Odmiana

rzeczowników

Przygotowały: Karolina

Warecka, Paulina Pleskot,

Karolina Żołądek

RZECZOWNIKI

Rzeczowniki oznaczają istoty żywe, przedmioty,

zjawiska i pojęcia. Należą do odmiennych części

mowy. Odmieniają się przez przypadki i liczby

(mnoga i pojedyncza).

W 

języku polskim

 występuje siedem przypadków:

1. Mianownik (kto? co?)
2. Dopełniacz (kogo? czego?)
3. Celownik (komu? czemu?)
4. Biernik (kogo? co?)
5. Narzędnik ((z) kim? (z) czym?)
6. Miejscownik (o kim? o czym?)
7. Wołacz (O!)

Każdemu rzeczownikowi przysługuje jeden z trzech rodzajów: męski,
żeński i nijaki.
- wyrazy zakończone spółgłoską twardą lub – dz, -j są najczęściej
rodzaju męskiego np.: herb, pieniądz, hotel, złodziej.
- wyrazy zakończone na –a, -i są zwykle rodzaju żeńskiego np.:
aktorka, rana, waga, bogini.
- wyrazy –e, -ę, -o, -um są zazwyczaj rodzaju nijakiego np.:
bezkrólewie, życie, tętno.
Istnieją jednak wyjątki od tej wstępnej selekcji. Możliwa jest również
dwurodzajowość wyrazów odnosząca się do męskich lub żeńskich
desygnatów:
- nazwy stopni, tytułów naukowych, stanowisk, zawodów: doktor,
profesor, ambasador, senator.
- nacechowane stylistycznie rzeczowniki kończące się na –a np.:
kaleka, sierota, gapa, oferma lub odnoszące się bezpośrednio do
kobiet lub mężczyzn: młody/młoda, oddany/oddana.

Rzeczowniki rodzaju
męskiego

Mianownik

Mianownik lp. jest dla większości rzeczowników podstawową formą,

występującą jako hasła w słownikach. Dominującą postacią jest sam temat

fleksyjny (bez końcówki) zakończony spółgłoską. W liczbie mnogiej

najczęściej występuje końcówka:

–a, łączy się z tematami najrzadziej, częściej służy odróżnieniu znaczeń np.:

akta (sprawy) – akty (terroru) lub jest wykładnikiem wyrazów

zapożyczonych np.: koszta, gusta (używane w wyrażeniach

frazeologicznych).

-e, dodawana jest do rzeczowników męskich mających w wygłosie spółgłoskę

miękką, stwardniałą lub –l, -ans, -anin np.: goście, pracusie, tułacze, bóle,

dyliżanse, franciszkanie.

-i oraz –y, to typowe wykładniki rzeczowników zakończonych na spółgłoski

twarde np.: biskupi, piloci, iglaki, ssaki, psy, wideoklipy, lektorzy.

Końcówkę –y dodajemy także do wyrazów zakończonych na –ec:

mieszkańcy, handlowcy, żeńcy.

-owie, łączy się z rzeczownikami męskoosobowymi będących nazwami stopni

pokrewieństwa, tytułów, stanowisk np.: wujowie, kardynałowie,

geografowie.

Dopełniacz

W dopełniaczu lp. rzeczowniki przyjmują końcówkę –a lub –

u (wójta, kubka, melona, momentu, tłumu, lukru). W

dopełniaczu liczby mnogiej dodaje się końcówki –ów,

(wyrazy zakończone na –anin, -j, twarde oprócz –l np.:

balonów, przywilejów, muzułmanów) – i (zakończone na –l

lub głoskę miękką np.: liści, gwoździ) oraz – y (gdy kończy

się głoską stwardniałą np.: palaczy, papieży).

Celownik

W celowniku liczby pojedynczej rzeczowniki przybierają

końcówkę – owi (parkietowi, rekinowi). Kilka leksemów

zachowujących formy odmiany nawiązujące do dawnego

podziału na deklinacje, mianowicie: Bóg, brat, czort,

chłopiec, diabeł, kot, lew, pan, pies, przyjmuje w tym

przypadku końcówkę –u (Bogu, bratu, chłopcu). To

zakończenie nie przysługuje wyrazowi Lew oznaczającego

imię męskie, którego poprawna forma celownika brzmi

Lwowi. W liczbie mnogiej wyłącznie stosuje się końcówkę

–om (brunetom, kotom, tragarzom).

Biernik

Biernik typowych rzeczowników męskich tzn. zakończonych spółgłoską nie

ma swoistych końcówek ani w liczbie pojedynczej ani w liczbie mnogiej.

Charakterystyczny dla tego typu deklinacyjnego jest (zależnie od rodzaju

lub podrodzaju odmienianego wyrazu) synkretyzm biernika i mianownika

lub biernika i dopełniacza. W lp. forma fleksyjna biernika równa

mianownikowi przeznaczona jest rzeczownikom mającym rodzaj

męskorzeczowy (program, bilans, skaner). W lm. Ten typ obejmuje

wszystkie rzeczowniki niemęskoosobowe (bażanty, samochody,

parkomaty).

Grupa leksemów rzeczownikowych mających w bierniku lp. formy tożsame

z dopełniaczem jest dość rozbudowana. Wyróżniamy wśród nich

rzeczowniki żywotne (lotnika, kraba, lisa), nieżywotne (oberka, pokera,

bakłażana, pieroga) oraz rzecz. nazywające osoby zmarłe, istoty

nadprzyrodzone (kościotrupa, elfa, szatana).

W bierniku lm. formę tożsama z dopełniaczem mają wszystkie rzeczowniki

męskoosobowe (pływaków, laureatów, śpiewaków, pielgrzymów).

Narzędnik

Narzędnik w lp. przyjmuje końcówkę –em (fryzjerem, liberałem). W

liczbie mnogiej dodaje się –ami (cywilami, powiernikami) lub
tylko kilka rzeczowników przyjmuje końcówkę – mi (końmi, liśćmi,
przyjaciółmi, pieniędzmi).

Miejscownik

W miejscowniku lp. wybiera się między zakończeniem –u i –e. Przy

czym –u dodajemy gdy wyraz kończy się na miękką, stwardniałą

oraz –k, -g, -ch, -l (gościu, kołaczu, zawodniku). Natomiast –e

dodajemy do rzeczowników o temacie kończącym się na

spółgłoskę twardą oprócz –k, -g, -ch, -l (baobabie, studencie,

warszawianinie). Miejscownik w lm. ma tylko jedną końcówkę –

ach. Przyjmują ją wszystkie rzeczowniki z wyjątkiem nazw 3

państw: (w) Niemczech, (na) Węgrzech, (we) Włoszech.

Wołacz

W wołaczu rzeczownik przybiera końcówkę –e (baranie, brudasie),

-u (złodzieju, niedźwiedziu). Wołacz nie jest równy mianownikowi.
Spotykane są formy: panie inżynier, panie mechanik, lecz nie
mogą one liczyć na aprobatę normatywną.

Rzeczowniki rodzaju
nijakiego



Dopełniacz, celownik i narzędnik lp oraz
celownik, narzędnik i miejscownik lm nie
mają zróżnicowanych końcówek

Mianownik

Miejscownik lp

Dopełniacz lm

Rzeczowniki rodzaju
żeńskiego

Oprócz końcówek -a oraz -i, które włączają do badanego

podzbioru m.in. takie leksemy, jak:

aktorka, biedronka, ciemnia, fuzja, histeria, jagoda, metoda,

omyłka, porada, relacja, sanna, tuba, wiara, ziemianka,

wykonawczyni, zabójczyni, prorokini, można wskazać

inne wykładniki żeńskości.

Rodzaj żeński przysługuje także pewnym rzeczownikom

zakończonym na spółgłoskę

twardą:
brew, krew, myśl, topiel
stwardniałą:
przemoc, poręcz, łódź, mysz, wesz, podaż
miękką:
pieść, kiść, kadź, młódź, spadź, goleń, jabłoń, pleśń,

przystań, wieś, maź, więź, sień

Znajomosc formy podstawowej- mianownik l. pojedynczej, musi sie laczyc z wiedza na temat rodzaju

rzeczownika, aby mozna go bylo wlaczyc do odpowiedniego modelu deklinacyjnego.

Przy ustaleniu postaci mianownika l. mnogiej bierze się pod uwagę – oprócz rodzaju – także zakończenie

tematu fleksyjnego badanego leksemu, jak również sam wygłos deklinowanego wyrazu.

Rzeczowniki rodzaju żeńskiego mogą przybierać w tym przypadku jedna z trzech końcówek - y, - e lub – i.
Regularnym zakonczeniem leksemow zenskich jest samogloska – y.
Przylaczaja ja te rzeczowniki, ktore w M. lp koncza sie na - a
po spolglosce twardej oprocz – k, - g, - l
np. ryby, wody, rafy, skaly, kasy, ramy, maty, psychozy, ustawy
oraz nieliczne zakonczone na spolgloske stwardniala
np. myszy, rzeczy
wykladnik – e dodajemy do wiekszosci wyrazow, ktorych M. lp konczy sie na – a
po spolglosce miekkiej, stwardnialej lub – l
oraz majacych w wyglosie spolgloski miekkie, stwardniale lub –l
np. babcie, mafie, ziemie, dynie;
prace, prycze, tarcze, roze, wieze; kontrole, niedziele, sale;
polacie, zamiecie, kadzie, powodzie, golenie,galezie;
noce, pomoce, porecze, twarze, podroze;
kapiele, nosogardziele, torbiele.
Koncowka - i przyjmowana jest przez rzeczowniki zakonczone w M. lp na -(k)a, -(g)a ,
przez czesc leksemow zakonczonych na spolgloske miekka,
najczesciej –ć (zwłaszcza –ść),
np. dziewczynki, kumoszki, poslanki, zabawki, nogi, uwagi, trabki;
kosci, milosci, nici, powiesci, radosci, tresci, wiesci, zaszlosci, wiezi

W dopelniaczu l. pojedynczej rzeczowniki zenskie moga miec koncowki -i, -ii, -

(j)i

lub -y. O ich wyborze rozstrzyga zakonczenie tematu odmiennego leksemu, a

takze jego geneza. Wziecie pod uwage obu tych okolicznosci pozwala ujac

dystybucje koncowek tego przypadka w nastepujacy sposob:

jeżeli w wygłosie jest spółgłoska miękkotematowa lub -k, -g, -l rze czownik

przyjmuje końcówkę -i, np, boleści, cioci gawiedzi, kniei nadziei, zawiei,

bani, pieśni, dłoni, bazi, polki, miazgi, kontroli, swawoli, tę samą końcówkę

przybierają rzeczowniki zakończone w mianowniku na –ea, -ua: gwinei, idei,

kamei, teodycei, statui;

końcówkę -ii przybierają rzeczowniki obce zakończone w M. lp na -ia. np,

anomalii, boazerii, dysgrafii, gardenii, historii, komunii, manii, polisemii,

synchronii, szałwii;

zakończenie –(j)i otrzymują rzeczowniki z M. lp na –cja, -sja, -zja: demo kracji,

klasyfikacji, koronacji; anoreksji, dysleksji, koncesji, sesji: animozji,

eutanazji, fantazji, paruzji

do tematu rzeczownika kończącego się na spółgłoskę twardą oprócz –k, -g, -l

lub na spółgłoskę stwardniałą, dodajemy koricówkę -y, np. torby, swobody,

lufy, uciechy, watahy, zakały, reformy, nagany, antylopy, kanapy, pieczmy,

prasy, terakoty, wystawy, mimozy; procy, smyczy, paszy, burzy, tuszy, loży,

marży, oberży, wyprzedaży.

W D. Im rzeczowniki żeńskie mogą mieć formy bezkońcówkowe (z ewen tualnym samogłoskowym

rozszerzeniem tematu), z końcówką -i\ -ii. -(j)i luh -y.

Zero morfologiczne (forma bezkońcówkowa) jest typowe dla rzeczowników polskich,

najczęściej zakończonych w M. lp na -a (po spółgłosce twardej, stwardniałej i miękkiej) oraz na

-i. np. sylab, porad, sof skarg, uciech, matek, lalek, łopatek, akwarel, hal, niedziel, gam, saun,

kanap, karier, pokus, tapet, zabaw, mimoz; prac, dacz, tarcz, władz, burz, zórz, dusz. kusz.

nisz. lóż. róż; babć. łań. dyń, gospoś, baź; bogiń, gospodyń, pań, władczyń.

Końcówkę -i przyjmują niektóre rzeczowniki zakończone w M, lp na -a. na -la, wszystkie

leksemy kończące się na spółgłoskę miękką lub –l a także wyrazy 0 zakończeniu -ea, -ua. Ich

formy nie różnią się od D. lp. np, (tych) bieżni, kontroli, fasoli, pięści więzi, torbieli, orchidei,

statui.

Wyrazy rodzime na -ja maja formy zróżnicowane, co tłumaczy się tylko respektowaniem

tradycji używania poszczególnych leksemów - jedne występują w postaci bezkońcówkowej

(zgraj, żmij, szyj), inne kończą się na -i (dziewoi, nadziei, sekwoi).

Jak widać z przykładów ilustrujących dopełniacz bezkońcówkowy oraz na -i, niejednolite grupy

tworzą rzeczowniki zakończone na -la, jak również na -nia (-alnia. -arnia. -ownia) - część

rzeczowników ma D. lm bezkońcówkowy, część przyjmuje końcówkę –i (hal, ale kontroli,

kopalń, ale stoczni). Tu należy jeszcze dodać, że dla wielu leksemów przyjęto rozwiązania

wariantywne - wydawnictwa ortoepiczne dopuszczają oboczności typu kropli//kropel, parceli||

parcel, szuf i \\szufel, stajni//stajen. sukni \\sukien, wiśni \\wisien

Końcówki -ii oraz -(j)i są dołączane do tych samych klas leksemów co w liczbie pojedynczej,

np. (tych) manii, historii, mumii, sensacji, sesji, animozji: synkretyzm form lp i lm jest tu

całkowity. Różnicowanie form rzeczowników na -cja. -sja i -zja, spotykane w tekstach pisanych

jeszcze w połowie ubiegłego wieku (tej racji - tych racyj, tej koncesji - tych koncesyj. tej

animozji - tych animozyj). nie wytrzymało próby czasu.

Końcówka -y pojawia się w D. lm niezbyt często. Zupełnym wyjątkiem jest dołączanie jej do

rzeczowników na -a z poprzedzającą spółgłoską stward niałą, np. (tych) mszy, obroży, wieczerzy.

Przyjmują ją leksemy zakończone na spółgłoskę, które nie są w polszczyźnie zbyt liczne, np.

(tych) poręczy, warzy, myszy, straży.

W całej deklinacji rzeczownikowej tylko leksemy żeńskie na -a oraz –i maja swoistą formę

biernika - jest nim końcówka -ę, np. sylabę, tacę. diodę, filozofię, jogę, watahę, aleję,

maskę. kulę. lunę. hucpę, miarę, kolasę, .furtę, murawę, zarazę, wieżę; boginię,

władczynię.

Jedynym wyjątkiem jest wyraz pani. zakończony w B. lp. na -ą.
Wszystkie rzeczowniki żeńskie o zakończeniu spółgłoskowym mają B. lp. równy

mianownikowi, np.: (zostańcie na) noc, (sprowadziliśmy) pomoc, (odda no) cześć,

(wylaliście) ciecz, (uzgodniliśmy) odpowiedź, (przygotowałeś) kąpiel, (zmylili) pogoń,

(wyrzućcie tę) rzecz, (obserwował) mysz. (przemoczyliście) odzież.

W liczbie mnogiej wszystkie rzeczowniki żeńskie mają biernik tożsamy z mianownikiem, np.

(kolekcjonujemy) huby, (zawieście) tablice, (przywiozłam twoje) akwarele, (rozbito) kasy,

(ujawniono) kradzieże. {zmniejszyliśmy) marże.

W celowniku lp. rzeczowniki żeńskie mogą przybierać końcówkę -e, -i lub -y. Szczegółowy

dobór jest całkowicie podporządkowany kryterium morfologicz nemu to znaczy:

a) do leksemów. których temat kończy się na spółgłoskę twardą oprócz -l dodajemy -e.

sylabie, modzie, żyrafie, musze, wataże, wersalce, kabale, dżumie, komunie, czapie,

masie, makacie, sprawie, mimozie;

b) leksemy zakończone w temacie na spółgłoskę miękką oraz -l otrzymuje w C. lp.

końcówkę -i. np. litości, miedzi, kniei, broni, przystani, mamusi, buzi.

c) rzeczowniki, których temat kończy się na spółgłoskę stwardniałą, maja C. lp zakończony

na -y, np, karocy, puszczy, odsieczy, władzy wieczerzy, niszy, plaży, młodzieży.

W liczbie mnogiej celownik ma bezwyjątkową, wspólną dla wszystkich ro dzajów końcówkę

-om: antylopom, barmankom, wiolonczelistkom, kukułkom, orkom, kiełbasom, kometom,

Miejscownik lp ma. formy tożsame z celownikiem, np.: (mówimy o) modzie, powadze,

zadumie, szalupie, gitarze, istocie., zarazie: powieści, powodzi, przyjaźni, wsi, więzi;

pracy: obręczy, wiedzy, zorzy; mszy, grabieży.

Zupełnie nietypowy jest Ms. lp rzeczownika ręka, który przybiera wariantywne

postaci w ręce \ \ w ręku.

Uniwersalną końcówką Ms. lm jest -ach: albach, wodach, pasjach, mumiach,

wyspach, kopertach, zabawach.

Również z tworzeniem form narzędnika rzeczowników żeńskich nie ma większych

kłopotów. Regularną końcówką jest w lp –ą: kniahinią, gosposią, poetką,

panterą, kiesą, kastą, rekuzą, podłością, bronią, sprzedażą, a w lm. -ami:

chorobami, wypowiedziami, przystaniami, posesjami, historiami, marszrutami,

meduzami.

Nieliczne wyjątki od tej zasady mają końcówkę –mi: dla rzeczowników kośćmi,

nićmi: jest ona jedyna, dla rzeczowników dłońmi, gałęźmi -oboczna do

regularnej dłoniami, gałęziami.

Dość zróżnicowane są końcówki wołacza: -o, -i, -y, -u, ale z ich przy

porządkowaniem odpowiednim leksemom nie powinno być kłopotów, gdyż

opiera się ono na jednoznacznych kryteriach, a mianowicie:

a)M. lp na-a- w wołaczu końcówka –o: pogodo, córko, pustynio, ziemio;
M. lp na spółgłoskę miękką oraz na samogłoskę -i - wołacz na -i: radości, pani,

gospodyni, przystani, wsi;

M. lp na spółgłoskę stwardniałą - wołacz na -y: wszechmocy, przełęczy, młodzieży;
zdrobnienia miękkotematowe - końcówka -u: babuniu, ciociu, córuniu, mamusiu.
Na podkreślenie zasługuje duży zakres synkretyzmu rzeczowników zakoń czonych

na spółgłoskę miękką i stwardniałą, które mają wspólny D., C, Ms. i W. na –i ||

-j, a ponadto biernik równy mianownikowi. Taka sytuacja wymaga szczególnej

uwagi przy stosowaniu tych wyrazów w zdaniach; łatwo np. za pomnieć, że N. lp

ma jednak formę swoistą.

Formy bezkońcówkowe rzeczowników o temacie zakończonym

na spółgło skę stwardniałą, nawet w odniesieniu do tych

leksemów, które do niedawna miały wariantywne postaci D.

lm {pomarańcz \\pornarańczyt tarcz ||tarczy), uzyskują w

ostatnich latach wyraźną przewagę nad postaciami z

samogłoską -y. Można w tym widzieć przejaw tendencji do

jednoznaczności struktur ję zykowych - D, lm na -y nic różni

się od analogicznej formy Ip (tej pomarańczy, tarczy

- tych pomarańczy, tarczy).
Nie jest na razie jasne, dlaczego ta tendencja, sprzyjająca

przecież precyzji informacji, nie przesądza o wyborze form

bezkońcówkowych dużej części rze czowników na -la oraz

-nia. Jeśli jednak zauważymy, że w konkurencji z formami

na -i „przegrywają” przede wszystkim formy

bezkońcówkowe z tematem roz szerzonym o samogłoskę -e-

{kuchen. studzien, wisien, muszel, strucel, tafel), to

możemy sic pokusić o hipotezę, że niezmienność postaci

tematów deklinowanych wyrazów cenimy dziś. bardziej niż

wyrazistość gramatyczną słowoform.

Bibliografia:



Halina Jadacka, Kultura

języka polskiego, PWN,

Warszawa 2006

Dziękujemy za uwagę