Rodzaje paradygmatów

naukowych

a koncepcje i metody

lingwistyczne

• Językoznawstwo historyczno-porównawcze

jako przejaw indukcjonizmu

• Strukturalizm

jako przejaw weryfikacjonizmu

• Generatywizm

jako przejaw falsyfikacjonizmu

• Kognitywizm

jako przejaw postmodernizmu

Generatywizm

jako przejaw falsyfikacjonizmu

Twórca: Noam Chomsky
Podstawowe założenie:

Gramatyka to system

dedukcyjny

 zatem każda falsyfikacja teorii

standardowej kończy się
zaproponowaniem nowej teorii.

Gramatyka generatywna

Noam Chomsky (ur. 1928)

1. Idealizacja rzeczywistości językowej

= ograniczenie danych, uproszczenie

zjawisk problematycznych wewnątrz

danej dziedziny
Idealizacje w gramatyce generatywnej

Chomsky’ego:

- jednorodność społeczności

użytkowników języka

- idealny mówiący i idealny odbiorca

Podstawowe własności gramatyki

generatywnej

Gramatyka winna mieć postać

sformalizowanych reguł.

Badanie naukowe nie polega na opisie zjawisk,

lecz na ich wyjaśnianiu logiczno-formalnym

= tworzeniu

abstrakcyjnych modeli hipotetyczno-

dedukcyjnych.

Hipotetyczno-dedukcyjnym modelem jest

gramatyka uniwersalna.

Każda falsyfikacja modelu kończyła się

zaproponowaniem

nowej, ogólniejszej teorii.

2. Formalizm teorii

  MODEL HIPOTETYCZNO-

DEDUKCYJNY

Należy z teorii DEDUKCYJNIE wyprowadzać

przewidywania odnoszące się do wyników
doświadczenia (zdanie bazowe)
- Jeśli wynik eksperymentu jest:
Ø      Zgodny z teorią – przyjmujemy
tymczasowo teorię tak jakby była
prawdziwa; do czasu, gdy dalsze
doświadczenia ja obalą, pozostaje ona
HIPOTEZĄ.
Ø      Sprzeczny z teorią – odrzucamy
teorię, ponieważ jest fałszywa.

Jeśli teoria osiągnęła głębię
wyjaśniania w ograniczonej
dziedzinie, to można
i należy tolerować jej
„nieadekwatności empiryczne”
(a że się w rzeczywistości nie
wszystko sprawdza...)

3. Tolerancja epistemologiczna

Badać to, a nie to

System języka ludzkiego jest wrodzony.

• Dziecko rodząc się musi mieć

genetycznie zaprogramowaną zdolność

do nauczenia się dowolnego języka
- gramatykę uniwersalną -
bo doświadczenie dostępne dziecku i

jego słabo wykształcony intelekt

tak skomplikowanego systemu nie

wyłonią.

• Jaki to konkretnie język – zależy od

środowiska.

4. Natywizm

5. Mentalizm

Język jest przede wszystkim narzędziem

myślenia i wyrażania myśli,
a nie narzędziem komunikacji.

• W trakcie przyswajania języka rozwija

się wewnętrzna reprezentacja
systemu reguł budowania zdań,
ich rozumienia i posługiwania się nimi.

Ewolucja programu badawczego

Noama Chomsky’ego –

(„Syntactic Structures” 1957)

faza 1 (asemantyczna)

Rozróżnienia:

1. Kompetencja.

Gramatyka generatywna ma wyjaśnić

twórczy charakter umiejętności

językowych (

kompetencji

językowej),

czyli

jak ze skończonej liczby elementów

i za pomocą skończonej liczby reguł

można skonstruować nieskończoną liczbę

zdań gramatycznych danego języka.

faza 1

2.

Performancja

(wykonanie)

wszystkie czynniki, które poza kompetencją
językową wpływają na kształt
i akceptowalność rzeczywistych
wypowiedzi.

Performancja ma zniekształcenia i szumy, więc

gramatyka nie może od niej wychodzić.

Kompetencja a performancja

de Saussure
(strukturaliści
)

langue

parole

Chomsky
(generatywiśc

i)

kompetencja

(competence) =
domyślna wiedza

mówiącego /
słuchającego

o swoim języku;
co mówiący wie
o języku w

sposób intuicyjny

performancja
(performance) =

użycie języka
w konkretnej

sytuacji;
co mówiący

czyni

Kompetencja a performancja

Lingwista na podstawie obserwacji

użycia języka ustala kompetencję
mówiącego, czyli podstawowy system
reguł, które mówiący/słuchający
opanował i którego używa w aktualnej
performancji.

Gramatyka musi być świadectwem

kompetencji.

Mentalizm

Ponieważ za performancją kryje się

zawsze kompetencja, to gramatyka
transformacyjna jest

mentalistyczna:

wraz z kompetencją badana jest

realność myślowa leżąca u podstaw
każdego konkretnego zachowania.

faza 1

Generatywizm

• Ostatecznym celem celem

gramatyki
nie jest analiza zdań

lecz

• stworzenie modelu generowania

(wytwarzania) zdań.

faza 1

Gramatyka generatywna = formalny

model wytwarzania wszystkich
możliwych
(a nie tylko obserwowanych)
zdań gramatycznych danego języka.

Zdanie gramatyczne nie musi być

sensowne semantycznie, np.

Bezbarwne zielone idee śpią szalenie

faza 1

Generować = jednoznacznie wyznaczać,

jednoznacznie określać.

Przebieg generowania = system reguł czyli

następujących po sobie w określonej kolejności
operacji, przedstawiających przejście

od

schematu wyjściowego zdania prostego

do

wszystkich zdań gramatycznych tego języka

• W kompetencji:

<{a, b}, {Z}, {Z  aZ, Z  b}>

Pada.
Wiem, że pada.
Wiem, że wiem, że pada.
Wiem, że wiem, że wiem, że pada.
Wiem, że wiem, że wiem, że wiem, że

pada.

Wiem, że wiem, że wiem, że wiem, że

wiem, że pada.

itd. tak da się mówić w

nieskończoność

• W performancji:

(Tak da się

mówić,
ale tak się nie
mówi, bo komu
by się chciało?)

Np. reguła rekurencji pozwalająca

generować nieskończony zbiór zdań

faza 1

Pierwsza gramatyka generatywna
(zaproponowana w „Syntactic

Structures”)

składała się z 3 członów:
- gramatyki struktur frazowych
- gramatyki transformacyjnej
- morfofonematyki

faza 1

Gramatyka struktur frazowych

wywodzi się z

gramatyki

dystrybucyjnej (Bloomfield)

,

opiera się na analizie składników
bezpośrednich,
w której każde wyrażenie dzielone jest
każdorazowo
na dwa maksymalne segmenty
(frazy),
te znów na dwa segmenty itd.

Przykład zastosowania analizy składników

bezpośrednich

faza 1

Gramatyka frazowa w koncepcji

Chomsky’ego generowała zdania

proste = zdania oznajmujące w

stronie czynnej

= tzw. zdania jądrowe,

w sposób maksymalnie ścisły

i sformalizowany

za pomocą reguły:

X  Y

(czyli: „przepisz X jako Y”)

Przykład zastosowania modelu struktur

frazowych

S  NP + VP
NP  Adj + N
VP  V + NP

NP  N

Zamyślony chłopiec

kupuje książkę.

Zamyślona matka

niesie chleb. Itd.

ale też:

*Zamyślony student

kupuje chłopca

S = zdanie
NP = fraza nominalna
VP = fraza werbalna
N (rzeczownik):

student, chłopiec,
matka, książka,
chleb...

V (czasownik):

kupować, nieść...

Adj (przymiotnik):

zamyślony(-a)...

Przykład zastosowania modelu struktur

frazowych

Drzewko struktur frazowych

S

NP

VP

Adj

N

V

NP

zamyślon
a

matka

kupuje

chleb

zamyślon
y

student

niesie

książkę

N

Przykład zastosowania modelu

struktur frazowych

faza 1

Gramatyka transformacyjna

nawiązuje do koncepcji

Z.S.Harrisa

Z.S.Harris

N.Chomsky

Transformacja =

zbiór operacji w celu

przekształcenia

jednej konstrukcji w

inną.

Transformacja jest

odwracalna

Transformacje =

abstrakcyjne reguły,

z których pomocą

mogą być

generowane
wszystkie

gramatyczne zdania

języka.

Transformacje są

nieodwracalne

faza 1

Gramatyka transformacyjna

wyprowadzała ze zdań jądrowych
wszystkie pozostałe zdania, poprzez

• transformacje pojedyncze, tworząc

zdania pytajne lub negacje

• transformacje zbiorcze, tworząc

zdania złożone

Gramatyka generatywno-

transformacyjna

Zdania:

Idzie

dziewczyna

.

Idzie

chłopak

.

Siedzi

dziewczyna

.

Siedzi

chłopak

.

wygenerowane zostały za pomocą gramatyki, która

zawiera reguły transformacyjne (bez tego drzewka by

się przełamywały).

BAZA:

Z =

x

+

y

TRANSFORMACJA permutacyjna (przestawiająca):

Z =

x

+

y



Z =

y

+

x

Przykład zastosowania modelu
transformacji

Transformacja negacyjna

S1  S2

S1

 NP + VP

NP  Adj + N
VP  V + N
Zamyślony chłopiec kupuje książkę

S2

 NP + VP

NP  Adj + N
VP 

nie

V + N

Zamyślony chłopiec

nie

kupuje książki

Przykład zastosowania modelu transformacji

Transformacja zbiorcza

S1, S2  S3  S1 + a + S2

S1

 NP + VP

NP  N
VP  V + N
Chłopiec kupuje książkę

S2

 NP + VP

NP  N
VP  V + N
Student kupuje piwo

S3

 N + V + N + a + N + V + N

Chłopiec kupuje książkę a student kupuje piwo

faza 1

Morfofonematyka –

przyporządkowywała wygenerowanej

strukturze gramatycznej

reprezentację fonematyczną

faza 2 – tzw. teoria standardowa (ST)

„Zagadnienia teorii składni” (1965)

„Strukturalizacja semantyki”

W komponencie składniowym gramatyki:

-

struktura głęboka

–

niedostępna bezpośredniej obserwacji,
zawiera interpretację logiczno-syntaktyczną
i semantyczną
(to, co mamy do powiedzenia o
rzeczywistości)
-

struktura powierzchniowa

–

formalno-fonologiczna, konkretna postać
zdania, różna w różnych językach.

faza 2 – tzw. teoria standardowa (ST)

Chomsky określa na nowo rolę
transformacji:

transformacje derywują

strukturę powierzchniową
ze struktury głębokiej

faza 2 – tzw. teoria standardowa (ST)

Semantyczna organizacja zdania nie

zawsze jest ukazana przez układ

składników na powierzchni

powitanie Jana = 1. ‘Jan wita x’, 2. ‘x wita Jana’

zatem

teoria języka, wyjaśniająca tworzenie

i rozumienie zdań,

nie może się ograniczać do analizy

struktury powierzchniowej.

Ewolucja programu badawczego Noama

Chomsky’ego

Faza 1
Transformacje =

abstrakcyjne
reguły,
z których pomocą
mogą być
generowane
wszystkie
gramatyczne
zdania języka

Faza 2 (ST)
Transformacje

derywują
strukturę
powierzchniową
ze struktury
głębokiej

faza 2 – tzw. teoria standardowa (ST)

faza 2 – tzw. teoria standardowa (ST)

faza 2 – tzw. teoria standardowa (ST)

Składnik bazowy

przyporządkowuje

każdemu zdaniu jego strukturę
głęboką, która wyznacza interpretację
semantyczną tego zdania.

Składnik bazowy

zawiera

reguły przepisywania (gramatykę
frazową)
i słownik.

faza 2 – tzw. teoria standardowa (ST)

Słownik określa wszystkie

składniowe i semantyczne własności

leksemów.

np. „Generatywny słownik czasowników polskich”

K. Polańskiego – hasło brać, wziąć:

NP

N

—— NP

ACC

{+ NP

ABL

}

Jurek bierze lampę {ze stołu}
Ograniczenia:
NP

N

[+ Anim] (żywotność podmiotu)

NP

N

[- Abstract] (wykluczenie abstraktów)

faza 2 – tzw. teoria standardowa (ST)

Składnik transformacyjny

gramatyki

przyporządkowuje każdemu zdaniu jego
strukturę powierzchniową, która
wyznacza interpretację fonetyczną tego
zdania.

Opis składnika transformacyjnego to

najtrudniejsza część analizy

(w późniejszych fazach teorii ograniczano go: początkowo

było 30 transformacji, ostatnio jedna!).

faza 2 – tzw. teoria standardowa (ST)

Proces rozumienia zdania zaczyna się

od rozpoznania relacji między
słowami (struktury powierzchniowej),
a następnie

prowadzi do ustalenia porządku

znaczenia, tj. struktury głębokiej.

faza 2 – tzw. rozszerzona teoria

standardowa (EST)

Na poziomie głębokim definiowane są

tylko relacje tematyczne między
czasownikiem
i frazami rzeczownikowymi;
pozostałe własności semantyczne są
określane przez reguły dotyczące
struktury powierzchniowej.

Struktura powierzchniowa zawiera

ślady

pamięci o strukturze głębokiej.

faza 2 – tzw. zrewidowana rozszerzona

teoria standardowa (REST)

Nie ma opozycji między gramatyką głęboką

i powierzchniową.

Interpretacji semantycznej podlega struktura

powierzchniowa, zawierająca

ślady

,

pozwalające na rekonstrukcję relacji

tematycznych określonych przez reguły bazy.

Te

ślady

to puste kategorie: np. w gramatyce

uniwersalnej każde zdanie ma podmiot,

w konkretnym języku niekoniecznie wyrażany.

Przykład

śladu

„Wzbogacona struktura powierzchniowa” zdania

Kogo Janek spotkał?

zachowuje

ślad

tam, gdzie przed transformacją był

zaimek:

e =

ślad

Przykład – I. Bobrowski:

reguły przepisywania dla języka

polskiego

Przykład – I. Bobrowski:

struktura polskich zdań

Kot idzie, Ten kot idzie, Kot łapie

koty

Ewolucja programu badawczego Noama

Chomsky’ego

faza 3 – gramatyka zasad i

parametrów

Wynik ewolucji ujęcia składnika

semantycznego:
nowa koncepcja to
model nie kompetencji językowej, ale

językowej zdolności poznawczej
człowieka.

Próba wyabstrahowania

gramatyki

uniwersalnej

z konkretnych warunków, nałożonych na
stosowanie reguł gramatycznych.

faza 3 – gramatyka zasad i

parametrów

Zadaniem językoznawstwa jest

wyjaśnienie sposobu nabywania języka

– nie języka rodzimego, lecz systemu

wiedzy wrodzonej – gramatyki

uniwersalnej.

Jesteśmy jako ludzie jednym i tylko

jednym gatunkiem.

Mamy jedną i tylko jedną gramatykę

uniwersalną będącą naszym

dziedzictwem genetycznym.

faza 3 – gramatyka zasad i parametrów

Reguły poszczególnych języków to

rezultaty działania
tej samej zasady uniwersalnej.

Odmienności języków polegają na
tym, że stosowanie zasady
uniwersalnej jest ograniczane przez
odmienne parametry tych języków.

faza 3 – gramatyka zasad i parametrów

-

przykład:

• Fraza nominalna (PN) to niewzruszona

zasada gramatyki uniwersalnej

• Różnice parametryczne PN między

językami dotyczą:

1. Kolejności członów (on the wall : kabe

ni)

2. Podmiotu zaimkowego / domyślnego

(Ona jest chora. / She is ill.
Jest chora.

/ *is ill.)

  MODEL HIPOTETYCZNO-

DEDUKCYJNY

• Choć nie potrafimy empirycznie

stwierdzić prawdziwości teorii

(jako zdanie ogólnego), możemy

stwierdzić jej FAŁSZYWOŚĆ.

• Schemat falsyfikacji

[(t  p)  p ]  t

jest poprawny

i opiera się na DEDUKCJI.

  MODEL HIPOTETYCZNO-

DEDUKCYJNY

Należy z teorii DEDUKCYJNIE wyprowadzać

przewidywania odnoszące się do wyników
doświadczenia (zdanie bazowe)
- Jeśli wynik eksperymentu jest:
Ø      Zgodny z teorią – przyjmujemy
tymczasowo teorię tak jakby była
prawdziwa; do czasu, gdy dalsze
doświadczenia ja obalą, pozostaje ona
HIPOTEZĄ.
Ø      Sprzeczny z teorią – odrzucamy
teorię, ponieważ jest fałszywa.

Przykład – uniwersalna struktura zdania

w „programie minimalistycznym” Chomsky’ego

(1993)

(np. pol. Maria pisze list.)

Pirahâ – ostateczna

falsyfikacja?

• Nie znają liczb
• Nie ma w ich

języku rekurencji!?

FONOLOGIA GENERATYWNA

(model standardowy)

Odrzuca pojęcie fonemu i opozycji fonologicznej
• Są tylko 2 poziomy reprezentacji formy

morfemów:

1. reprezentacje morfonologiczne -

morfem ma jedną reprezentację np. [PAS(-)M(-)]

reguły fonologiczne

2. reprezentacje fonetyczne - allomorfy,

np. pasm-, pasm, paśm-, pasem-

FONOLOGIA GENERATYWNA

(model standardowy)

Reguły fonologiczne mają postać A  B/C – D

(zastąpić A przez B, jeśli A występuje w kontekście

między C i D)

Np. reguła wymowy typu pism z bezdźwięczną

wygłosową:

A



B

/

C – D

+ spółgłoska



- dźwięczna

/

+ spółgłoska

–

#

+ nosowa

- dźwięczna

Przykład teorii wywodzącej się

z generatywizmu

odrzuca transformację (=reguły

fonologiczne)

FONOLOGIA RZĄDU

Gdy obie spółgłoski są o zbliżonej

złożoności, teoria wymaga aby

były rozdzielone pustym ośrodkiem

sylaby, tzw. pustym nukleusem,

np. /køto/, /pøtak/.

Puste kategorie są wyróżnikiem teorii

rządu.