Wpływ żałoby traumatycznej na dzieci
mgr Agata Ejsmont

Żałoba niepowikłana

Prawidłowy proces po stracie bliskiej osoby.
Stan ten pod wieloma względami przypomina diagnozę dużej depresji,
która zazwyczaj nie jest rozpoznawana w ciągu pierwszych dwóch
miesięcy po śmierci bliskiej osoby.
Wyjątkiem jest sytuacji kiedy dziecko pogrążone w żałobie przejawia:
• poczucie winy z powodu innych rzeczy niż działania podjęte lub
niepodjęte w chwili śmierci bliskiej osoby;
• myśl o śmierci inne niż takie, że lepiej byłoby umrzeć lub należało
umrzeć wraz z osoba zmarłą;
• chorobliwe zaabsorbowanie poczuciem bezwartościowości;
• znaczne zahamowanie psychoruchowe;
• długotrwałe lub znaczne upośledzenie funkcjonowania;
• doznania o charakterze omamów, ale inne niż słyszenie głosów lub
przemijające widzenie osoby zmarłej.

Żałoba niepowikłana cd.

Typowe zadania związane z procesem przejścia przez żałobę wg Worden i
Wolfelt:
• przeżycie głębokiego bólu związanego ze stratą bliskiej osoby;
• zaakceptowanie nieodwracalności straty (będą tutaj pewne różnice w
zależności od wieku dziecka);
• wspominanie zmarłej bliskiej osoby i zaakceptowanie jej takiej jaka była
– zarówno tego, co było w niej dobre, jaki i tego, co było złe;
• przekształcenie relacji opartej na interakcjach w relację opartą na
pamięci;
• włączenie ważnych aspektów bliskiej osoby w poczucie tożsamości
dziecka;
• zaangażowanie się w nowe relacje;
• powrót do zdrowej linii rozwoju.

Żałoba powikłana u dorosłych

Żałoba, której towarzyszą objawy cierpienia związanego z separacją i objawy pourazowe.
W przypadku osób dorosłych termin ten jest używany zamiennie z terminem żałoby
traumatycznej.
U osób dorosłych żałoba powikłana zazwyczaj rozwija się w następstwie śmierci, która z
obiektywnego punktu widzenia nie zostałaby uznana za „traumatyczną”, a do jej
stwierdzenia muszą być spełnione następujące warunki:
• skrajne nasilenie trzech z czterech objawów „cierpienia związanego z separacją”
(natrętne myśli nt osoby zmarłej; tęsknota za osobą zmarłą; poszukiwanie osoby zmarłej;
nadmierne poczucie osamotnienia po jej śmierci);
• skrajne nasilenie czterech z ośmiu objawów „cierpienia związanego z traumą”
(poczucie, że przyszłość nie ma celu; odrętwienie, zobojętnienie lub brak reaktywności
emocjonalnej; trudności z uwierzeniem w śmierć lub jej uznaniem; poczucie, że życie jest
puste lub bezsensowne; poczucie, że umarła cząstka Ja; rozbity światopogląd;
przejmowanie objawów lub szkodliwych zachowań osoby zmarłej; nadmierna drażliwość;
gorycz lub złość w związku ze śmiercią).
• dodatkowo objawy te muszą się utrzymywać co najmniej 6 miesięcy;
• objawy muszą prowadzić do znaczącego upośledzenia funkcjonowania .

Żałoba powikłana u dorosłych
Inventory of Complicated Grief (ICG) Prigerson i
in., 1995.

1. Preoccupation with the person who died
2. Memories of the person who died are

upsetting

3. The death is unacceptable
4. Longing for the person who died
5. Drawn to places and things associated

with the person who died

6. Anger about the death
7. Disbelief
8. Feeling stunned or dazed
9. Difficulty trusting others
10.Difficulty caring about others

11.Avoidance of reminders of the person

who died

12.Pain in the same area of the body
13.Feeling that life is empty
14.Hearing the voice of the person who died
15.Seeing the person who died
16.Feeling it is unfair to live when the other

person has died

17.Bitter about the death
18.Envious of others
19.Lonely

Traumatyczna żałoba u dzieci

Traumatyczna żałoba wieku dziecięcego (CTG)
oznacza zaburzenie, w którym obecne są:

• objawy niezakończonej żałoby (podobne do

objawów żałoby powikłanej u dorosłych);

• PTSD;
• objawy depresyjne.

Rozpoznawanie PTSD u dzieci

• Powtórne przeżywanie: natrętne przykre myśli lub marzenia

senne, dolegliwości fizyczne lub psychiczne w reakcji na
bodźce przypominające to zdarzenie, u małych dzieci
powtórne odgrywanie traumatycznego zdarzenia w zabawie;

• Unikanie i emocjonalne odrętwienie: unikanie ludzi, miejsc,

sytuacji, które przypominają dziecku o traumatycznym
zdarzeniu, emocjonalne zobojętnienie lub spłycenie afektu,
poczucie braku przyszłości;

• Nadmierne wzbudzenie i chwiejność nastroju: przesadna

reakcja przestrachu, nadmierna czujność, zaburzenia snu,
drażliwość, wybuchy złości.

Rozpoznawanie innych zaburzeń

• Problemy poznawcze: nieadaptacyjne wzorce myślenia na temat Ja, innych, różnych

sytuacji, w tym zniekształcenia i nieadekwatne myśli oraz niekonstruktywne myśli;

• Problemy w relacjach: problemy z utrzymaniem dobrych kontaktów z rówieśnikami,

słabe umiejętności rozwiązywania problemów i umiejętności społeczne, nadwrażliwość
w interakcjach interpersonalnych, nieadaptacyjne strategie nawiązywania przyjaźni,
brak zaufania w relacjach interpersonalnych;

• Problemy emocjonalne: lęk, smutek, gniew, strach, słaba umiejętność znoszenia

negatywnych stanów emocjonalnych lub ich regulowania, słaba umiejętność
samouspokojenia;

• Problemy rodzinne: deficyty umiejętności wychowawczych, słaba komunikacja między

rodzicem a dzieckiem, zaburzenia więzi między rodzicem a dzieckiem, zakłócenie
funkcjonowania rodziny/zerwanie relacji z powodu molestowania lub przemocy;

• Problemy związane z zachowaniami traumatycznymi: unikanie bodźców

przypominających o traumie, związane z traumą zachowania o charakterze seksualnym,
agresywnym lub opozycyjnym, zachowania ryzykowne;

• Problemy somatyczne: zaburzenia snu, nadmierne wzbudzenie fizjologiczne, nadmierna

czujność na możliwe sygnały traumy, napięcie fizyczne, objawy somatyczne.

Narzędzia do badania dziecka

Trauma Symptom Checklist for Children (Briere, 1995)
Children’s Impact of Events Scale (Wolfe, Gentile, Michienzi, Sas i Wolfe, 1991)

1. Do you think about it even when you don’t mean to?
2. Do you try to remove it from your memory?
3. Do you have difficulties paying attention or concentrating?
4. Do you have waves of strong feelings about it?
5. Do you startle more easily or feel more nervous than you did before it happened?
6. Do you stay away from reminders of it (e.g. places or situations)
7. Do you try not talk about it?
8. Do pictures about it pop into your mind?
9. Do other things keep making you think about it?
10. Do you try not to think about it?
11. Do you get easily irritable
12. Are you alert and watchful even when there is no obvious need to be?
13. Do you have sleep problems?

 

© Children and War Foundation, 1998

Narzędzia do badania dziecka

Children’s Depression Inventory (Kovacs, 1985; wiek 7-16 lat)

Beck Youth Depression Invenory (Beck; Beck i Jolly, 2001)

Beck Depression Inventory-II (BDI-II; Beck, Steer i Brown, 1996; wiek 13 lat i
powyżej)

Inwentarz Stanu i Cechy Lęku (STAIC; Spielberger, Sosnowski, Iwaniszczuk,
2006)

Manifest Anxiety Scale for Children (MASC; March, Parker, Sullivan, Stallings i
Conners, 1997)

Screen for Child Anxiety Related Emotional Disorders (SCARED; Birmaher i in.,
1997).

Przygotowanie do terapii TF-CBT

Sternberg i współpracownicy (1997), stwierdzili, że kiedy prosi się
dziecko o opisanie neutralnego lub pozytywnego doświadczenia przed
ich przesłuchaniem w sprawie o wykorzystanie, ich zdolność do
szczegółowego przedstawienia własnych traumatycznych doświadczeń
znacznie wzrasta.

Zadawanie pytań:

– O czym myślałeś/aś?
– Co do siebie mówiłeś/aś?
– Jak się czułeś/aś?
– Co się stało potem?

Formułowanie rozjaśniających i refleksyjnych stwierdzeń:

– Opowiedz mi o tym coś więcej ...
– Nie było mnie tam, więc powiedz mi ...
– Chciałbym dowiedzieć się wszystkiego o ...
– Powtórz tę część o ...

Model TF-CBT

Zasadnicze cechy modelu TF-CBT:

• Budowa modułowa
• Szacunek dla wartości ludzkich
• Adaptowalność
• Zaangażowanie rodziny
• Zasadnicza rola relacji terapeutycznej
• Nacisk na poczucie własnej skuteczności.

Moduły TF-CBT

1. Psychoedukacja
2. Umiejętności wychowawcze
3. Relaksacja
4. Regulacja emocji
5. Radzenie sobie i przetwarzanie poznawcze
6. Narracja na temat traumy
7. Ekspozycja na bodźce przypominające traumatyczne zdarzenie in vivo
8. Wspólne sesje dziecka i rodzica
9. Zwiększenie poczucia bezpieczeństwa i wspomaganie dalszego

rozwoju

Psychoedukacja

Jest to jeden z głównych modułów TF-CBT. Wprowadza się ją na
początku terapii, jest ona jednak kontynuowana w ciągu całego
procesu terapeutycznego, zarówno z dzieckiem, jak i z rodzicem.

Jest podstawowymi celami są:

• normalizacja reakcji dziecka i rodzica na traumatyczne zdarzenie;
• wzmocnienie adekwatnych na temat tego, co się stało.

Cele te mają podstawowe znaczenie, zważywszy na często bolesne i
dezorientujące uczucia, jakie dziecko i rodzic przezywają w
następstwie traumy.

Umiejętności wychowawcze

• Chwal konkretne zachowania
• Udziel pochwały w możliwie najkrótszym

czasie po wystąpieniu pozytywnego
zachowania

• Bądź konsekwentny; chwal pozytywne

zachowanie za każdym razem gdy się pojawi
(przynajmniej na początku)

• Nie osłabiaj znaczenia swojej pochwały
• Udzielaj pochwał z taką samą intensywnością,

z jaką sformułowałbyś krytykę.

Pochwały

Selektywna uwaga

Procedura przerwy

(time-out)

Programy

wzmacniania

zachowań

Umiejętności wychowawcze

Najlepiej selektywnie ignorować:
•Napady złości lub gniewne komunikaty
werbalne skierowane do rodzica
•Robienie głupich min, przewracanie oczami,
znaczące uśmieszki
•Przedrzeźnianie, wyszydzanie, parodiowanie
rodzica
•Prowokacyjne komentarze, których celem
jest wyprowadzenie z równowagi.

Pochwały

Selektywna uwaga

Procedura przerwy

(time-out)

Programy

wzmacniania

zachowań

Umiejętności wychowawcze

Ma na celu:
•przerwanie negatywnego zachowania i
pozwolenie na odzyskanie przez dziecko
kontroli nad emocjami i zachowaniem
•pozbawienie dziecka okazji do
uzyskania jakiegokolwiek rodzaju
uwagi.

Pochwały

Selektywna uwaga

Procedura przerwy

(time-out)

Programy

wzmacniania

zachowań

Umiejętności wychowawcze

Należy przestrzegać następujących wskazówek:
•Wybierz do zmiany tylko jedno zachowanie w danym czasie.
•Powiedz dziecku w jaki sposób może zdobyć jedną gwiazdkę na
karcie.
•Pozwól dziecku współdecydować o charakterze nagrody.
•Co najmniej raz w tygodniu przyznawaj gwiazdki i udzielaj
nagród.
•Bądź konsekwentny w przyznawaniu gwiazdek i nagród.

Pochwały

Selektywna uwaga

Procedura przerwy

(time-out)

Programy

wzmacniania

zachowań

Relaksacja

• Świadome oddychanie/uważność/ medytacja
• Progresywna relaksacja mięśni dla dziecka i dla rodzica

Wyrażanie i regulacja emocji

Identyfikacja emocji - dziecko

– Terapeuta prosi dziecko o wymienienie wszystkich uczuć o jakich

sobie pomyśli w ciągu trzech minut.

– Z młodszym dzieckiem można narysować podstawowe emocje.
– Bardzo przydatna w pracy jest rozmowa na temat codziennych

sytuacji i emocji jakie przydarzają się zarówno dziecku, jak i
terapeucie.

– Kolejną techniką jest prośba o przypisanie kolorów różnym

uczuciom, a następnie wypełnienie różnymi kolorami postaci
człowieka.

– Kolejną techniką może być mieszanie uczuć. Uczucia mają

przypisane kolory, następnie zadaniem dziecka jest opisanie
różnych sytuacji za pomocą różnych kolorów i wymieszanie
niektórych uczuć, z koloru niebieskiego i czerwonego może wyjść
fioletowy, itd. Dzięki temu pokazuje się dziecku, że ludzie często
doświadczają więcej niż jednego uczucia, uczucia te mogą być
często przeciwstawne, jest to normalne.

Wyrażanie i regulacja emocji

Wyrażanie emocji – rodzice

– Rozmowa i próba określenia poszczególnych emocji.

Terapeuta może dostarczyć rodzicowi listę emocji, aby pomóc
mu w określeniu, zidentyfikowaniu tego co czuje.

– W czasie kiedy dziecko uczy się identyfikować emocje, ważne,

żeby rodzic był pomocny i wspierał dziecko, chwalił je za
podejmowane przez nie próby.

Wyrażanie i regulacja emocji

Zatrzymanie myśli i pozytywne wyobrażenia

– Tę techniki stosuje się najczęściej w sytuacji, kiedy

powracające wspomnienia traumy, nie pozwalają dziecku
normalnie funkcjonować, zazwyczaj w szkole, podczas
zajęć dodatkowych, nauki w domu, uprawianiu sportów.

– Zasadą terapii TF-CBT nie jest uciekanie od myśli o

traumie, jednak w niektórych sytuacjach może się to
okazać bardzo przydatne (w przypadku młodszych dzieci
powoduje to dezorientację).

– Do zatrzymania myśli używa się:

- gumki noszonej na nadgarstku – za którą dziecko pociąga, kiedy

chce oderwać myśli od nieprzyjemnego wspomnienia,

- metafory pilota do tv – zmiany kanału z nudnego na ciekawy i

zabawny,

- pozytywnej myśli lub wyobrażenia (może temu służyć rysunek

wcześniej sporządzony przez dziecko).

Wyrażanie i regulacja emocji

Pozytywna mowa wewnętrzna

– Próba pozytywnego przewartościowania sytuacji związanych

z traumatycznym doświadczeniem. Znalezienie pozytywnych
aspektów funkcjonowania dziecka w trudnej sytuacji:

– Dam radę, teraz jest źle, ale kiedyś będzie lepiej.
– Potrafię się z tym uporać.
– Mam rodzinę, która mnie wspiera w tej sytuacji.
– Mam przyjaciół, którzy starają się zrobić wszystko, żeby było

mi lepiej.

– Wielu ludziom zależy na mnie i na mojej rodzinie.

Wyrażanie i regulacja emocji

Zwiększenie poczucia bezpieczeństwa u dziecka

– Pomagamy dziecku znaleźć lub dostrzec zasoby w środowisku, które

mogą natychmiast zwiększyć jego poczucie bezpieczeństwa.

Bardzo ważne jest, aby na tym etapie dowiedzieć się od
rodzica/opiekunów dziecka o charakter i stopień wsparcia
społecznego

– Jeśli dziecko nie dostrzega wsparcia, czuje się zagrożone tworzymy z

nim plan bezpieczeństwa. Opracowujemy scenariusze działania w
sytuacjach kiedy dziecko odczuwa zagrożenie.

– Plan musi być realistyczny, rodzice muszą być zaangażowani w jego

tworzenie i przestrzegać go. Jeżeli plan jest nierealistyczny, może on
nadwerężyć zaufanie dziecka do rodzica i terapeuty.

Wyrażanie i regulacja emocji

Poprawa umiejętności rozwiązywania problemów i umiejętności
społecznych

1.Opisz problem.
2.Określ możliwe rozwiązania.
3.Rozważ prawdopodobne następstwa każdego rozwiązania.
4.Wybierz rozwiązanie, które z największym prawdopodobieństwem
doprowadzi do pożądanego skutku i wdróż je.
5.Oceń skuteczność wybranego rozwiązania.
6.Jeśli nie było ono tak skuteczne jak chciałeś, oceń co poszło nie tak.
7.Wykorzystaj to czego się właśnie nauczyłeś kiedy pojawi się kolejny
problem.

Wyrażanie i regulacja emocji

Rozwijanie umiejętności społecznych
Z własnego doświadczenia wiem, że warto tu wykorzystać np. Trening
Zastępowania Agresji TZA-ART. – w zależności od wieku dziecka i jego
ewentualnych deficytów, skupić się na wypracowaniu konkretnych
umiejętności.

Regulacja emocji – materiały dodatkowe.

Radzenie sobie i przetwarzanie poznawcze I
– Trójkąt poznawczy

Myśli

Zachowania

Emocje

Radzenie sobie i przetwarzanie poznawcze I
– Trójkąt poznawczy

Rodzaje nieadekwatnych i niekonstruktywnych myśli

Zawsze w pracy z dzieckiem warto skupić się na wyłapaniu najczęściej
stosowanych przez nie zniekształceń poznawczych. Te najczęstsze to:

1. Myślenie czarno-białe
2. Generalizowanie
3. Filtr negatywny
4. Czytanie w myślach
5. Katastrofizowanie
6. Personalizacja
7. Obwinianie
8. Niesprawiedliwe porównania
9. Myślenie w kategoriach „co będzie jeśli ...”
10. Ocenianie

Narracja na temat traumy

Bardzo podobny sposób pracy do metody Przedłużonej Ekspozycji (Prolonged
Exposure Therapy).

Dziecko proszone jest o opowiedzenie sytuacji traumatycznej w jak najbardziej
szczegółowy sposób potrafi. Na początku jest to bardzo trudne, jednak rolą
terapeuty jest dowiedzenie się jak największej ilości szczegółów.

Jeżeli historia składa się również z wyobrażeń dziecka nt sytuacji, ważne żeby
je również zawrzeć w opowiadaniu.

W przypadku młodszych dzieci, można poprosić o narysowanie sytuacji
traumatycznej. Od rysunku można zacząć opowieść.

Ważne, żeby powstała pełna szczegółów narracja. Można podczas opowiadania
dziecka wracać do różnych szczegółów. Prosić o powiedzenie czegoś jeszcze
raz.

Często przydatnym narzędziem jest SUDS – Subjective Units of Distress Scale.

Historia powinna być uwieczniona w formie książki, opowiadania, ewentualnie
nagrania.

Radzenie sobie i przetwarzanie poznawcze II –
przetwarzanie traumatycznego doświadczenia

Analizowanie i korygowanie nieadekwatnych myśli lub
przekonań

Po stworzeniu narracji na temat traumy przez dziecko terapeuta powinien
skupić się na interpretowaniu, analizowaniu i korygowaniu
nieadekwatnych myśli i przekonań dziecka na temat traumatycznego
doświadczenia.
Ważne żeby skupić się na zniekształceniach poznawczych.

Ekspozycja na bodźce przypominające o
traumatycznym zdarzeniu In vivo

Pierwszym krokiem jest identyfikacja sytuacji budzącej strach.
Jeśli dziecko boi się chodzić do szkoły, ze względu na to, że w tym czasie nie wie co
dzieje się z jego rodzicem, nie może zadzwonić do rodzica i sprawdzić czy wszystko w
porządku, głównym celem terapeuty jest doprowadzenie do sytuacji, w której dziecko
da radę wytrzymać w szkole przez cały dzień.
Następnym krokiem będzie więc opracowanie planu działania. Ważne, żeby terapeuta i
rodzic wierzyli, że plan się powiedzie. Nie można doprowadzić do sytuacji, w której
ekspozycja będzie przerwana w trakcie. To spowoduje jeszcze większy lęk u dziecka i
brak wiary w powodzenie kolejnych planów.
W takiej sytuacji warto ekspozycję rozłożyć na jak najmniejsze kroki.
W poniedziałek dziecko musi przejść drogę do szkoły i zatrzymać się pod nią i pobyć
tam np. 20 minut.
We wtorek spędzić w szkole 2 godziny.
W środę i czwartek – 3 godziny.
W piątek – 4 godziny.
W ramach planu powinno być również ustalone działanie na wypadek złego
samopoczucia.

Wspólne sesje dziecka i rodzica

Podczas tych spotkań dziecko i rodzic spotykają się z terapeutą, aby
powtórzyć informacje edukacyjne, przeczytać narrację dziecka nt traumy
oraz bardziej otwarcie porozmawiać.

Ważne, żeby terapeuta doprowadził do takiej sytuacji, aby dziecko i rodzic
byłi bardziej oswojeni z bezpośrednią rozmową nt traumy. Terapeuta
podczas spotkań modeluje takie rozmowy, zwraca uwagę na ewentualne
zakłócenia w komunikacji.

Zwiększanie bezpieczeństwa w
przyszłości i wspomaganie dalszego
rozwoju

Jest to bardzo ważny etap pracy podczas którego powinniśmy
wyposażyć dziecko w zasady bezpieczeństwa w sytuacjach związanych z
traumą.

Ważne jest, aby nie doprowadzić do sytuacji, w której dziecko będzie
myślało, że nigdy nie spotka je już żadne nieprzyjemne czy
traumatyczne zdarzenie.

Celem zwiększenia bezpieczeństwa dziecka w przyszłości jest
wyposażenie go w różnego rodzaju narzędzia zaradcze i zapobiegawcze.

Moduły ukierunkowane na żałobę

Psychoedukacja na temat żałoby – praca z dziećmi

Bardzo przydatne jest rozpoczęcie pracy od zapoznania dziecka
z właściwą rozwojowo książką na temat śmierci, bajką lub
filmem.

Następnie terapeuta może poprosić o to, żeby dziecko
narysowało, co według niego dzieje się z człowiekiem który
umiera.

Następnie terapeuta może poprosić dziecko o opisanie tych
uczuć, emocji, które przeżywa człowiek kiedy ktoś bliski mu
umiera.

Ostatnim krokiem jest rozmowa na temat jego własnej żałoby.

Psychoedukacja na temat żałoby – praca z
rodzicami

Bardzo ważne jest, aby terapeuta dobrze zrozumiał rodzinne, religijne i
kulturowe przekonania rodzica dotyczące śmierci, żałoby i opłakiwania
straty.

Rodzic może czuć wiele sprzecznych emocji – może się czuć np.
opuszczony przez bliskich, że względu na to, że przestał wierzyć w Boga.
Może odczuwać poczucie winy, że dość szybko zaczął chodzi na randki,
może mieć poczucie, że rodzina i przyjaciele są źli z powodu „braku
szacunku” dla osoby zmarłej.

Ważne, żeby porozmawiać z rodzicem na temat reakcji jego dziecka na
śmierć. Często rodzicom jest przykro, że ich dzieci okazują bardzo mało
emocji w związku ze śmiercią bliskiej osoby.

Ważne, żeby rodzic wiedział jakich wyjaśnień udzielić dziecku na temat
śmierci.

Przeżywanie żalu po stracie i przezwyciężanie
ambiwalentnych uczuć do osoby zmarłej –
„Czego mi brak, a za czym nie tęsknię”

Czego mi brak
Przeżywanie żalu po stracie dotyczy zarówno utraty relacji z osobą
zmarła w czasie teraźniejszym, jak i utraty tego, co mogłoby się zdarzyć
w przyszłości, ale już nigdy nie nastąpi.

Terapeuta powinien zachęcić dziecko do opisania specjalnych aspektów
relacji, które zostały utracone.
Dziecko może napisać również o uczuciach, których doświadczało
podczas czasu spędzanego ze zmarłą osobą.
Ważne jest również uświadomienie dziecku w jakich sytuacjach, ważnych
wydarzeniach w przyszłości bliska osoba nie będzie uczestniczyć. Jest to
ważny aspekt uświadomienia dziecku, że w przyszłości może pojawić się
wiele bodźców przypominających o stracie.

Przeżywanie żalu po stracie i przezwyciężanie
ambiwalentnych uczuć do osoby zmarłej –
„Czego mi brak, a za czym nie tęsknię”

Za czym nie tęsknię
Trudno jest przyznać, że osoba zmarła miała jakieś niedoskonałości. W naszej

kulturze jesteśmy uczeni, że „o zmarłej osobie nie mówi się źle”.
Trudność ta może się nasilić po śmierci, jeśli śmierć nastąpiła w nagły,

nieoczekiwany sposób.
Ambiwalencja ta może być najsilniej zaznaczona, jeśli osoba zmarła była w

jakiś sposób odpowiedzialna za swoją śmierć (samobójstwo, przedawkowanie

substancji psychoaktywnych).
Istotne jest to w jaki sposób osoba zmarła. Jeśli np. w okolicznościach obrony

kogoś, wtedy żałobie towarzyszy postrzeganie osoby zmarłej jako bohatera,

większe wsparcie społeczne dla bliskich, nawet pomoc finansowa ze strony

społeczeństwa – wtedy dziecko jest dumne z osoby zmarłej i często pomaga to

w przepracowaniu żałoby.
W sytuacji kiedy osoba zmarła na skutek mniej „bohaterskich” okoliczności –

żałobie towarzyszy wstyd, ocena społeczna, komentarze ze strony np.

kolegów ze szkoły – wtedy trudniej przebrnąć przez proces żałoby.

Przeżywanie żalu po stracie i przezwyciężanie
ambiwalentnych uczuć do osoby zmarłej –
„Czego mi brak, a za czym nie tęsknię”

Niemal wszystkie dzieci wchodzą w konflikty ze swoimi bliskimi. Jeżeli
śmierć nastąpiła w czasie nierozwiązanego konfliktu – może się pojawić
ogromne poczucie winy. Nierozwiązany konflikt może też być źródłem
nieprzezwyciężonej urazy lub gniewu, które pozostają niewypowiedziane z
powodu rodzinnych lub społecznych oczekiwań, aby nie mówić źle o
zmarłym.

Rolą terapeuty jest znormalizować uczucia dziecka. Uświadamia również
dziecku, że pomimo śmierci osoby bliskiej, może ono nadal odbyć
„rozmowę” podczas której można położyć kres wszystkim nieprzyjemnym
emocjom i problemom.

Dziecko może napisać również list do osoby zmarłej.

Można na tym etapie terapii zastosować techniki przetwarzania
poznawczego w celu przetworzenia nieadekwatnych lub
niekonstruktywnych myśli na temat osoby zmarłej.

Przeżywanie żalu po stracie i przezwyciężanie
ambiwalentnych uczuć do osoby zmarłej
– praca z rodzicem

Przeżywanie żalu po stracie
Terapeuta powinien poinformować rodzica o przeżywanych przez dziecko
emocjach.
Jeżeli rodzic utrzymywał dobre relacje ze zmarłą osoba, przeżywać będzie
tym większy smutek, gdyż będzie współodczuwał smutek swojego
dziecka.
Jeśli chodzi o przyszłe straty związane ze śmiercią danej osoby, rodzic
wraz z terapeutą powinien zastanowić się co to może być i w miarę
możliwości postarać się o rozwiązania, które pomogą dziecku poradzić
sobie z odczuwaniem tych przyszłych strat.

Przeżywanie żalu po stracie i przezwyciężanie
ambiwalentnych uczuć do osoby zmarłej
– praca z rodzicem

Odniesienie się do ambiwalentnych uczuć do zmarłej osoby
Terapeuta powinien porozmawiać z rodzicem na temat wszystkich
ambiwalentnych uczuć dziecka do zmarłej osoby i pomóc mu zrozumieć punkt
widzenia dziecka.
Niektórzy rodzice mogą odczuwać podobną ambiwalencję.
Terapeuta powinien jednak przede wszystkim skupić się na wszystkich
różnicach w odczuwaniu pomiędzy rodzicem a dzieckiem.
Do terapeuty należy uświadomienie rodzicowi, że dziecko nie odczuwało takich
samych emocji w stosunku do osoby zmarłej co on.
Terapeuta powinien zbadać wraz z rodzicem czy dziecko lub rodzic idealizują
lub deprecjonują osobę zmarłą.
Zadaniem rodzica będzie przede wszystkim pomoc dziecku w załatwieniu
niedokończonych spraw pomiędzy dzieckiem a osobą zmarłą.
Należy również pomóc rodzicowi w załatwieniu jego niedokończonych spraw z
osobą zmarłą – będzie to miało bowiem znaczenie w radzeniu sobie z żałobą ze
strony dziecka.

Zachowanie pozytywnych wspomnień o osobie
zmarłej

Pomocne będzie tworzenie albumów rodzinnych, ksiąg pamiątkowych,
rysunków.
Ważne jest również aby dziecko odpowiedziało na parę pytań dotyczących
osoby zmarłej:
•Jej ulubione ubrania;
•Najzabawniejszy nawyk;
•Hobby;
•Najlepsze chwile które spędzały/li razem;
•„Ulubione rzeczy, które od niej dostałam/em”;
•„Najmilsza rzecz jaką dla mnie zrobiła”;
•Jej ulubione wyrażenia/dowcipy.

Można również zorganizować zmarłemu oddzielną ceremonię żałobną.

Zachowanie pozytywnych wspomnień o osobie
zmarłej
– praca z rodzicami

Rodzic odgrywa najważniejszą rolę w tworzeniu pozytywnych
wspomnień na temat osoby zmarłej. To on zazwyczaj posiada
więcej informacji niż dziecko na różne istotne tematy, posiada
pamiątki, zdjęcia, itp.

Ważne jest aby uświadomić rodzicowi, że nie ma się czego
obawiać i unikać rozmów o zmarłym. Ważne jest, żeby uświadomić
mu, że w ten sposób może modelować w dziecku zachowania
unikowe. Dziecko widząc, że dorosły nie radzi sobie z żałobą,
będzie miało większy problem z przepracowaniem jej i
znalezieniem pozytywnych aspektów w sytaucji żałoby.

Przedefiniowanie relacji z osobą zmarłą

W trakcie wszystkich interwencji ukierunkowanych na żałobę terapeuta zachęcał
dziecko, aby prowadziło dialog wewnętrzny w swoim umyśle z osobą zmarłą,
wyobrażając sobie co osoba zmarła powiedziałaby lub chciałaby powiedzieć
dziecku, jeśli miałaby taką sposobność.
Ma to na celu uświadomienie sobie przez dziecko i zaakceptowanie, że relacja nie
jest aktualną relacją opartą na interakcjach a raczej relacją opartą na pamięci.
Niektóre dzieci mają poczucie winy, jakby zdradzały bliską osobę, gdy stopniowo
przystosowują się do teraźniejszości i przyszłości bez niej.

Dziecko dostaje rysunek przedstawiający dwa balony; jeden latający swobodnie w
powietrzu, drugi przymocowany do podłoża. Jego zadaniem jest zapisanie w
balonie unoszącym się w powietrzu tego wszystkiego co utraciło w związku ze
śmiercią bliskiej osoby, w balonie przymocowanym to co dziecko nadal posiada,
włącznie ze wspomnieniami o osobie zmarłej.
Dzieci mogą bać się zaangażować w nową relację w obawie przed kolejną stratą.

Przedefiniowanie relacji – praca z rodzicem

Dziecko może potrzebować zgody rodzica na przedefiniowanie relacji. Może bać
się oceny z jego strony.
Terapeuta musi uświadomić rodzicowi, że uwolnienie się dziecka od osoby zmarłej
spowoduje, że będzie ono mogło dalej poprawnie się rozwijać i tworzyć nowe,
potrzebne mu relacje.
Dziecko musi wchodzić w relacje z innymi, żyjącymi, znaczącymi dorosłymi. Te
relacje będą mu zapewniać punkty zaczepienia. Zapewnienie takich punktów
zaczepienia:

1. Zagwarantuje, że dziecko będzie umiało włączyć pozytywne aspekty

zmarłego rodzica w swoją rozwijającą się tożsamość;

2. Będzie sprzyjać opartej na miłości relacji z rodzicem, który pozostał przy

życiu;

3. Zwiększy prawdopodobieństwo, że dziecko będzie umiało stworzyć

pozytywne, zdrowe relacje w przyszłości.

CENTRUM PSYCHOLOGICZNE HOMINI
UL. LEKARSKA 3/1, 00-610 WARSZAWA
[phone]
WWW.CENTRUM-HOMINI.PL

Dziękuję!