tętnicze (17%)

- choroby naczyń nerkowych (17%)

- przewlekłe kłębuszkowe zapalenia nerek (15%)
Choroba przebiega w kilku okresach:
I- utajona PNN (upośledzenie wydalniczej funkcji nerek o 50%).
II – wyrównana PNN - objawia się wielomoczem i wzrostem
kreatyniny we krwi.
III – niewyrównana PNN = jawna PNN objawy: wzrost poziomu
kreatyniny i mocznika we krwi, kwasica metaboliczna, zab. gosp.
wapniowo-fosforanowej, anemia, neuropatia, kardiomoiopatia
mocznicowa.
IV – schyłkowa PNN wymaga leczenia nerkozastępczego lub
przeszczep nerki.

BP

LECZENIE NERKOZASTĘPCZE
Hemodializa –

krew chorego jest heparynizowana i

poprzez błonę dializacyjną oczyszczana z ubocznych
produktów przemiany materii przy zastosowaniu płynu
dializacyjnego dobieranego indywidualnie dla pacjenta.
Zazwyczaj pacjent jest dializowany 3 x w tygodniu po 4-6 h.

Dializa otrzewnowa

– polega na podawaniu i

wypuszczaniu 2-3 litrów płynu dializacyjnego do jamy
otrzewnej poprzez cewnik implantowany w powłokach
brzusznych przez całą dobę w odstępach kilkugodzinnych.

Hemofiltracja

- polega na odsączaniu osocza

bezbiałkowego za pomocą błony filtracyjnej dzięki
zastosowaniu odpowiedniego ciśnienia hydrostatycznego.
Przesącz mocznicowy uzupełnia się odpowiednią objętością
płynu zastępczego (u chorych na niewydolność krążenia).

BP

Główne problemy w żywieniu osób z przewlekłą
niewydolnością nerek w okresie dializacyjnym:

1. Niedożywienie energetyczno-białkowe ( u około 20-70 %

pacjentów),

2. Składniki mineralne w nadmiarze: sód, potas, fosfor
3. Składniki mineralne w ilościach niedoborowych: wapń,

magnez, cynk i żelazo.

4. Niedobór witamin rozpuszczalnych w wodzie oraz witamin A

i D.

Cele stosowania diety:

-

utrzymanie dobrego stanu odżywienia oraz zapobieganie
niedożywieniu,

-

regulacja stężenia potasu i fosforanów w surowicy krwi,

-

zapobieganie rozwojowi zmian miażdżycowych,

-

zabezpieczenie odpowiedniej podaży witamin i
mikroelementów.

BP

1. Dieta wysokoenergetyczna

(ok. 35-40 kcal/kg m.c./dobę) tj. ok.

2000-2500 kcal/ dobę. Główne źródło energii – węglowodany
złożone (kasze, makarony, ryż).

2. Dieta bogatobiałkowa

( u chorych dializowanych 1,2-1,4 g/ kg

m.c./dobę) białko pełnowartościowe.

Uwaga na nadmiar białka –

toksemia.

3. Dieta bogata w wielonienasycone kwasy tłuszczowe.

4. Spożywanie ok. 30 g błonnika pokarmowego.
5. Ograniczenie spożycia

potasu

do 1500-2000 mg/dobę (podwójne

gotowanie bez soli).

6. Ograniczenie ilości spożywanego

fosforu

(w praktyce bardzo

trudne) – wyłączenie produktów tj. sery żółte, podroby, śledzie,
szproty, szynki wędzone, orzechy. (stosowanie leków wiążących
fosfor w przewodzie pokarmowym)

7. Dieta niskosodowa.
8. Suplementacja wapnia w ilości 1-1,5 g na dobę.
9. Dieta bogata w żelazo.
10. Suplementacja witamin rozpuszczalnych w wodzie.

BP

ZALECENIA ŻYWIENIOWE DLA PACJENTÓW
W OKRESIE DIALIZACYJNYM:

ZALECENIA ŻYWIENIOWE DLA PACJENTÓW W OKRESIE
DIALIZACYJNYM: (cd.)

- Witamina D uzupełniana wyłącznie wg zaleceń
lekarskich,

- Ilość płynów

oblicza się na podstawie ilości

wydalanego moczu, plus ok. 500 ml. Gdy pacjent nie
oddaje moczu wcale lub w niewielkich ilościach należy
pamiętać, aby przyrosty masy ciała między dializami
niie przekraczały 1,5 – 2 kg.

BP

Ogólne zalecenia żywieniowe w kamicy

nerkowej różnego rodzaju

zwiększenie spożycia płynów od 2-4
litrów na dobę (również w porze nocnej),
najlepiej woda mineralna (słabo
zmineralizowania)
zmniejszenie spożycia sodu do 2 g
Na/dobę
nie należy pić napojów alkoholowych,
mocnej kawy lub herbaty
pozostałe restrykcje dietetyczne zależą
od rodzaju (przyczyny) kamicy

BP

4 podstawowe typy kamieni nerkowych:

1) wapniowe (80%), 2) z kwasu moczowego (5%), 3)

cystynowe (2%), 4) struwitowe

Przyczyny powstawania:

kamienie wapniowe: hiperkalciuria, nadczynność

przytarczyc,
kamienie z kwasu moczowego: w przebiegu

skąpomoczu, nadmiernego wytwarzania kwasu

moczowego, kwaśnego odczynu moczu,
kamienie cystynowe: wrodzony defekt transportu

aminokwasów (cystynuria),
kamica struwitowa: w alkalicznym moczu, zwykle

w przebiegu zakażenia bakteriami rozkładającymi

mocznik

BP

Kamica szczawianowa

- zalecenia żywieniowe

W leczeniu kamicy szczawianowej stosuje się

dietę z wyłączeniem pokarmów zawierających

większą ilość kwasu szczawiowego (szczaw,

rabarbar, rośliny strączkowe, szpinak, pieprz,

rzepę, czekoladę, kakao, mocną herbatę)
zmniejszenie zużycia cukru i słodyczy,
zwiększa się natomiast ilość podawanych płynów
wskazane jest także zwiększenie w jadłospisie

pokarmów zakwaszających mocz takich jak:

mięso, ryby, wędliny, jajka, pieczywo.

BP

Kamica moczanowa

– zalecenia żywieniowe

aby obniżyć stężenie kwasu moczowego w

moczu zaleca się ograniczenie spożywania

mięsa (do 150 g/dobę) oraz innych

produktów bogatych w tzw. składniki

purynowe, najlepiej spożywać mięso

gotowane.
w leczeniu kamicy moczanowej wskazane

jest utrzymanie jak najmniejszej

kwasowości moczu w tym celu stosuje się

tzw. dietę mleczno-jarską (mleko,

warzywa, owoce).
zaleca się picie dużej ilości płynów

BP

Kamica wapniowa

- zalecenia żywieniowe

zmniejszeniu zawartości sodu w diecie

do 100 mg/dobę (około 2 g Na)
ograniczenie spożycia zwierzęcego

białka
zwiększenie ilości płynów 3 l/dobę
ograniczenia podaży produktów

spożywczych zawierających szczawiany
nastąpiło odejście od ostrych

ograniczeń zawartości wapnia w diecie

na rzecz zmniejszenia spożycia sodu

BP

BP

ŻYWIENIE ENTERALNE

– to żywienie dietami

wytwarzanymi przemysłowo (przez zgłębnik lub
doustnie) oraz dietami płynnymi z produktów
naturalnych podawanych przez zgłębnik.

Rodzaje żywienia enteralnego:

• całkowite lub częściowe;

•

krótkoterminowe

(do 4 tyg.) do

- żołądka – karmienie porcjami,

- dwunastnicy – wlew ciągły,

- jelita cienkiego – wlew ciągły.

•

długoterminowe

karmienie dzięki

chirurgicznemu założeniu zgłębnika do:
- żołądka (gastrostomia)

- dwunastnicy (duodenostomia)

- jelita (jejunostomia).

BP

WSKAZANIA DO ŻYWIENIA ENTERALNEGO

1. Niedożywienie spowodowane:

-

brakiem łaknienia,

-

przeszkodą mechaniczną

2. Zaburzenia połykania na tle neurologicznym, chorzy

nieprzytomni;

3. Oparzenia rozległe;
4. Zespół jelita krótkiego;
5. Powikłania pooperacyjne;
6. Leczenie:
- choroby Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejące zap. j.

grubego,

-

przewlekłej niewydolności oddechowej,

-

przewlekłej niewydolności nerek,

-

przewlekłej niewydolności watroby.

7. Wybrane przypadki w okresie po chemio- i radioterapii.

Spożywanie produktów należących do każdej z głównych
grup jako warunek zrównoważonej diety.

BP