Wiedza o społeczeństwie

Temat: Faszyzm

Faszyzm

Narodziny ideologii faszystowskiej były związane z głębokim
kryzysem politycznym, moralnym, kulturowym i ekonomicznym, który
nastał w Europie w wyniku pierwszej wojny światowej.

Tej nazwy używa się potocznie dla określenia różnych totalitarnych
doktryn politycznych o charakterze skrajnie prawicowym oraz
związanych z nimi ruchów społecznych. Mówi się więc o faszyzmie
włoskim, niemieckim, chorwackim etc.

Precyzyjniejsze jest jednak używanie nazwy faszyzm tylko na
określenie doktryny i ruchu społecznego, a także systemu
politycznego we Włoszech.

Sam termin pochodzi od słowa fascio, czyli „związek”, gdyż
pierwszym ugrupowaniem głoszącym treści faszyzmu był Fasci Italiani
di Combattimento (Związek Włoskich Kombatantów). W odniesieniu
do Niemiec właściwsze jest używanie terminu narodowy socjalizm,
gdyż takie określenie stosowali autorzy tej doktryny (nie używali oni
nigdy nazwy faszyzm w odniesieniu do Niemiec).

Za twórcę faszyzmu uważa się Benita Mussoliniego, który w 1919
roku założył organizację Fasci di Combattimento (Związki
Kombatanckie), przekształconą w 1921 roku w Narodową Partię
Faszystowską.

Faszyzm

Za głównego teoretyka faszyzmu uchodzi Giovanni Gentile (1875-
1944), profesor prawa na Uniwersytecie Rzymskim. Sformułował on
tezę, że państwo faszystowskie jest najwyższą wartością
moralną, siłą duchową skupiającą wszystkie formy moralne i
intelektualne życia człowieka.

Zarówno Gentile, jak i Mussolini ostro krytykowali ideę państwa
liberalnego, głosząc zasadę bezwzględnego prymatu państwa nad
jednostką.

Mussolini odrzucał demokratyczną zasadę równości politycznej,
twierdząc, że powszechne prawo głosu jest faktem „mechanicznym i
zewnętrznym”, gdyż lud w ustroju demokratycznym rządzi tylko
pozornie, a rzeczywistą władzę sprawują „siły utajone, nie ponoszące
żadnej odpowiedzialności”. Demokracja była dla Mussoliniego
synonimem dekadencji. Krytykował ją za szerzenie fałszywego
mitu o możliwościach nieograniczonego postępu.

Ideologia faszystowska była nie tylko podstawą państwowości włoskiej
przez dwie dekady XX wieku, ale także wywarła wpływ na życie
polityczne wielu krajów międzywojennej Europy.

Faszyzm

Doktryna faszyzmu gloryfikowała wojnę, utrzymując, że walka
zawsze mobilizuje najlepsze siły narodu, podczas gdy pokój prowadzi
do marazmu. Wychowanie młodych ludzi w duchu faszyzmu miało
polegać przede wszystkim na wyrabianiu w nich waleczności, odwagi,
gotowości do poświęceń, kultu siły. Pacyfizm był - według faszystów -
postawą ludzi bezideowych i słabych.

Wzory faszystowskie były na przykład podejmowane w programie
endeckiego Obozu Wielkiej Polski, a później Obozu Narodowo-
Radykalnego, a także w programach ugrupowań skrajnie prawicowych
we Francji, w Hiszpanii, w republikach bałtyckich.

Założenia faszyzmu włoskiego rozwinął w Niemczech Adolf Hitler.

Po drugiej wojnie światowej faszyzm, skompromitowany masowymi
zbrodniami przeciwko ludzkości, został odrzucony. Pewną
popularnością cieszy się nawiązujący do tej ideologii neofaszyzm,
który akceptuje demokrację, jednak odwołuje się do niektórych
założeń faszyzmu, takich jak zasada wodzostwa w partii, obrona
porządku publicznego, niechęć do cudzoziemców, zwłaszcza
przedstawicieli innych ras (występujący w Niemczech neonazizm)

Faszyzm – wizja człowieka

Faszyzm zakładał, że człowiek jest z natury istotą złą, egoistyczną i
niegodną zaufania. Była to pesymistyczna wizja jednostki ludzkiej.

Według założeń faszyzmu człowiek to istota wspólnotowa i społeczna
(odrzucenie indywidualizmu). Człowieka kształtuje zbiorowość, czyli
naród, dzięki któremu zyskuje on wartość, stąd powinien mu się
całkowicie podporządkować.

Ideologia faszystowska głosiła konieczność
stworzenia „nowego człowieka”, który
powinien odrzucić dotychczasowe wartości
mieszczańskie: materializm, racjonalizm,
poczucie bezpieczeństwa. Ich miejsce miały
zająć takie wartości, jak odwaga, heroizm
oraz poświęcenie, które są szczególnie
przydatne w czasie wojny uznawanej za
naturalny stan rzeczy i najlepszy
sprawdzian wartości człowieka.

Oswald Mosley - angielski führer (1896 – 1980),

polityk brytyjski, twórca i przywódca

Brytyjskiego Związku Faszystów

W pierwszej fazie swojego rozwoju ideologia faszystowska nie
zawierała treści rasistowskich. Dopiero w roku 1938, wyraźnie pod
wpływem narodowego socjalizmu, zostały sformułowane zasady
polityki rasowej. Stwierdzono w nich, że istnieje czysta rasa
włoska o pochodzeniu aryjskim, wywodząca się z ludności
zamieszkującej Italię od ponad tysiąca lat przed naszą erą.

Państwo faszystowskie jest państwem tej rasy. Poza nią pozostają
Żydzi, nie mający aryjskich korzeni. Konsekwencją tych założeń
było przyjęcie ustawodawstwa separacyjnego, zakazującego
zawierania mieszanych małżeństw, a także wprowadzającego
ograniczenia wobec Żydów w dziedzinie stosunków własnościowych
i publicznych.

Faszyzm nigdy nie wprowadził jednak klasyfikacji ras na lepsze i
gorsze według antropologicznej skali wartości, jak to uczynili
niemieccy narodowi socjaliści.

Faszyzm – wizja człowieka

Faszyzm – wizja narodu i

społeczeństwa

Faszyzm odrzucał zarówno liberalną wizję społeczeństwa
indywidualistycznego, jak i marksistowski model walki klasowej.

W zamian proponował wizję społeczeństwa
korporacjonistycznego, opartego na zasadzie współpracy
wszystkich klas społecznych. W praktyce wyglądało to tak, że
zamiast klasycznych związków zawodowych oraz związków
przedsiębiorców powstały pod protekcją państwa faszystowskiego
korporacje branżowe, zrzeszające zarówno pracobiorców, jak i
pracodawców. Rozstrzygały one o wszystkich kwestiach płacowych i
socjalnych, kierując się w działaniu solidaryzmem narodowym.

Faszystowskie ustawodawstwo zabraniało przeprowadzania strajków,
powołując się na obowiązujący wymóg utrzymania pokoju
społecznego. Z drugiej zaś strony ograniczało w działaniu także
prywatnych właścicieli, dawało bowiem państwu prawo do określania
wielkości i asortymentu produkcji oraz stanu zatrudnienia.

Naród jest najwyższą wartością i tylko jego dobro się liczy. Ma on do
spełnienia misję dziejową, którą najczęściej jest ekspansja.

Zasadą, na której powinno się opierać życie społeczne, jest
solidaryzm, zakładający współpracę wszystkich klas dla dobra
narodu.

Faszyzm – wizja narodu i

społeczeństwa

Naród dzieli się na elitę rządzącą i
rządzonych, którzy są postrzegani
jako masy. Masy są podzielone na
klasy zorganizowane hierarchicznie i
tworzące organiczną całość.

Masy są ściśle podporządkowane
elicie rządzącej i powinny być jej
posłuszne.

Benito Mussolini

Faszyzm – wizja państwa i gospodarki

Faszyzm zakłada kult państwa. Uznaje, że dobro państwa jest
wartością nadrzędną wobec interesów jednostek i grup społecznych.

Państwo ma charakter totalitarny – organizuje i poprzez rozbudowany
aparat policyjny kontroluje życie społeczne jednostki. Od obywateli
wymaga się bezwzględnego posłuszeństwa wobec wyznaczonych
przez państwo celów.

Dużą rolę w państwie odgrywa hierarchicznie zorganizowana masowo
partia faszystowska, która jest jedyną legalnie działającą partią.
Kontroluje ona wszystkie dziedziny życia społecznego i jest ściśle
powiązana z aparatem państwowym.

Na czele państwa faszystowskiego stał duce (wódz), ucieleśniający
duchową mądrość narodu włoskiego. Wódz nie był wybierany czy
powoływany, lecz sam zdobywał tę pozycję dzięki swym cechom
indywidualnym. Wódz nigdy się nie myli, ponieważ jego
poczynaniami kierują siły wyższe.

Głównymi cechami wodza muszą być zdolność kierowania masami oraz
odwaga w każdej sytuacji. Wódz otacza się elitą, składającą się z
najlepszych przedstawicieli narodu włoskiego, skupionych w Narodowej
Partii Faszystowskiej. W pismach ideologów faszyzmu odwoływano się
często do wzorów starożytnych, czerpiąc inspirację z cesarskiego
Rzymu. Duce miał być współczesnym cezarem, budującym nowe
imperium śródziemnomorskie.

Faszyzm – wizja państwa i gospodarki

Faszyzm uznaje istnienie własności prywatnej. Gospodarka ma
charakter kapitalistyczny, jednak działalność przedsiębiorców powinna
być zgodna z interesem państwa i narodu.

Gospodarka powinna mieć charakter i służyć celom narodu. Silny
interwencjonizm państwa w gospodarkę polega na tym, że wspiera
ono określone gałęzie gospodarki (przede wszystkim przemysł ciężki,
zbrojeniowy), określa poziom i asortyment produkcji.

Faszyzm włoski

Przyczyny włoskiego faszyzmu:

• osłabienie ruchu robotniczego (konflikt między rewolucjonistami a
reformistami),

• skłonności autokratyczne warstw rządzących i klas
uprzywilejowanych,

• dezorientacja bezrobotnych i ich podatność na propagandę
faszystowską,

• wycofanie się drobnomieszczaństwa z ruchu robotniczego i
socjalistycznego,

• krytyczna sytuacja gospodarcza kraju,

• tęsknota za personalizacją władzy i kryzys państwa liberalnego,

• trudności byłych żołnierzy w przystosowaniu się do życia
powojennego.

Po I wojnie światowej Włochy przeżywały okres permanentnego
kryzysu. Kraj wyszedł z wojny biedny i zadłużony. Dramatyczną
sytuację pogłębił dodatkowo fakt demobilizacji armii. Powracający do
nędzy swych gospodarstw chłopi oraz oficerowie i żołnierze ze
środowisk miejskich mogący liczyć na niepewną pensję w lirach
stawali się łatwym łupem dla demagogicznej propagandy.

Narodowy socjalizm

Narodowy socjalizm to ideologia, stworzona przez Adolfa Hitlera
(1889-1945). Jej cechami najbardziej charakterystycznymi były
antysemityzm i rasizm. Hitler już w Mein Kampf (1924)
sformułował pogląd, że najdoskonalszą rasą ludzką są Aryjczycy,
natomiast najgorszą Żydzi. Charakteryzuje ich postawa „obłudna,
przewrotna i wyrachowana”, nie są oni zdolni do działalności
twórczej, a tylko odtwórczej. Najgorsze produkty myśli ludzkiej -
marksizm, liberalizm i pacyfizm - były, zdaniem Hitlera, dziełem
Żydów.

Antysemicka obsesja przywódcy
narodowego socjalizmu przejawiała się
w przekonaniu, że celem Żydów jest
przejęcie panowania nad całym
światem. Wykorzystują oni do tego celu
swoje wpływy zarówno w świecie
finansjery, jak i w ruchu masońskim.
Żydzi są wrogiem obiektywnym
narodu niemieckiego, konieczna jest
więc bezwzględna walka z nimi.

Adolfa Hitlera

Narodowy socjalizm

W dziedzinie prawa państwowego narodowi socjaliści przeprowadzili
prawdziwą rewolucję. Ich czołowy teoretyk, profesor Carl Schmitt
odrzucił liberalną ideę państwa prawnego, zastępując ją zasadą
politycznego decyzjonizmu. Oznaczała ona, że najwyższa władza
przy podejmowaniu decyzji nie musi się kierować przepisami prawa,
lecz jedynie własną oceną sytuacji.

Suwerenem nie jest parlament ani jakiekolwiek inne ciało
przedstawicielskie, ani naród jako całość, lecz wódz NSDAP
(Narodowo-Socjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej). Obowiązuje
hasło „wódz ma zawsze rację”. Hitler był przekonany, że
wprowadzając zasadę wodzostwa nawiązuje do wzorów
starogermańskich, kiedy to drużyna obdarzała pełnym zaufaniem
swojego dowódcę i była mu całkowicie podporządkowana.

Nazizm głosił rasistowską koncepcję
narodu: jest on wspólnotą krwi i
światopoglądu. Narodem kieruje w sposób
autokratyczny wódz przy pomocy wodzów
niższego szczebla. System wodzostwa był
więc rozwiniętą strukturą organizacyjną.

Carl Schmitt

Rewolucja narodowosocjalistyczna była rewolucją totalną, gdyż
obejmowała wszystkie sfery życia. Profesor prawa na Uniwersytecie
Berlińskim Erst Forsthof pisał, że państwo hitlerowskie jest państwem
totalnej odpowiedzialności, w którym każda jednostka zostaje włączona
w służbę narodowi i musi zrezygnować z prywatnego charakteru
swojego bytu. Państwo reguluje poprzez ustawy i polecenia każdy
zakres życia narodowego, ma również prawo pociągania jednostki do
odpowiedzialności, gdy ta nie podporządkuje narodowi własnego,
osobistego losu w sposób zupełny.

Narodowy socjalizm

Struktura społeczna według narodowego
socjalizmu była ściśle zhierarchizowana,
a wyznacznikami tej hierarchii były wierność
państwu i przydatność dla niego. Na
szczycie znajdowali się członkowie NSDAP.
Poniżej byli pełnoprawni obywatele Rzeszy,
zaś na samym dole znajdowali się obcy
rasowo i politycznie oraz elementy
aspołeczne. Od roku 1935 obowiązywał
przepis, że Żyd nie może być obywatelem
Rzeszy. Wprowadzono także ustawę o
ochronie czystości krwi niemieckiej,
zakazującą zawierania małżeństw
mieszanych niemiecko-żydowskich.

Alfred Rosenberg (1893 –
1946), główny ideolog III
Rzeszy, autor Mitu XX
wieku.

Podstawą ekspansjonizmu hitlerowskiego była teza, iż Niemcy są
narodem panów (Herrenvolk) i z tego faktu są powołani do
panowania nad innymi narodami. Należy im się przestrzeń życiowa
(Lebensraum), która umożliwi im swobodny rozwój przez następne
tysiąc lat (idea Tysiącletniej Rzeszy). Przestrzeni tej Niemcy mieli
szukać przede wszystkim na Wschodzie, gdzie znajdowały się
zarówno duże złoża surowców mineralnych, jak i wielkie obszary
słabo zaludnionej ziemi, nadającej się do intensywnego
wykorzystania rolniczego.

Grupy narodowe i społeczne uznane za wrogie interesom Rzeszy i
narodu niemieckiego narodowy socjalizm skazał na eksterminację.
Taki los spotkał Żydów w ramach tzw. ostatecznego rozwiązania,
opracowanego przez Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy w
styczniu 1942 roku. Eksterminacja objęła także Romów oraz niektóre
grupy wyznaniowe (na przykład Świadków Jehowy). Dokonany przez
nazistów Holocaust stał się ekstremalnym przejawem zbrodniczości
hitlerowskiego systemu politycznego.

Narodowy socjalizm

Skrajnie szowinistyczny charakter narodowego socjalizmu,
traktującego wszystkie inne narody jako gorsze od niemieckiego,
spowodował, że ta ideologia nie znalazła szerszego oddźwięku poza
Trzecią Rzeszą.

Poza Niemcami i Włochami faszyzm jako zorganizowana formacja
pojawił się w 1933 w Hiszpanii (Falanga), gdzie po zwycięstwie
rebeliantów wojskowych pod dowództwem generała F. Franco,
doszedł do władzy.

Partie i ruchy faszyzujące pojawiły się w tym czasie także i w innych
krajach Europy: w Rumunii (Żelazna Gwardia), na Węgrzech (Złamane
Strzały), we Francji (Croix de Feu), Belgii (reksiści), Wielkiej Brytanii
(Czarne Koszule), Polsce (Obóz Narodowo-Radykalny), Chorwacji
(Ustasze).

Ruch faszystowski w innych krajach

António de Oliveira Salazar

Grupy katolicko-totalitarne określa się jako
klerykofaszyzm (np. Front Ojczyźniany w
Austrii,
1934–1938), pokrewne mu cechy
wykazywał reżim
A. Salazara w Portugalii od 1932.

Ruchy faszystowskie były stosunkowo silne
także w Ameryce Łacińskiej.

Falanga była to hiszpańska partia faszystowska, założona 29 IX
1933 przez J.A. Primo de Riverę, syna byłego dyktatora M. Primo de
Rivery. W 1934 objęła także członków drugiej organizacji
faszystowskiej Juntas de la Ofensiva Nacional Sindicalista (JONS),
założonej w 1931 przez R.L. Ramosa. Występując przeciw ruchowi
robotniczemu i burżuazyjnej demokracji parlamentarnej głosiła
hasła korporacjonizmu.

Wzorowała się na doświadczeniach
faszyzmu włoskiego i niemieckiego. W
wojnie domowej przeciw rządowi
republikańskiemu w 1936 Falanga nie
odegrała większej roli.

Po zlikwidowaniu partii politycznych tzw.
Dekretem Zjednoczeniowym 1937 i
określeniem prawnych podstaw ustroju
faszystowskiego na czele Falangi stanął
generał F. Franco, jednocząc w jej
szeregach wszystkie popierające go
ugrupowania polityczne.

Ruch faszystowski w innych krajach

Francisco Franco

Żelazna Gwardia była to faszyzująca i terrorystyczna organizacja
polityczna działająca w Rumunii w latach 1930-1941. Założona przez
C.Z. Codreanu, początkowo jako bojówka prawicowego Legionu Michała
Archanioła.

Na program Żelaznej Gwardii składały się elementy nacjonalistyczne,
antysemickie i religijny fanatyzm. Organizacja utrzymywała żywe
kontakty z NSDAP i faszystami włoskimi.

Ruch faszystowski w innych krajach

Wyróżnikiem jej były zielone koszule. 1938
zdelegalizowana przez króla Karola II. Po
abdykacji Karola II, 1940-1941 członkowie
Żelaznej Gwardii weszli w skład rządu I.
Antonescu. 1941 partia została rozwiązana,
a jej członkowie internowani w III Rzeszy
Niemieckiej.

Po II wojnie światowej działacze Gwardii
wyemigrowali do USA. Po 1989 niektóre
prawicowo-nacjonalistyczne partie
rumuńskie nawiązują do programu Żelaznej
Gwardii.

Corneliu Codreanu

Ustasze (z serbsko-chorwackiego ustaše - "powstańcy",
“buntownicy"), potoczna nazwa członków chorwackiej tajnej
organizacji, utworzonej we Włoszech 7 stycznia 1929 przez A.
Pavelicia, mającej na celu secesję Chorwacji ze zdominowanej przez
Serbów Jugosławii. Ustasze przeprowadzali liczne akcje terrorystyczne,
m.in. w 1934 dokonali zabójstwa króla Jugosławii Aleksandra I w
Marsylii.

W okresie II wojny światowej współpracowali z III Rzeszą i
faszystowskimi Włochami. 1941 Pavelić proklamował powstanie
Niezależnego Państwa Chorwackiego. Ustasze brali czynny udział w
eksterminacji mniejszości narodowych i komunistów.

Ruch faszystowski w innych krajach

Represjonowani po 1945 w Jugosławii,
odtworzyli swoją organizację na emigracji.
W latach 60. i 70. dokonali kilku zamachów
na dyplomatów jugosłowiańskich, m.in. w
marcu 1971 w Sztokholmie zamordowali
ambasadora Jugosławii

„Szczerbiec” symbol

Obozu Narodowego w Polsce

Faszyzm w Polsce

W Polsce faszyzm nigdy nie był zbyt popularny, głosiły go tylko
marginalne grupy.

W latach 20 – tych idee głoszone przez Mussoliniego zostały życzliwie
przyjęte przez część obozu narodowego oraz przez obóz
monarchistów. Jej sympatycy trafiali się również po lewej stronie sceny
politycznej, a nawet w obozie sanacyjnym.

Pierwszą większą organizacją, która częściowo nawiązywała do
ideologii faszyzmu włoskiego, był założony w 1926 roku Obóz Wielkiej
Polski. Jednak środowiska te nigdy nie zaakceptowały typowej dla
faszyzmu konieczności podporządkowania jednostki ogółowi.

Liczącą się organizacją, która przyjęła w większości ideologię
faszystowską, był powstały w 1934 roku Obóz Narodowo – Radykalny
„Falanga”. Jednak w przeciwieństwie do faszyzmu europejskiego w
programie „Falangi” podkreślano nadrzędność katolicyzmu i jego zasad
nad sferą polityki.

Obecnie do faszyzmu odwołują się bardzo nieliczne radykalne grupy. W
Polsce głoszenie i propagowanie tej ideologii jest zakazane.