kriomedycyna / cryomedicine

Streszczenie

W ostatnich latach do metod medycyny fizykalnej
o uznanej skuteczności w leczeniu wielu schorzeń,
zwłaszcza układu ruchu, zalicza się krioterapię ogólno-
ustrojową. W pracy przedstawiono podsumowanie ba-
dań własnych dotyczących wpływu temperatur krioge-
nicznych stosowanych ogólnoustrojowo na organizm
pacjentów z zesztywniającym zapaleniem stawów krę-
gosłupa.
Słowa kluczowe: krioterapia ogólnoustrojowa, zesztyw-
niające zapalenie stawów kręgosłupa

Abstract

In recent years whole-body cryotherapy is considered
as one of effective methods of physical medicine in the
treatment of many diseases, especially of locomotory
system. In this paper the recapitulation of own studies
dealing with the effect of cryogenic temperatures used
in form of whole-body application in patients with an-
kylosing spondylitis is presented.

Keywords: whole-body cryotherapy, ankylosing spondy-
litis

Wstęp

Zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa (ZZSK) jest
przewlekłą, zapalną chorobą narządu ruchu, obejmującą
procesem patologicznym głównie stawy krzyżowo-biodro-
we, a także pierścienie włókniste, więzadła oraz drobne
stawy kręgosłupa, prowadzącą do ich stopniowego usztyw-
nienia. W około 20-30% przypadków w przebiegu ZZSK
dochodzi również do zajęcia stawów obwodowych. Choro-
ba dotyczy głównie mężczyzn i rozpoczyna się zwykle w
wieku 20-30 lat [1, 2].

Etiologia schorzenia nie jest jeszcze w pełni poznana.

Podejrzewa się udział czynnika infekcyjnego oraz gene-
tycznego. Za udziałem czynnika zakaźnego przemawia du-
ża częstość zakażeń, szczególnie dróg moczowych, w okre-
sie poprzedzającym typowe objawy choroby. Natomiast
predyspozycję genetyczną do zachorowania na ZZSK po-
twierdzają częste występowanie choroby u krewnych
pierwszego stopnia oraz powszechna obecność antygenu
HLA-B27, który jest stwierdzany u 80-98% chorych rasy
białej [1, 2, 4-7].

Początek choroby jest zazwyczaj trudny do uchwycenia,

a objawy narastają stopniowo. Pierwszymi objawami
u chorych z ZZSK są bóle w okolicy lędźwiowo-krzyżowej
promieniujące do pachwin, pośladków oraz tylnych po-
wierzchni ud. Cechą charakterystyczną bólu jest jego nasi-
lanie się w nocy, często zmuszające chorego do wstania
z łóżka i ustępujące pod wpływem ćwiczeń fizycznych.
Natomiast po wstaniu z łóżka u chorych pojawia się tzw.
sztywność poranna ­ uczucie sztywności stawów i kręgo-
słupa, która ogranicza aktywność ruchową i mija dopiero
po zwiększeniu aktywności fizycznej. W przypadkach nie-
leczonych na skutek patologicznych zmian anatomicz-
nych, zarówno w stawach krzyżowo-biodrowych, jak
i w stawach kręgosłupa, dochodzi do powstania typowej
sylwetki chorego, określanej mianem sylwetki narciarza,
która charakteryzuje się wyrównaniem lordozy lędźwio-
wej, zwiększeniem kifozy piersiowej, pochyleniem i wysu-
nięciem głowy do przodu [1-6].

Jednym z najczęstszych powikłań narządowych

w ZZSK jest zapalenie tęczówki. U chorych występuje
również często choroba wrzodowa żołądka lub dwunastni-
cy, do której przyczynia się zażywanie przez pacjentów
niesterydowych leków przeciwzapalnych. Ze strony ukła-
du krążenia stwierdza się niedomykalność zastawki aortal-
nej, zapalenie aorty wstępującej, rzadko występują także
zaburzenia przewodnictwa i zapalenie osierdzia. Ponadto
jednym z ciężkich powikłań ZZSK jest amyloidoza. Spo-
radycznie występują również powikłania neurologiczne,
jak zapalenie korzeni nerwowych i porażenia spowodowa-
ne złamaniem kręgosłupa szyjnego [1-6].

Leczenie przyczynowe jest nieznane, a zasadniczą rolę

w terapii odgrywa postępowanie fizykalno-usprawniające,
które ma za zadanie opóźnić proces usztywnienia i po-
wstawania deformacji, poprawić siłę mięśniową, wypraco-
wać prawidłową kompensację patologii kostnych oraz
utrzymać jak najlepszą sprawność fizyczną [1-3, 7-9].

Jedną ze współczesnych metod fizykalnych stosowa-

nych w leczeniu ZZSK jest m.in. krioterapia ogólnoustro-
jowa.

Mianem krioterapii ogólnoustrojowej określa się bodź-

cowe, stymulujące, powierzchniowe działanie temperatur
kriogenicznych (poniżej -100 °C) aplikowanych na całe
ciało w czasie 2-3 minut, dla wywołania i wykorzystania fi-
zjologicznych reakcji na zimno, w celu wspomagania le-
czenia podstawowego i ułatwienia leczenia ruchem.

Krioterapia dzięki działaniu przeciwbólowemu, prze-

ciwzapalnemu, przeciwobrzękowemu oraz zmniejszające-
mu napięcie mięśni szkieletowych pozwala na intensyfika-

39

Acta Bio-Optica et Informatica Medica 4/2006, vol. 12

W

Wp

płły

yw

w k

krriio

otte

erra

ap

piiii o

og

gó

ólln

no

ou

ussttrro

ojjo

ow

we

ejj n

na

a o

orrg

ga

an

niizzm

m

p

pa

ac

cjje

en

nttó

ów

w zz zze

esszztty

yw

wn

niia

ajją

ąc

cy

ym

m zza

ap

pa

alle

en

niie

em

m sstta

aw

wó

ów

w

k

krrę

ęg

go

ossłłu

up

pa

a ­

­ p

po

od

dssu

um

mo

ow

wa

an

niie

e b

ba

ad

da

ań

ń w

włła

assn

ny

yc

ch

h

Influence of whole-body cryotherapy on organism of patients
with ankylosing spondylitis ­ recapitulation of own studies

Agata Stanek

1

, Grzegorz Cieślar

1

, Leszek Jagodziński

1

, Bronisława Skrzep-Poloczek

2

,

Ewa Romuk

2

, Beata Matyszkiewicz

3

, Irena Rosmus-Kuczia

3

, Ewa Birkner

2

, Aleksander Sieroń

1

1

Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych, Angiologii i Medycyny Fizykalnej Śląskiej Akademii Medycznej,
ul. Batorego 15, 41-902 Bytom

2

Katedra i Zakład Biochemii Śląskiej Akademii Medycznej, ul. Jordana 19, 41-908 Zabrze-Rokitnica

3

Oddział Reumatologiczny Szpitala Reumatologiczno-Rehabilitacyjnego Wojewódzkiego Ośrodka
Reumatologiczno-Rehabilitacyjnego, ul. Uzdrowiskowa 49, 43-230 Goczałkowice-Zdrój

IB_11-2006 [PL_4].qxd 2006-12-13 13:40 Page 39

cję kinezyterapii prowadzonej u chorych bezpośrednio po
każdym zabiegu [10, 11]. Tym samym stanowi ona istotny
element tzw. kriorehabilitacji.

Cel pracy

Uwzględniając bardzo korzystne efekty kliniczne kriote-
rapii ogólnoustrojowej u chorych z ZZSK, istotne znacze-
nie ma wyjaśnienie mechanizmów oddziaływania tempe-
ratur kriogenicznych stosowanych ogólnoustrojowo. Dla-
tego też celem pracy jest próba oceny w oparciu o wyniki
badań własnych wpływu krioterapii ogólnoustrojowej na
organizm chorych z ZZSK.

Metodyka zabiegów

krioterapii ogólnoustrojowej

Zabiegi krioterapii ogólnoustrojowej przeprowadzane by-
ły w kriokomorze typu wrocławskiego i w kriokomorze ty-
pu Arctic.

Cykl zabiegów obejmował każdorazowo dziesięć dwu-

minutowych wejść do kriokomory z następową 60-minu-
tową kinezyterapią, wykonywanych codziennie przez
5 dni w tygodniu, z przerwą sobotnio-niedzielną. Pacjenci
po adaptacji w przedsionku o temperaturze -60 °C, trwają-
cej do 30 sekund, wchodzili do głównej części kriokomo-
ry o temperaturze -120 °C, gdzie odbywała się właściwa
krioterapia, trwająca 2 minuty.

Ocena efektu przeciwbólowego

i przeciwzapalnego krioterapii

ogólnoustrojowej

U blisko 80% pacjentów z ZZSK po zakończeniu cyklu za-
biegów krioterapii ogólnoustrojowej z następową kinezy-
terapią obserwowano ustąpienie lub znaczne zmniejszenie
nasilenia dolegliwości bólowych [12-14]. Warto podkre-
ślić, iż w trakcie cyklu zbiegów u chorych obserwowano
zmniejszone zapotrzebowanie na leki przeciwzapalne oraz
przeciwbólowe [12].

W pracach [12, 13, 15], u chorych z ZZSK po zakończe-

niu cyklu zabiegów krioterapii ogólnoustrojowej stwier-
dzono znamienny statystycznie spadek wartości odczynu
Biernackiego (OB) i stężenia markerów stanu zapalnego:
białka ostrej fazy CRP (C-reactive protein), seromukoidu
oraz immunoglobulin IgG i Ig A, a także znamienny sta-
tystycznie wzrost stężenia frakcji ß-1 globulin. Obserwo-
wane zmiany parametrów laboratoryjnych jednoznacznie
potwierdzają przeciwzapalne działanie temperatur krioge-
nicznych.

Wyniki badań własnych [16-18] przemawiają również za

korzystnym wpływem krioterapii ogólnoustrojowej na sta-
tus antyoksydacyjny u pacjentów z ZZSK. Po zakończe-
niu cyklu zabiegów krioterapii ogólnoustrojowej u tych
chorych obserwowano zmniejszenie nasilenia stresu oksy-
dacyjnego (znamienne obniżenie stężenia dialdehydu ma-
lonowego w osoczu oraz brak zmian stężenia tego marke-
ra w erytrocytach), a także istotny statystycznie wzrost ak-
tywności enzymów antyoksydacyjnych (głównie dysmuta-
zy ponadtlenkowej) oraz całkowitej aktywności antyoksy-
dacyjnej osocza (Total Antioxidant Status).

Jak wynika z obecnego stanu wiedzy, efekt przeciwbólo-

wy temperatur kriogenicznych związany jest z ich wpły-
wem na układ nerwowy (czynnościowe wyłączenie przez
zimno receptorów czuciowych i ich połączeń z propriore-
ceptorami oraz zwolnienie przewodnictwa we włóknach
czuciowych) oraz układ hormonalny (wzrost wydzielania
beta-endorfin), a także działaniem metabolicznym (obni-
żenia stężenia mleczanów i histaminy w zmienionych za-

palnie tkankach pod wpływem wzrostu perfuzji wywoła-
nego działaniem temperatur kriogenicznych [10, 11].

Z kolei efekt przeciwzapalny oddziaływania temperatur

kriogenicznych stosowanych ogólnoustrojowo wynika za-
równo z wpływu na wydzielanie mediatorów stanu zapal-
nego, jak i na równowagę prooksydacyjno-antyoksydacyj-
ną. Ponadto temperatury kriogeniczne wykazują silne
działanie przeciwobrzękowe związane ze zwiększeniem
filtracji włośniczkowej i przekrwienia tętniczego oraz po-
prawą drożności naczyń chłonnych drenujących prze-
strzeń międzykomórkową w okolicach stawów zajętych
procesem zapalnym [10].

Ocena wpływu krioterapii

ogólnoustrojowej na wskaźniki

ruchomości kręgosłupa

W pracy [19] badano wpływ krioterapii ogólnoustrojowej
z następową kinezyterapią na ruchomość kręgosłupa cho-
rych z ZZSK. Pacjentów podzielono na dwie grupy: jedna
grupa została poddana krioterapii z następową kinezytera-
pią, a drugą poddano jedynie kinezyterapii. Po zakończo-
nym cyklu zabiegów w obu badanych grupach obserwowa-
no poprawę wartości wskaźników ruchomości kręgosłupa
zarówno w płaszczyźnie strzałkowej, jak i w płaszczyźnie
czołowej. W grupie chorych poddanych jedynie kinezyte-
rapii poprawa wartości poszczególnych wskaźników ru-
chomości kręgosłupa mieściła się w granicach 6,1-25,9%
wartości wyjściowych, podczas gdy u chorych poddanych
krioterapii ogólnoustrojowej z następową kinezyterapią
poprawa odpowiednich wskaźników była 2-7 razy więk-
sza. W tej grupie chorych największą poprawę odnotowa-
no w zakresie ruchomości piersiowego odcinka kręgosłu-
pa (75,9%), klatki piersiowej (46,6%) oraz lędźwiowego od-
cinka kręgosłupa (62,5%). Korzystny wpływ krioterapii
ogólnoustrojowej na ruchomość kręgosłupa u pacjentów
z ZZSK potwierdzono także w badaniu [13], przy czym
w tej pracy obserwowano jedynie poprawę ruchomości
klatki piersiowej oraz poprawę ruchomości kręgosłupa
w płaszczyźnie strzałkowej, bez istotnej poprawy w płasz-
czyźnie czołowej.

Korzystne efekty terapeutyczne w zakresie poprawy ru-

chomości kręgosłupa wynikają głównie z działania prze-
ciwbólowego oraz obniżenia wzmożonego napięcia mię-
śniowego podczas zabiegów krioterapii ogólnoustrojowej,
co umożliwia prowadzenie intensywniejszej i bardziej
efektywnej kinezyterapii, odgrywającej zasadniczą rolę
w leczeniu tej grupy chorych.

Ocena wpływu krioterapii

ogólnoustrojowej na czynność

układu krążenia

W badaniach własnych wykazano m.in., że temperatury
kriogeniczne stosowane ogólnoustrojowo nie wykazują
istotnego wpływu na frakcję wyrzutową serca, a pośrednio
także na wydolność serca u chorych z ZZSK bez obciążeń
kardiologicznych, poddanych cyklowi krioterapii ogólno-
ustrojowej [20].

Z kolei z innego badania wynika, że krioterapia ogólno-

ustrojowa wpływa korzystnie na czynność układu wegeta-
tywnego u chorych z ZZSK. Po zakończeniu cyklu kriote-
rapii u tych chorych wykazano znamienny statystycznie
wzrost wartości wszystkich analizowanych parametrów
zmienności rytmu zatokowego w zakresie analizy czaso-
wej. Obserwowano również znamienne statystycznie
zmniejszenie wartości parametru index HRV, świadczące
o zwiększeniu całkowitej zmienności rytmu zatokowego
u tych chorych. Natomiast w zakresie analizy częstotliwo-

kriomedycyna / cryomedicine

40

Acta Bio-Optica et Informatica Medica 4/2006, vol. 12

IB_11-2006 [PL_4].qxd 2006-12-13 13:40 Page 40

kriomedycyna / cryomedicine

ściowej, pomimo braku znamiennych statystycznie różnic
pomiędzy wartościami poszczególnych parametrów ozna-
czanymi przed i po zakończeniu cyklu krioterapii, wyka-
zano wyraźny trend zmian w kierunku zwiększenia
zmienności rytmu zatokowego. Zmiany obserwowane by-
ły szczególnie w zakresie częstotliwości wysokich, związa-
nych z aktywnością układu przywspółczulnego. Powyższe
zmiany dowodzą, że krioterapia ogólnoustrojowa u cho-
rych z ZZSK w korzystny sposób modyfikuje zachowanie
się zmienności rytmu zatokowego, zarówno dzięki zwięk-
szeniu całkowitej jego zmienności, jak i przesunięciu rów-
nowagi układu wegetatywnego w kierunku wzrostu ak-
tywności przywspółczulnej [21].

W badaniu [22] wykazano ponadto, że krioterapia ogól-

noustrojowa u chorych z ZZSK nie wpływa na częstość
występowania późnych potencjałów komorowych, któ-
rych obecność związana jest ze zwiększonym ryzykiem na-
głego zgonu sercowego.

Jak wynika z obecnego stanu wiedzy, oddziaływanie

temperatur kriogenicznych na układ krążenia u osób
zdrowych ma charakter fazowy. W pierwszej fazie tego
oddziaływania w mikrokrążeniu dochodzi do skurczu
naczyń skórnych tułowia i kończyn. Obkurczeniu lub za-
mknięciu ulegają zwieracze przedwłośniczkowe, prowa-
dząc do zmniejszenia lub zahamowania przepływu
przedwłośniczkowego w skórze. Utlenowana krew przez
otwarte przetoki tętniczo-żylne wraca do dużych żył
i prawego serca. Sytuacja ta utrzymuje się przez kilkana-
ście do kilkudziesięciu sekund. W drugiej fazie następu-
je rozszerzenie naczyń krwionośnych mikrokrążenia, za-
mknięcie przetok tętniczo-żylnych i dochodzi do wzro-
stu perfuzji tkanek. W dotychczasowych badaniach nie
wykazano natomiast istotnego wpływu temperatur krio-
genicznych na zachowanie się makrokrążenia w stanach
fizjologii (w tym na częstość rytmu serca, kurczliwość le-
wej komory serca, ciśnienie tętnicze krwi oraz częstość
występowania zaburzeń rytmu i zmian niedokrwiennych
serca) [10].

Ocena wpływu krioterapii

ogólnoustrojowej na parametry

morfologii i profil lipidowy krwi

Z badań własnych wynika, że temperatury kriogeniczne
stosowane ogólnoustrojowo u pacjentów z ZZSK wpływa-
ją korzystnie na parametry morfologii i profil lipidowy
krwi.

W pracy [23] u chorych z ZZSK poddanych krioterapii

ogólnoustrojowej wartości wszystkich ocenianych para-
metrów morfologii krwi (liczba leukocytów wraz z rozma-
zem, liczba erytrocytów, liczba trombocytów, wartość he-
matokrytu, stężenie hemoglobiny, średnia objętość erytro-
cytów, średnia masa hemoglobiny w erytrocycie, średnie
stężenie hemoglobiny w erytrocytach), zarówno przed roz-
poczęciem cyklu zabiegów, jak i po jego zakończeniu mie-
ściły się w zakresie referencyjnym norm laboratoryjnych.
Po zakończeniu cyklu krioterapii ogólnoustrojowej u tych
chorych stwierdzono znamienne zmniejszenie wartości
hematokrytu i średniej objętości erytrocytów oraz zna-
mienny wzrost średniego stężenia hemoglobiny w erytro-
cytach w porównaniu z wartościami wyjściowymi ­ przed
rozpoczęciem terapii. Obserwowane zmiany są zjawiskiem
korzystnym, prowadzącym do poprawy właściwości reolo-
gicznych krwi i lepszego ukrwienia tkanek.

Z kolei w pracy [24] u chorych z ZZSK poddanych cy-

klowi krioterapii ogólnoustrojowej wykazano korzystne
zmiany w zakresie profilu lipidowego krwi związane ze
znamiennym zmniejszenie stężenia cholesterolu całkowi-
tego i frakcji HDL-cholesterolu oraz trójglicerydów.
U tych chorych obserwowano również tendencję spadkową

w zakresie stężenia frakcji LDL-cholesterolu, aczkolwiek
uzyskane wyniki nie były znamienne statystycznie [24].

Ocena wpływu krioterapii

ogólnoustrojowej na subiektywną

ocenę stanu klinicznego

W pracy [14] oceniano wpływ krioterapii ogólnoustrojo-
wej na subiektywną ocenę stanu klinicznego u chorych
z ZZSK. Pacjentów podzielono na dwie podgrupy, z któ-
rych pierwszą poddano cyklowi zabiegów krioterapii ogól-
noustrojowej z kinezyterapią prowadzoną bezpośrednio
po zakończeniu zabiegu, natomiast w drugiej wykonywa-
no jedynie zabiegi kinezyterapii. Po zakończeniu cyklu te-
rapii pacjenci otrzymywali do wypełnienia ankiety w celu
subiektywnej oceny efektywności leczenia podczas cyklu
zabiegów. Ankieta obejmowała m.in. pytania mające na
celu określenie efektu leczenia z wyszczególnieniem po-
szczególnych objawów klinicznych (możliwość wyboru:
znaczna poprawa, poprawa, brak poprawy, pogorszenie),
a także ewentualnych negatywnych doznań subiektyw-
nych w trakcie cyklu terapeutycznego.

W grupie chorych z ZZSK poddanych cyklowi kriotera-

pii ogólnoustrojowej z równoczesną kinezyterapią znaczną
poprawę odczuło 56,25% pacjentów, a poprawę 37,5% pa-
cjentów. Brak poprawy wystąpił jedynie u 6,25% chorych.
U żadnego z pacjentów nie stwierdzono pogorszenia stanu
klinicznego. Natomiast w grupie chorych z ZZSK podda-
nych jedynie zabiegom kinezyterapii znaczną poprawę
stwierdziło 25% pacjentów, a poprawę 68,75% pacjentów.
Brak poprawy w tej grupie zgłosiło 18,75% badanych.

U chorych z ZZSK poddanych krioterapii ogólno-

ustrojowej z następującą po niej kinezyterapią najwyraź-
niejsza, znamienna statystycznie poprawa dotyczyła
głównie zmniejszenia nasilenia oraz częstości występo-
wania dolegliwości bólowych, a także uczucia relaksacji
oraz poprawy jakości zasypiania i snu. Ponadto znaczącą
poprawę kliniczną obserwowano w zakresie zmniejszenia
rozmiarów obrzęków okołostawowych, skrócenia czasu
trwania sztywności porannej, a także poprawy sprawno-
ści fizycznej.

Efekty krioterapii w zakresie powyższych objawów były

wyraźnie lepsze w porównaniu z chorymi poddanymi je-
dynie zabiegom kinezyterapii.

Podsumowanie

Wyniki własnych badań klinicznych dotyczących wpływu
krioterapii ogólnoustrojowej na organizm chorych z ze-
sztywniającym zapaleniem stawów kręgosłupa pozwalają
na wyciągnięcie następujących wniosków:

1. Temperatury kriogeniczne stosowane ogólnoustrojo-

wo wykazują istotne działanie przeciwbólowe i prze-
ciwzapalne u pacjentów z zesztywniającym zapale-
niem stawów kręgosłupa, które pozwala na zmniejsze-
nie dawek leków przeciwzapalnych i przeciwbólowych
u tych chorych.

2. U chorych z zesztywniającym zapaleniem stawów krę-

gosłupa stosowanie w ramach leczenia fizykalno-
-usprawniającego krioterapii ogólnoustrojowej z na-
stępową kinezyterapią powoduje wyraźniejszą popra-
wę subiektywnej oceny stanu klinicznego oraz zna-
mienną poprawę wskaźników ruchomości kręgosłupa
w porównaniu z chorymi, u których stosowano jedy-
nie samą kinezyterapię.

3. Krioterapia ogólnoustrojowa nie wpływa w istotny

sposób na frakcję wyrzutową serca u chorych z ze-
sztywniającym zapaleniem stawów kręgosłupa bez
istotnych patologii układu krążenia. Metoda ta może

41

Acta Bio-Optica et Informatica Medica 4/2006, vol. 12

IB_11-2006 [PL_4].qxd 2006-12-13 13:40 Page 41

być potencjalnie bezpiecznie stosowana także
u chorych z nieznacznie obniżoną frakcją wyrzutową
lewej komory serca bez ewidentnych klinicznych ob-
jawów niewydolności układu krążenia.

4. Temperatury kriogeniczne stosowane ogólnoustrojo-

wo korzystnie wpływają na procesy adaptacyjne ukła-
du wegetatywnego u chorych z zesztywniającym zapa-
leniem stawów kręgosłupa.

5. Krioterapia ogólnoustrojowa wykazuje korzystny

wpływ na profil lipidowy, parametry morfologii odpo-
wiedzialne za poprawę właściwości reologicznych
krwi oraz na mediatory stanu zapalnego u chorych
z zesztywniającym zapaleniem stawów kręgosłupa
i może mieć istotny wpływ na zmniejszenie ryzyka
sercowo-naczyniowego u tych chorych.

6. Krioterapia ogólnoustrojowa jest metodą bezpieczną

i dobrze tolerowaną przez pacjentów z zesztywniają-
cym zapaleniem stawów kręgosłupa.

Literatura

1. I. Zimmerman-Górska: Choroby reumatyczne, PZWL,

Warszawa 1993.

2. I. Zimmerman-Górska, J. Szczeciński, B. Kwiatkow-

ska: Zapalenia stawów z zajęciem stawów kręgosłupa, w:
Choroby wewnętrzne, A. Szczeklik (red.), Medycyna
Praktyczna, Kraków 2006, s. 1707-1711.

3. S. Mackiewicz, I. Zimmerman-Górska: Reumatologia,

PZWL, Warszawa1995.

4. T.H. Kim , W.S. Uhm, R.D. Inman: Pathogenesis of an-

kylosing spondylitis and reactive arthritis, Curr. Opin.
Rheumatol. 17(4) 2005, s. 400-405.

5. J. Sieper: Spondyloarthritis. Z. Rheumatol. 63(3) 2004,

s. 185-186.

6. A. Albu, I. Parasca, S. Talu, L. Poanta: Ankylosing

spondylitis-a systemic disease, Rom. J. Intern. Med. 42(4)
2004, s. 685-694.

7. J.D. Reveille, F.C. Arnett: Spondyloarthritis: update on

pathogenesis and management, Am. J. Med.118(6) 2005,
s. 592-603.

8. Y. Analay, E. Ozcan, A. Karan, D. Diracoglu, R. Ay-

din: The effectiveness of intensive group exercise on patients
with ankylosing spondylitis, Clin. Rehabil. 17(6) 2003, s.
631-636.

9. H. Dagfinrud, T.K. Kvien, K.B. Hagen: Physiotherapy

interventions for ankylosing spondylitis, Cochrane Data-
base Syst. Rev. 4 (2004) CD002822.

10. A. Sieroń, G. Cieślar (red.): Zastosowanie zimna w me-

dycynie ­ kriochirurgia i krioterapia,

∝-medica press,

Bielsko-Biała 2003.

11. K. Księżopolska-Pietrzak: Miejsce krioterapii w leczeniu

chorób narządu ruchu ­ mechanizm działania, wskazania
i przeciwwskazania, Acta Bio-Opt. Inform. Med. 2(3-4)
1996, s. 157-160.

12. A. Sieroń, A. Stanek, L. Jagodziński, J. Kurek, E. Ro-

muk, B. Skrzep-Poloczek, E. Birkner, M. Puszer,
B. Wiśniowska, M. Kubacka, A. Bilska, A. Mostowy:
Zachowanie się wybranych parametrów zapalnych u pacjen-
tów z zesztywniającym zapaleniem stawów kręgosłupa pod
wpływem krioterapii ogólnoustrojowej - wstępne doniesie-
nia, Acta Bio-Opt. Inform. Med. 9(1-2) 2003, s. 39-43.

13. B. Skrzep-Poloczek, B. Wiśniowska, E. Romuk,

E. Birkner, L. Jagodziński, A. Stanek, A. Sieroń:
The effects of whole-body cryotherapy on ankylotic spon-
dylitis patients, w: 2nd World Congress of the Internatio-

nal Society of Physical and Rehabilitation Medicine ­
ISPRM, H. Ring (Ed.), Monduzzi Editore, Bologne
2003, s. 391-395.

14. A. Stanek, G. Cieślar, B. Matyszkiewicz, I. Rosmus-

-Kuczia, K. Sieroń-Stołtny, B. Koczy, A. Sieroń: Su-
biektywna ocena skuteczności terapeutycznej krioterapii
ogólnoustrojowej u pacjentów z zesztywniającym zapale-
niem stawów kręgosłupa, Balneol. Pol. 47(1-2) 2005,
s. 24-32.

15. A. Stanek, G. Cieślar, B. Matyszkiewicz, I. Rosmus-

-Kuczia, L. Jagodziński, A. Sieroń: Influence of cryothe-
rapy on markers of inflammatory process in patients with
ankylosing spondylitis, Eur. J. Clin. Invest. 35(Suppl.2)
2005, s. 26.

16. A. Stanek, E. Birkner, L. Jagodziński, B. Wiśniowska,

G. Cieślar, E. Romuk, B. Skrzep-Poloczek, A. Sieroń:
Influence of whole body cryotherapy on antioxidant status in
patients with ankylotic spondylitis ­ preliminary report,
IV Symposium on Medical Physics, Ustroń,
13-15.11.2003, Abstracts: s. 149.

17. A. Stanek, G. Cieślar G, E. Birkner, L. Jagodziński,

B. Skrzep-Poloczek, E. Romuk, A. Sieroń: Changes in
antioxidant status in patients with ankylosing spondylitis
during cryotherapy. Eur. J. Clin. Invest., 35(Suppl. 2)
2005, s. 27.

18. A. Stanek, G. Cieślar, B. Matyszkiewicz, I. Rosmus-

-Kuczia, E. Romuk, B. Skrzep-Poloczek, E. Birkner,
L. Jagodziński, A. Sieroń: Changes in antixidant status
in patients with ankylosing spondylitis during cryoherapy,
Eur. J. Clin. Invest., 36(Suppl.1) 2006, s. 20.

19. A. Stanek, A. Sieroń, G. Cieślar, B. Matyszkiewicz,

I. Rozmus-Kuczia: Wpływ krioterapii ogólnoustrojowej
na wskaźniki ruchomości kręgosłupa u pacjentów z ze-
sztywniającym zapaleniem stawów kręgosłupa, Ortop.
Traumat. Rehab., 7(5) 2005, s. 549-554.

20. L. Jagodziński, G. Cieślar, A. Stanek, M. Puszer,

A. Bilska, B. Wiśniowska, E. Romuk, B. Skrzep-Polo-
czek, E. Birkner, A. Sieroń: Ocena frakcji wyrzutowej le-
wej komory serca u pacjentów z zesztywniającym zapale-
niem stawów kręgosłupa poddanych krioterapii ogólnoustro-
jowej, Balneol. Pol. 45(3-4) 2003, s. 40-44.

21. L. Jagodziński, G. Cieślar, A. Stanek, M. Puszer,

A. Bilska, B. Wiśniowska, E. Romuk, B. Skrzep-Polo-
czek, E. Birkner, A. Sieroń: Ocena zachowania się ukła-
du wegetatywnego pod wpływem krioterapii ogólnoustrojo-
wej na podstawie analizy wybranych parametrów zmienno-
ści rytmu zatokowego, Balneol. Pol. 45(3-4) 2003, s. 45-
-51.

22. A. Sielańczyk, J. Gmyrek, L. Jagodziński, J. Małyszek,

B. Birkner, A. Sieroń: Parameters of time domain analy-
sis of high-resolution signal averaged ECG in patients with
ankylosing spondylitis effectively treated with whole-body
cryotherapy, Eur. Heart J., 27 (2006), s. 138.

23. A. Stanek, G. Cieślar, I. Rosmus-Kuczia, B. Matysz-

kiewicz, E. Romuk, B. Skrzep-Poloczek, E. Birkner,
A. Sieroń: Wpływ krioterapii ogólnoustrojowej na para-
metry morfologii krwi u pacjentów z zesztywniającym za-
paleniem stawów kręgosłupa i zdrowych ochotników, Acta
Bio-Opt. Inform. Med. 12(3) 2006, s. 207-210.

24. L. Jagodziński, A. Stanek, E. Birkner, G. Cieślar,

B. Wiśniowska, E. Romuk, B. Skrzep-Poloczek, A.
Sieroń: Influence of whole body cryotherapy on plasma li-
pids in human model ­ preliminary report, IV Sympo-
sium on Medical Physics, Ustroń, 13-15.11.2003, Abs-
tracts: s. 34.

kriomedycyna / cryomedicine

42

Acta Bio-Optica et Informatica Medica 4/2006, vol. 12

otrzymano / received: 20.11.2006 r.

zaakceptowano / accepted: 15.12.2006 r.

IB_11-2006 [PL_4].qxd 2006-12-13 13:40 Page 42