Aspekt czasownika.

Niestandardowe kategorie

werbalne. Czasowniki

właściwe i niewłaściwe

Marek Łaziński

Gramatyka opisowa języka

polskiego

Podstawy opozycji

aspektowych



Kategoria gramatyczna obejmująca w językach

słowiańskich wszystkie formy czasownika,

wyrażająca ogólnie zdarzeniowy (całościowy)

lub ciągły (także wielokrotny) sposób ujęcia

akcji.



Formalne wyznaczniki aspektu:



czasownik nd tworzy się od czasownika dk sufiksem

(niektóre gramatyki tylko takie opozycje uznają za

fleksyjne – GWJP 1984)



od czasownika nd tworzy się prefiksem taki

czasownik dk, który nie ma wtórnego odpowiednika

sufiksalnego: pisać - napisać  *napisywać



Czasowniki dk i ndk mogą być supletywne: brać -

wziąć

Św. Augustyn o czasie i aspekcie

(w funkcji ciągłej)



Oto mam wyrecytować dobrze znany mi psalm.
Zanim zacznę, moje oczekiwanie jest zwrócone ku
jego całości. Skoro zacząłem, to ile z niego strąciłem
w przeszłość, tyle zalega moją pamięć. [..] Im dłużej
trwa to działanie, tym bardziej kurczy się dziedzina
oczekiwania, a powiększa się dziedzina pamięci, aż
wreszcie całe oczekiwanie zostaje pochłonięte, gdy
recytacja dobiega końca i cała zapada w dziedzinę
pamięci. Co dotyczy całego psalmu, stosuje się też
do jego części... (Wyznania, Ks. 11, w. 28)



Aspekt dokonany opisuje zdarzenie – wyrecytowanie
całego psalmu lub jego części (w cytacie praesens
historicum neutralizuje opozycję aspektową).

Własności fleksyjne i

składniowe czasowników dk i

nd

Niedokonane:



Czas teraźniejszy i

przyszły złożony (z

wyjątkiem być)



Imiesłów przym. czynny i

przysłówk. współczesny



Łączą się z cz. zacząć,

przestać



Zaczął pić.



W praesens historicum



Cezar zwycięża

Pompejusza.



W tr. rozk. zaprzeczone



Nie rób tego.

Dokonane:



Czas przyszły prosty



Imiesłów przysł. uprzedni



Łączą się z cz. zdążyć,
zdołać



Zdołał ujść z życiem.



W cz. przesz.:



Cezar wyciężył
Pompejusza.



W tr. Rozk.
Niezaprzeczone



Zrób to. (rzadziej Nie zrób)

Typy opozycji aspektowych

(znaczenia szczegółowe

aspektu)



Znaczenia szczegółowe aspektu nd:



iteratywne (wielokrotne), np. Zawsze gubi i

dziś znów zgubił. Często pisze i znów napisał.



duratywne, w tym terminatywne czasowników

telicznych – dążenie do celu, np. Właśnie

pisałem, ale nie napoisałem. Leczył, ale nie

wyleczył.



ogólnofaktyczne – zdarzenie nieokreślone w

przeszłości, np. oglądać: oglądałem już ten film,

pisała już o tym „Rzeczpospolita”



Znaczenie szczegółowe aspektu dk:



Konkretnofaktyczne jednokrotne (lub

wielokrotne policzalne) - Zawiodłeś mnie 3 razy.

Aspekt między fleksją a

derywacją



Kategoria gramatyczna
charakteryzująca
wszystkie formy
czasownika



Ograniczona liczba
wykładników



Przekładalność obu
członów opozycji na
pojedyncze leksemy w
języku niesłowniańskim
sugeruje ich tożsamość
leksykalną… Wyjątki!
Zdawałem egzamin, ale
go nie zdałem.
*I was passing the exam,
but I did not pass it.



Opozycja nie w pełni

kategorialna – liczne

imperfectiva tantum i

nieliczne perfectiva tantum.



Te same formanty tworzą

odpowiedniki czysto

aspektowe oraz derywaty

mutacyjne, np. napisać,

nalać, pisywać, zdobywać



Opozycja apsktowa dzieli

się na alternatywne

opozycje zn. szczegółowych.

Znaczenia te są różne dla

różnych czasowników nd

zależnie od przynależności

do jednej z klas

akcjonalnych: stanów,

procesów, czynności oraz

zdarzeń celowych i nie.

Inne kategorie werbalne w

gramatykach



Strona współcześnie nie jest uznawana za kategorię

gramatyczną lecz sposób konstrukcji składniowej zdania:



Strona bierna to konstrukcja złożona z łącznika być/ stać się/ zostać

oraz imiesłowu biernego (uznawanego za pryzmiotnik).



W niektórych językach (w łacinie) strona jest wyrażana morfemem

syntetycznym:



amor, amaris, amatur (praes.), amabar, amabaris, amabatur (imp.)



Niektórzy gramatycy postulują wprowadzenie gramatycznej

opozycji honoryfikatywności, czyli form bezpośrednich i

dystansowych 2 os.



Saloni wprowadza kategorię negatywności, czyli uznaje

czasownik z nie za forme fleksyjną



W językach aglutynacyjnych przeczenie jest rzeczywiście zaznaczone

przez morfem wewnątrz czasownika.



Türkče anlamıyorum ‘nie rozumiem po turecku’



Türkče anlıyorum ‘nie rozumiem po turecku’

Formy bezosobowe czasownika

(osobowego)

a czasowniki niewłaściwe



Formy nieosobowe obok osobowych w

paradygmacie czasownika:



Bezokolicznik: pić/wypić



Bezosobnik (formy na –no/-to): pito/wypito



Imiesłowy przysłówkowe: współczesny (czas. ndk) i

uprzedni (czas. dk): pijąc, wypiwszy



Imiesłowy przymiotnikowe czynny - czas. ndk - i bierny

- czas. przechodnie dk i ndk: pijący, pity/wypity (im.

przym. są uznawane wspólcześnie za przymiotniki)



Gerundium (rzeczownik na –nie/-cie): picie/wypicie

(rzadko uznawane dziś za formę czasownika).



Formy nieosobowe czasownika należy odróżnić

od czasowników niewłaściwych, które w ogóle

nie odmieniają się przez osoby, np. świtać,

można, boleć.

Klasyfikacja fleksyjna części

mowy według Saloniego

leksem
y

odmien
ne
przez

nieodmien
ne

przypade
k

–
przypade
k

–rodzaj
(1)

rodza
j

liczba
(2)

–liczba
(3)

osoba
(4)
cz.
właśc.

–osoba
(5)
cz.
niewł.

niesamodzie
lne

samodzielne
(9)

niełączą
-ce (6)

łączące

bez rządu
przypadka
(7)

wymagające
przypadka
(8)

Czasowniki niewłaściwe



Odmieniają się przez czas i tryb: świtało, trzeba będzie,



Z zasady mają wartość aspektową i formę

bezokolicznika:



świtać, zabraknąć, zacznie świtać, zdąży zabraknąć



Ale: ?być trzeba, *zacznie być trzeba, *zacznie należeć



Pełnią funkcję orzeczenia w zdaniu bezpodmiotowym,

mogą rządzić dopełnieniem, wyglądają jak 3 os. r. n.:



Chodzi mi o to... (To) nie wypada, żebyś już poszedł.



Pochodzą od różnych części mowy:



przymiotników - można, warto, rzeczowników - trzeba, żal,

czasowników osobowych: wypadać, chodzić.



Czasem trudno odróżnić czas właściwy od

niewłaściwego:



?boleć - łączy się z podmiotem, możliwe też: Ból mnie, zębie.



Świta (za oknami), ale: Zaświtała mi pewna myśl.



Drzwi się otworzyły (zwykle 3 os.), ale: Sezamie, otwórz się.

Paradygmaty czasowników

niewłaściwych

cz.

teraźn.

trzeba

brakuje

-

cz.

przesz.

trzeba było

brakowało zabrakło

cz.
przysz.

trzeba będzie będzie

brakować

zabraknie

tr.

przyp.

trzeba by

(było)

brakowało

by (było)

zabrakłob

y (było)

tr. rozk. niech będzie

trzeba

niech

brakuje

niech

zabraknie

bezokol

.

?być trzeba

brakować zabraknąć

Czasowniki niewłaściwe a

predykatywy



Leksemy, które Saloni nazywa czasownikami

niewłaściwymi, Laskowski (GWJP 1984) nazywa

predykatywami:



samodzielne nadrzędniki wyrażenia zdaniowego



Bańko (WzPF) uznaje za czasowniki niewłaściwe

(sensu stricto) tylko te o kształcie tradycyjnego

czasownika. Predykatywy maja odmianę czysto

analityczną:



brak, czuć

2

, dość, grzech

2

, można, nie łaska, nie sposób,

niepodobna, potrzeba, słychać, stać

2

, strach

2

, szkoda

2

,

trzeba, warto, wiadomo, widać, wolno

2

, znać

2



Tak rozumiane predykatywy trudno czasem odróżnić od

przysłówków we wzorze ‘Było mu x’ – smutno/ szkoda

(GWJP). Na granicy predykatywów i czasowników

niewłaściwych (sensu stricto)znajduje się też leksem

należy2, który odmienia się syntetycznie, ale nie ma

bezokolicznika.