UZALEŻNIENIA  

A ZABURZENIA NERWICOWE

DROGA DO UZALEŻNIENIA 

I MECHANIZMY UZALEŻNIENIA 

  

 

SCHORZENIEM NASZYCH CZASÓW STAŁY SIĘ 

UZALEŻNIENIA, NAZYWANE CZĘSTO W 

JĘZYKU POTOCZNYM NAŁOGAMI

• Najbardziej znane związane są z zażywaniem 

substancji chemicznych, które wywierają wpływ 
na stany psychiczne, jak np. 

alkohol etylowy, 

heroina, kokaina, amfetamina, marihuana, 
nikotyna, leki uspokajające lub pobudzające

• Uzależnienie rozumiane jako niebezpieczne 

zaburzenie zdrowia jednostki może pojawić się 
także na obszarze wielu 

zachowań, które należą 

do normalnego sposobu postępowania.

• Nałogową formę mogą przyjmować zachowania 

związane z 

odżywianiem się, życiem 

seksualnym, z wykonywaniem pracy, z 
ćwiczeniami fizycznymi, a nawet z uprawianiem 
gier.

Nałogi i życie emocjonalne

• Nadmierne eksploatowanie narzędzi  służących do 

uzyskania panowania nad stanem własnych uczuć

 

mogą się przekształcać w pułapki nałogów.  

•  

Uporczywe sięganie po przyjemność prowadzi 

człowieka do cierpienia

, którego nie można uniknąć 

inaczej, jak przez powtarzanie czynności, które mu 
cierpienie sprawia.  

•  

Dążenie do bezpośredniego kontrolowania swojego 

szczęścia 

powoduje, że ludzie tracą kontrolę nie tylko 

nad tym narzędziem, przy pomocy którego chcieli 
kontrolować życie, ale także nad całą resztą swojego 
życia, które  wymknęło spod kontroli. 

• Gdy człowiek zbyt uporczywie używa tych narzędzi do 

konsumowania przyjemności, to 

może stać się ich 

niewolnikiem. 

Istnieją indywidualne preferencje do 

określonych rodzajów doświadczeń 

tworzących poczucie dobrostanu - poprzez 

relaksację, ekscytację i fantazjowanie.

 Poszukiwanie dobrostanu przez relaksację i uspokojenie,

 - 

przy pomocy jedzenia, koczowania przed telewizorem lub 
przez picie alkoholu i zażywanie chemicznych substancji o 
właściwościach tłumiąco-hamujących jak np. heroina.  

 poszukiwanie dobrostanu przez pobudzenie i ekscytację.   

Dążenie do aktywnej konfrontacji z różnymi wyzwaniami 
sytuacyjnym, podejmowanie czynności ryzykownych, 
przygód seksualnych lub zażywanie środków 
pobudzających jak kokaina czy amfetamina.

  poszukiwania dobrostanu przez zanurzanie się w fantazję. 

Pociągają  tajemnicze lub dziwne wyobrażenia, 
fantazjowanie, mistyczne doświadczenia, wschodnie 
rytuały itd. Sięganie po substancje chemiczne torujące 
drogę do tego typu doświadczeń jak np. LSD, marihuana 
czy inne substancje halucynogenne.

UZALEŻNIENIA – wspólne 

elementy

1.

 Obecność 

uporczywego dążenia 

do zażywania 

danej substancji lub do wykonywania określonych 

czynności, którego siła daje subiektywne poczucie 

nieodpartego przymusu wewnętrznego.

2.

 Uporczywe 

powtarzanie tych zachowań mimo 

szkód,

 które powodują a w przypadku 

podejmowanych przez człowieka prób powstrzymania 

się od tego, co szkodzi, doznawanie niepowodzeń i 

załamywanie się kontroli

 

nad tym postępowaniem.

3.

 Pojawianie się bardzo 

przykrych stanów 

psychicznych

 i dolegliwości fizycznych wtedy

, gdy 

przedłuża się okres przerwy 

w zażywaniu 

substancji lub powstrzymywania się od nałogowych 

czynności oraz następnie 

doznawanie  ulgi

, po 

zakończeniu przerwy.

Kryteria uzależnienia wg. ICD 10

1. Silne pragnienie lub poczucie przymusu zażycia 

substancji

2. Trudności w kontrolowaniu zachowania związanego z 

zażywaniem substancji (rozpoczynanie, kończenie i 
rozmiary zażywania)

3. Fizjologiczne objawy stanu odstawienia, występujące gdy 

zażywanie  substancji zostało przerwane lub zmniejszone, 
 oraz zażywanie tej  samej lub podobnej substancji w celu 
złagodzenia lub uniknięcia objawów abstynencyjnych

4. Stwierdzenie tolerancji (potrzeby zażywania zwiększonej 

dawki substancji w celu uzyskania efektów poprzednio 
osiąganych przy pomocy mniejszych dawek)

5. Narastające zaniedbywanie innych źródeł przyjemności 

lub zainteresowań z powodu zażywania danej substancji

6. Zażywanie mimo wyraźnych dowodów szkodliwych 

następstw

 

INTEGRUJĄCY MODEL 

UZALEŻNIENIA

Destrukcyjne używanie substancji lub czynności  prowadzi do 

rozwoju trzech podstawowych mechanizmów uzależnienia:

-   mechanizm nałogowego regulowania emocji

- mechanizm iluzji i zaprzeczania

- mechanizm dezintegracji Ja

które odpowiadają za:
a)Brak zdolności do skutecznej samokontroli 

powstrzymującej zachowanie nałogowe i powtarzające się 

niepowodzenia przy próbach zaprzestawania

b)Występowanie tzw. „głodu”, czyli pragnienie zażywania 

substancji lub wykonywania czynności o dużym nasileniu, 

dające poczucie przymusu wewnętrznego

c) Postępujące samoniszczenie osoby uzależnionej, 

nasilający się stan cierpienia, osamotnienia i bezradności

d) Koncentrację życia osobistego wokół zażywania substancji 

lub wykonywania czynności

e) Głębokie uszkodzenie i rozerwanie podstawowych 

kontaktów społecznych pacjenta

f) Gotowość do naruszania norm społecznych i wartości w 

sytuacji ich konfliktu z potrzebą zażywania substancji, 

wykonywania czynności nałogowej

MECHANIZM NAŁOGOWEJ REGULACJI 

EMOCJI

1

. Stres i przykre stany emocjonalne uruchamiają 

automatyczne poszukiwanie ulgi i są doświadczane są 

jako pragnienie alkoholu/narkotyku

2. Przykre stany emocjonalne coraz wcześniej wzbudzają 

reakcję panicznego lęku przed cierpieniem -  lękowe stany 

paniki są wzmacniane przez pokusę  przyjemności

3. Stany paniki zawężają świadomość i powodują „tunelowe 

widzenie” skoncentrowane wokół alkoholu jako środka 

uśmierzającego

4. Kontrolowanie własnych stanów emocjonalnych nabiera 

charakteru przymusu

5. Osłabia się zdolność do odraczania gratyfikacji i rośnie 

impulsywne poszukiwanie bezpośredniego uśmierzania  

przykrości

6. Chemiczna regulacja procesów emocjonalnych osłabia 

więź z  realiami życia 

7. Biegunowość procesów emocjonalnych; między 

przykrością i uśmierzeniem oraz między pobudzeniem i 

uspokojeniem

Mechanizm nałogowego 

regulowania emocji

Jest odpowiedzialny za automatyzm transformacji 

różnych stanów emocjonalnych w nałogowe 
pragnienia. U osób uzależnionych: a) stopniowo 
zmniejsza się zdolność do doświadczania 
różnorodnych stanów emocjonalnych

b) osłabia się świadomość ich obecności
c) maleje zdolność do rozpoznawania ich źródeł i 

znaczenia

d) rośnie intensywność napięcia i niepokoju jako 

podstawowej treści życia emocjonalnego

e) zwiększa się gotowość do szybkiego 

łagodzenia przykrych reakcji emocjonalnych

MECHANIZM ILUZJI I 

ZAPRZECZANIA

1. Intensywność i częstość pragnień substancji oraz niepokój 

związany z przewidywaną bezradnością wobec cierpienia 

aktywizują magiczno – życzeniowe funkcje umysłu i 

upośledzają funkcje poznawcze

2. Nałogowe zaburzenia pracy umysłu obejmują przede wszystkim:

- selektywną percepcję faktów związanych z destrukcją 

wprowadzaną przez uzależnienie

- fałszywe i irracjonalne przekonania i nałogowe sposoby 

rozumowania

- Złudne wyobrażenia dotyczące przeszłości, przyszłości i 

aktualnego życia

3. Percepcja i zapamiętywanie faktów ma charakter 

wybiórczy i jest bardziej skoncentrowane na tym, co kojarzy się z 

przyjemnymi i atrakcyjnymi aspektami uzależnienia. Tworzy to 

zniekształcenia poznawcze już w momencie rejestrowania faktów, 

które mogłyby wskazywać na konieczność ograniczenia picia

4. W myśleniu wokół uzależnienia dominującą rolę odgrywa system 

przekonań, dotyczących: atrakcyjności i użyteczności alkoholu, 

konieczności picia i niemożności rozstania się z nim, nadziei na 

poradzenie sobie z problemami życiowymi, negowania 

uzależnienia i jego wpływu na trudności życiowe

Mechanizm iluzji i 

zaprzeczania

5. Utrwalony zbiór przekonań tworzy specyficzny obraz życia i 

świata, „nałogową logikę”, zawierający w szczególności 
myśli dotyczące:

a) przyczyn zdarzeń i unikania odpowiedzialności
b) manipulowania czasem
c) negacji faktów 
d) magicznej zmiany realiów – „jakoś to będzie”
6. Mechanizm iluzji i zaprzeczania chroni przed 

dostrzeganiem szkód wynikających z uzależnienia.

7. Aktywizuje się okresowo i wybiórczo – włącza się wówczas, 

gdy nasila się dążenie do uśmierzenia przykrych stanów 
emocjonalnych

8. Odgrywa istotną rolę w tworzeniu i podtrzymywaniu 

złudzeń o własnej wartości, szczególną rolę odgrywają tu 
fantazje dotyczące mocy i kontroli oraz wizje lepszej 
przyszłości

MECHANIZM ROZDWAJANIA I 

ROZPRASZANIA JA

1. Zaburzenia systemu Ja obejmują zarówno zjawiska związane 

ze strukturą treści Ja oraz z organizacją funkcjonowania Ja. 

Obejmują:

-

Uszkodzenia organizacji Ja dotyczące przede wszystkim 

rozpraszania, rozszczepienia i wydrążenia Ja

-

Zaburzenia struktury treściowej Ja dotyczące wartościowania, 

standardów moralnych, poczucia tożsamości i sprawczości

2. Powtarzalność doświadczeń rozmywania poczucia Ja podczas 

„odlotów” wytwarza tendencję do łatwego rozpraszania i 

rozluźniania granic  Ja

3. Ekstremalność doświadczeń z własnym Ja prowadzi do 

utworzenia się biegunowych wersji Ja. Rozszczepiają one 

słabo zintegrowaną strukturę Ja

4. Rozpraszanie granic Ja i rozdwajanie przez biegunowe wersje 

powodują, że aktywność psychiczna ma miejsce głównie na 

peryferiach. Powstaje zatem „próżnia psychiczna”, brakuje 

trwałych i znaczących treści wokół których mogłaby się 

organizować struktura Ja

MECHANIZM ROZDWAJANIA I 

ROZPRASZANIA JA

5. Przeciwstawne wersje własnej osoby 

uniemożliwiają odpowiedź na pytanie „kim jestem” 
– dezintegrują poczucie tożsamości, 
pozbawiają wewnętrznego oparcia w 
konstruktywnych aspektach obrazu własnej osoby

6. Osoba uzależniona traci poczucie wpływu na bieg 

własnego życia ale tym bardziej pragnie 
sprawować kontrolę nad swoimi emocjami za 
pomocą substancji

7. Mechanizm rozdwajania i rozpraszania Ja 

koncentruje osobę uzależnioną na jej 
wewnętrznym świecie, w którym dominuje chaos 
i równocześnie odizolowuje od zewnętrznego 
świata, przynosi osamotnienie i utratę nadziei na 
pomoc z zewnątrz

Oprócz psychopatologicznych mechanizmów 

uzależnienia mamy do czynienia z innymi 

zjawiskami, które

 aktywizują te mechanizmy: 

  

1. Uszkodzenia organizmu, schorzenia 

somatyczne i psychiczne

2. Destrukcyjna orientacja życiowa 

utrwalona w osobowości

3. Deficyty umiejętności życiowych
4. Sytuacyjnie i środowiskowo 

uwarunkowane źródła stresu

5. Problemy osobiste

 

Obszary funkcjonowania pacjenta i przebieg 

procesu psychoterapii tworzą układ odniesienia dla 

strategii terapeutycznych

• Deficyty umiejętności życiowych

• Problemy zdrowotne osoby uzależnionej

• DESTRUKCYJNA ORIENTACJA ŻYCIOWA 



M. NAŁOGOWEGO 

REGULOWANIA EMOCJI



M. ILUZJI I 

ZAPRZECZANIA



 M. ROZPRASZANIA I 

ROZDWAJANIA JA

najbliższe środowisko społeczne

ZACHOWANIE 

I POSTAWY 

PACJENTA

ZACHOWANI
E I POSTAWY 
PACJENTA

ZACHOWANIE 

I POSTAWY 

PACJENTA

ZACHOWANIE 

I POSTAWY 

PACJENTA

MECHANIZMY

 

 

UZALEŻNIENIA

 

Podstawowe cele i formy pomagania 

osobie uzależnionej

Podstawowe cele pomocy osobie 

uzależnionej obejmują:

- Zwiększenie zdolności do trwałego utrzymywania 

abstynencji

- Zwiększenie zdolności do rozwiązywania 

problemów osobistych

- Zwiększenie zdolności do prowadzenia zdrowego 

i konstruktywnego życia

- Usuwanie zaburzeń somatycznych i psychicznych
- Usuwanie zaburzeń życia rodzinnego 

spowodowanych uzależnieniem

 

Podstawowe cele i formy pomagania 

osobie uzależnionej

Różnym celom odpowiadają odmienne formy 

pomocy osobie uzależnionej. Należą do nich 
głównie:

- Diagnozowanie i leczenie zaburzeń somatycznych
- Psychoterapia uzależnienia
- Pogłębiona psychoterapia zaburzeń emocjonalnych
- Praca informacyjno-edukacyjna z rodziną
- Programy i środowiska samopomocowe
- Konsultacje i poradnictwo przygotowujące do terapii

Podstawowe cele i formy pomagania 

osobie uzależnionej

Miejsce psychoterapii:
- zajmuje się przede wszystkim celami 

związanymi z utrzymanie abstynencji, 
funkcjonowaniem psychospołecznym i zdrowiem 
psychicznym pacjenta – powinna odgrywać 
kluczową rolę w całym systemie pomocy

Jest ukierunkowana na zmianę 

patologicznych mechanizmów 
decydujących o podtrzymywaniu 
uzależnienia, które jest podstawą i 
źródłem innych problemów.

Praca terapeutyczna – rozbrajanie 

mechanizmów nałogowych

Mechanizm nałogowego regulowania emocji:

-

Pomoc pacjentowi w bardziej bezpośrednim kontakcie z 
uczuciami, wcześniej maskowanymi przez pragnienie 
substancji, czynności nałogowej

-

Zwiększanie jego wrażliwości na doznawane uczucia

-

Zwiększanie jego zdolności do radzenia sobie z przykrymi 
uczuciami (zwiększanie tolerancji na frustrację)

-

Tworzyć okazję do doświadczania przez pacjenta pozytywnych 
uczuć w środowisku terapeutycznym: bliskości, więzi, zaufania, 
nadziei, poczucia bezpieczeństwa

-

Rozwijać umiejętność rozpoznawania różnych stanów 
emocjonalnych oraz odkrywania ich związku z treścią myśli, 
wyobrażeń itp.

-

Pomoc w rozpoznawaniu, w jaki sposób emocje wpływają na 
zachowanie oraz w uczeniu się bardziej konstruktywnego 
sposobu ich wyrażania

Praca terapeutyczna – rozbrajanie 

mechanizmów nałogowych

Praca terapeutyczna nad rozbrajaniem mechanizmu 

iluzji i zaprzeczania powinna:

1. Obejmować bezpośrednią i dyrektywnie ukierunkowaną zmianę 

przekonań pacjenta dotyczących własnego uzależnienia

2. Prowadzić do uznania obecności mechanizmu iluzji i 

zaprzeczania

3. Rozwijać umiejętność rozpoznawania i korygowania typowych 

zniekształceń poznawczych i złudzeń dotyczących zachowań i 
sytuacji związanych z nałogiem

4. Uczyć kontrolowania przejawów „nałogowej logiki”, która 

powoduje, że nawet gdy pacjent jest w stanie prawidłowo 
spostrzegać fakty to nadal wyciąga z nich fałszywe wnioski

5. Rozwijać zdolność do skupiania i koncentracji uwagi oraz do 

powstrzymywania się od „odlotów” świadomości

6. Tworzyć warunki do uczenia się przez pacjenta planowania 

własnych działań oraz do realistycznego rozumowania 
przyczynowo-skutkowego