Układ neurohormonalny a fizjologiczna

reakcja na stres. Sposoby radzenia sobie

ze stresem

Zadania:

1. Przypomnienie

informacji

o

układzie

hormonalnym.

2. Poznanie pojęć: stres, stresor i mechanizmu

reakcji stresowej.

3. Uświadomienie zmian zachodzących w

organizmie pod wpływem stresu –fazy reakcji
stresowej i wpływ stresu na zdrowie i zdolność
do uczenia się.

4. Przybliżenie przyczyn i skutków stresu u

nauczycieli i uczniów

5. Zachęcenie do poznania i wdrażania różnych

sposobów radzenia sobie ze stresem.

Pomoce: prezentacja multimedialna, arkusz –kręgi

stresu/objawy, przyczyny, arkusz radzenie sobie
ze stresem, folie uzupełniające.

Oczekiwane efekty - uczestnik będzie: znał

podstawowe

pojęcia

dotyczące

stresu

i

mechanizm reakcji stresowej, rozumiał zmiany
zachodzące w organizmie pod wpływem eustresu
i dystresu, uświadamiał sobie znaczenie radzenia
sobie ze stresem

Czas: 60 min

Przebieg zajęć:

1. Prezentacja zadań (slajd 1)

2. Prezentacja zadań przygotowanych przez

studentów

i

uzupełnienie

przez

prowadzącego (slajdy 4 – 9)

1. Burza mózgów: Co to jest stres i jak

dochodzi do reakcji stresowej w naszym

organizmie? ( dyskusja i uzupełnienie

prowadzącego (slajdy 10 –16).

2. Kręgi stresu: Przyczyny i objawy stresu.

Prowadzący dzieli uczestników na dwie

grupy: gr. 1. przyczyny, gr. 2 - objawy -

według wyświetlonego (zał. 1 –folia - kręgi

stresu); prezentacja pracy grup i po każdej

uzupełnienie prowadzącego (zał. 1a,1b,1c

folie)

3. Praca w 2 grupach:Przyczyny i skutki stresu

u nauczycieli i uczniów. Praca dalej w tych

grupach, prezentacja pracy obu grup i

uzupełnienie prowadzącego (zał. 2, 2a, 2b –

folie)

4. Test: arkusz „ Radzenie sobie ze stresem” –

otrzymuje każdy i wypełnia(zał.3-więcej

punktów

to

lepiej),

uzupełnienie

prowadzącego (slajdy 17 – 22 oraz folie zał.

3a, 3b)

5. Ewaluacja: informacja zwrotna ustna i

przypomnienie o zadaniach na następne
zajęcia

Gruczoły dokrewne:

Podwzgórze

Szyszynka

Grasica

Trzustka

Przysadka mózgowa

Tarczyca

Przytarczyce

Nadnercza

Jajniki / Jądra

Podwzgórze/wzgórze działa na: przysadkę

mózgową - ma trzy płaty:

1.  pośredni – ulega zanikowi w wieku

dorosłym – odpowiada za barwnik skóry

(piegi i pieprzyki),

2. tylny – produkuje 4 hormony:
- wazopresynę

–

tzw.

antydiuretyczny,

pobudza zwrotne wchłanianie wody z

moczu,

- oxytocynę – pobudza skurcze macicy i

jajowodów,

- liberynę – czynnik uwalniający produkcję

hormonów gonadotropowych,

- statynę – czynnik hamujący uwalnianie

hormonów gonadotropowych

 

 

3.

przedni płat przysadki mózgowej:

-

somatotropowy – hormon wzrostu,

-

adrenokortykotropowy (ACTH):

nadnercza

rdzeń

kora 

adrenalina kortykoidy androgeny
aldosteron

wzrost cukru

anabolizm rozwój mięśni

woda

wzrost ciśnienia katabolizm trądzik, owłosienie

sód

wzrost oddechu skok pokwitaniowy

potas

+ cechy płciowe

 

-

tyreotropowy

tarczyca

przytarczyce

tyroksyna

parathormon

wzrost, uwapnienie,

gospodarka

wapniowa

rozwój mózgu

pobudza przemianę białek

-

hormony gonadotropowe

folitropina

lutotropina

prolaktyna

jądra jajniki

progesteron
testosteron

estrogeny

laktację

na spermę, mutację

rozwój kości,

zagnieżdżenie jaja

skok pokwitaniowy

gruczoły sutkowe

miesiączkę

nasieniowody, mosznę tkankę tłuszczową

prącie, prostatę, macicę, miesiączkę,

przemianę białek jajowody, pochwę,

przemianę białek

Np. zmiany hormonalne w okresie dojrzewania

płciowego

Dojrzewanie płciowe jest efektem „uruchomienia”
układu (osi) podwzgórze – przysadka mózgowa
– gonady.

W okresie pokwitania w podwzgórzu zaczyna się
pulsacyjne wydzielanie gonadoliberyny.

Hormon ten stymuluje wydzielanie w przysadce
dwóch hormonów (gonadotropin) – lutotropiny
(Luteinizing Hormon, LH) i folitropiny(Folicle-
stimulating Hormon, FSH). Hormony te stymulują
rozwój jajników i jąder oraz wydzielanie przez nie
hormonów płciowych.

W funkcjonowaniu tego złożonego układu
uczestniczą także hormony tarczycy, androgeny
wydzielane przez nadnercza oraz melatonina
wydzielana przez szyszynkę.

W utrzymaniu kontaktu ze środowiskiem

zewnętrznym, regulacji homeostazy

wewnątrzustrojowej oraz w procesie uczenia

się - zasadniczą rolę odgrywa układ

nerwowy.

Homeostaza (gr. homoios – podobny, stasis

– stan) – zdolność organizmu do zachowania

równowagi podstawowych parametrów

biologicznych dzięki sprawnej czynności

układów regulacyjnych np. hormonalnego.

Za pośrednictwem swoistych receptorów

informacje ze środowiska zewnętrznego i

wewnętrznego zostają odbierane przez OUN.

W przypadku, gdy zostaną rozpoznane jako

zagrożenie, które może zaburzyć równowagę

organizmu,uruchomiona zostaje reakcja

stresowa.

Pojęcie stresu wprowadził do nauk o zdrowiu

w 1926 r. Hans Selye - „stres jest

nieswoistą

reakcją

organizmu

na

wszelkie stawiane mu żądanie”.

Można uznać go za „normalną biologiczną

reakcję”, która towarzyszy człowiekowi w

codziennym życiu.

Istnieje wiele bodźców i zdarzeń, które

mogą być odbierane przez organizm jako

stresory.

Wyróżnia się czynniki wywołujące stres:

fizyczne, chemiczne, biologiczne,

psychiczne i społeczne, a ze względu na

źródło pochodzenia,mogą być to czynniki

środowiskowe i wewnętrzne. W codziennym

życiu bardzo często występują sytuacje, w

których - w tym samym czasie - działa

jednocześnie wiele stresorów.

Ich działanie na organizm

jest uzależnione od ogólnego stanu zdrowia,

czynników poznawczych i emocjonalnych.

W sytuacji obciążenia, bez względu na rodzaj

stresora, organizm uruchamia mechanizmy

fizjologiczne, które wyzwalają obecną w nim

energię

niezbędną

do

przeciwdziałania

sytuacji zagrażającej równowadze organizmu.

Stresory to bodźce lub sytuacje, które
naruszają równowagę pomiędzy organizmem
człowieka a środowiskiem i uruchamiają
mechanizmy adaptacyjne w zachowaniach
człowieka oraz kreatywne radzenie sobie ze
stresem (Terelak, 2008).

Mechanizm fizjologiczny reakcji

stresowej

• działania bodźca jest on odbierane i oceniane przez
swoiste receptory,

• receptory przekazują informację do ośrodków
zlokalizowanych w pniu mózgu - następuje
automatyczne

(poza

świadomością

człowieka)

uruchomienie biologicznej reakcji stresowej,

• odbieranie bodźców z różnych receptorów - przez
wzgórze,

• ocena i interpretacja bodźców zagrażających przez
korę mózgową i układ limbiczny i przesłanie tej
informacji przez wzgórze do ciała migdałowatego w
hipokampie a następnie do autonomicznego układu
nerwowego,

• w przypadku potwierdzenia zagrożenia informacja
zostaje przekazana do podwzgórza i uruchomione
zostają dwa systemy obrony : SAM i HPA

W przypadku stresu uruchamiane są dwa systemy:

1. System SAM – wspołczulno-nadnerczowo-
rdzeniowy

(ang.

sympathetic-adrenal-medullary,

SAM).Podwzgórze

pobudza

współczulną

część

autonomicznego układu nerwowego oraz rdzeń
nadnerczy do wydzielania adrenaliny. Powoduje to
ogólne

pobudzenie

organizmu.

Zwiększa

się

przepływ krwi i tlenu przez mięśnie i mózg, zwiększa
się ciśnienie krwi, częstość skurczów serca, zwężają
się naczynia powierzchowne skóry, rozszerzają
źrenice. System SAM szybko ulega pobudzeniu, ale
jego działanie jest krótkie. Aktywacja tego systemu
może nastąpić nie tylko w stresie, ale również pod
wpływem emocji, zarówno negatywnych, jak i
pozytywnych (np. spotkanie ważnej osoby). Zmiany
na osi podwzgórze –przysadka – rdzeń nadnerczy
powodujące stan mobilizacji organizmu w celu
natychmiastowego

wyeliminowania

działania

stresora noszą nazwę reakcji „walcz lub uciekaj”
(Bishop, 2000);

2. System HPA – podwzgorze – przysadka mozgowa –
kora nadnerczy (ang. hypothalamic-pituitary-adrenal,
HPA). Podwzgórze oddziałuje na przysadkę mózgową,
która stymuluje korę nadnerczy do wydzielania
kortyzolu, uważanego za hormon stresu. Pod jego
wpływem następuje uwolnienie zmagazynowanej w
organizmie energii, we krwi zwiększa się stężenie
glukozy i kwasów tłuszczowych.

Swoiste receptory stają się bardziej wrażliwe na
działanie adrenaliny. W „normalnych” sytuacjach
wydzielanie kortyzolu jest regulowane na zasadzie
sprzężenia zwrotnego przez podwzgórze i przysadkę.
W stresie - mechanizm ten ulega zaburzeniu i
stężenie kortyzolu podwyższa się kilkakrotnie.
Aktywacja systemu HPA zachodzi tylko podczas stresu
i przebiega mniej gwałtownie, a jego działanie jest
zazwyczaj bardziej długotrwałe niż systemu SAM.
( Łosiak, 2008)

Podczas działania stresu na organizm dochodzi do

niespecyficznych reakcji, które noszą nazwę

„ogólnego zespołu adaptacyjnego”(ang. General

Adaptation Syndrome, GAS). W zespole GAS

wyróżnia się trzy fazy:
1.Alarmowa - ogólna mobilizacja organizmu do

walki. Aktywizują się mechanizmy hormonalne i

wydzielane są hormony: kory nadnerczy, tarczycy,

hormon

wzrostu,

wazopresyna,

prolaktyna

i

częściowo - glukagon (Konturek, 2007). jeśli

działanie stresora przedłuża się lub jest bardzo

intensywne, następuje przejście do kolejnej fazy;

2.Adaptacyjna (odporności) - organizm dąży do

przeciwdziałania negatywnym skutkom działania

stresora. zmniejsza się aktywizacja mechanizmow,

które zostały uruchomione w fazie alarmowej.

Organizm uzyskuje „względną” równowagę, tzn.

potrafi sobie radzić ze stresorem, obniża się

tolerancja na inne bodźce, które nie były wcześniej

stresorami i większym wydatkowaniem energii;

3.Wyczerpania -

nasilają się objawy charakterystyczne dla pierwszej

fazy, organizm traci swoje zdolności adaptacyjne i

gdy organizm nie ma możliwości zregenerować się,

może dojść nawet do śmierci organizmu.

Istnieje powszechna zgodność co do tego, że

wpływ stresu na zdrowie może być:

1. Korzystny,

eustres,

gdy

stres

jest

zjawiskiem

konstruktywnym,

dzięki

któremu zwiększa się mobilizacja do
działania,

motywuje

do

działania,

umożliwia przeżycie w pewnych sytuacjach
– reakcja „walcz lub uciekaj”;

2. Szkodliwy,

distres,

gdy

stres

jest

destrukcyjny i zaburza funkcjonowanie
człowieka; dotyczy to sytuacji, w których
organizm nie może sprostać zmianom, do
jakich doszło w wyniku reakcji stresowej,
zaburzenia pracy wielu narządów i
układów,

rozwoju

chorób

psychosomatycznych

( Kowalewska,2010)

Wpływ stresu na zdrowie człowieka zależy od
wielu czynnikow, w tym od:

• właściwościstresora (czas jego trwania, siła
działania, częstość występowania),

•

właściwości

organizmu

(czynniki

genetyczne, sprawność funkcji narządów
uczestniczących w reakcji stresowej, wiek,
stan zdrowia),

• przebieg reakcji stresowej w znacznym
stopniu zależy od tego, z jakich sposobów
radzenia sobie ze stresem,korzysta dana
osoba.

Silny lub przewlekły stres może zaburzać:

1. Zdrowie fizyczne
– dysfunkcję czynności narządów szczególnie

narażonych podczas stresu – hormony -

choroby o podłożu psychosomatycznym

(Everly, Rosenfeld, 1992);

– zaburzenia układu odpornościowego, w

wyniku

uruchomienia

systemu

HPA

-

podwyższenia stężenia kortyzolu we krwi -

zwiększa się odporność typu humoralnego, co

może być przyczyną np. astmy, zmniejsza się

odporność typu komórkowego, co zwiększa

ryzyko np. chorób nowotworowych;

– zwiększone ryzyko rozwoju miażdżycy, a tym

samym chorób układu krążenia - gromadzą się

kwasy tłuszczowe uwalniane przez wątrobę i

zamieniają się w cholesterol, który odkłada się w

ścianach tętnic, zwiększa się krzepliwość krwi, co

może powodować zakrzepy w tętnicach mózgu,

serca, płuc czy kończyn.

2

. Zdrowie psychiczne – przewlekły stres

może

powodować:

obniżenie

nastroju,

depresję, uczucie lęku i zagrożenia, a także

trudności w kontrolowaniu emocji i sposobie

ich wyrażania (krzyki, przemoc, obojętność,

wycofanie), zaburzenia pamięci, pogorszenie

zdolności podejmowania decyzji;
3. Zdrowie społeczne – przewlekły stres

może: zaburzać relacje interpersonalne,

powodować nadużywanie alkoholu, leków

uspokajających, problemy w środowisku

rodzinnym, szkolnym i zawodowym.

Wpływ stresu na zdolność do uczenia się:

• stres powoduje lęk, negatywne emocje

utrudniające proces uczenia się,
• dochodzi podczas działania stresu do zmian

biochemicznych, które powodują hamowanie

prawidłowego

działania

mózgu

(wymiana

informacji między komórką nerwową a korą

mózgową) – dochodzi do zaburzeń np. pamięci,

mowy,
•

silny,

długotrwały

stres

uniemożliwia

prawidłowy rozwój mózgu i rozpoznawanie

informacji oraz uczenie się nowego materiału,
• stres powoduje wzrost poziomu kortyzolu, co

skutkuje uszkodzeniem neuronów, szczególnie

komórek hipokampa(uszkodzenie hipokampa

powoduje wzrost kortyzolu) – zaburzenie

zapamiętywania nowych informacji,
• uszkodzenie neuronów i wydzielanie się dużej

ilości hormonów stresu powoduje zmniejszone

przyjmowanie glukozy przez mózg, co pogarsza

zdolność uczenia się.