Pojęcie Ja:
samoocena,
kontrola i
wpływ

Dorota Krzemionka

2

Motywy związane z Ja (wg Wojciszke,

2002)



Autowaloryzacja



Dążenie, by Ja było pozytywne



Dążenie do obrony, podtrzymania lub nasilenia dobrego

mniemana o sobie



Autoweryfikacja



Dążenie, by Ja było wewnętrznie zgodne



Dążenie do zgodności między istniejącymi przekonaniami

o sobie, a nowo nadchodzącymi informacjami



Samopoznanie



Dążenie, by wiedza zawarta w Ja była prawdziwa



Dążenie do pozyskania prawdziwej i dokładnej informacji

na temat własnej osoby



Samonaprawa



Dążenie, by Ja było faktycznie dobre



Dążenie do rzeczywistego poprawienia własnych ceh

3

paradoksy



Wszyscy mamy wysoką samoocenę



Wszyscy jesteśmy ponadprzeciętni



Wielu z nas ma problem z samooceną



Wydaje się nam, że siebie lubimy za to, za

co naprawdę lubimy innych ludzi



Wierzymy, że dbamy o własną moralność



W rzeczywistości liczy się tylko

sprawczość



Tak bardzo zabiegamy o coś (mechanizmy

autowaloryzacji)



Co w rzeczywistości nie znaczy tak wiele



Po co nam samoocena?

4

Wartościowanie siebie



Poczucie własnej wartości, samoocena,
samoakceptacja



Podstawy poczucia własnej wartości:

Stan posiadania
wygląd
rezultaty własnych działań
opinie innych ludzi
samooceny



Poziom samooceny najczęściej jest
kompromisem między trafną percepcją
siebie a nierealistyczną tendencją do
podwyższania własnej wartości.

5

Przejawy dążenia do ochrony

poczucia własnej wartości i

posiadania pozytywnej samooceny



Oceniamy siebie powyżej przeciętnej, zwłaszcza

pod względem cech trudnych do oceniania (np.

inteligencja, wrażliwość, uczciwość,

Większość biznesmenów ocenia siebie, że są bardziej etyczni niż

przeciętni biznesmeni: Lovett, 1997: 50% biznesmenów oceniło

siebie powyżej 90 pkt., Tylko 11% oceniło siebie poniżej 75 pkt.

Większość kierowców, nawet hospitalizowanych w wyniku wypadków,

które spowodowali, uważa że są lepsi niż typowy kierowca

(Svenson, 1981).

wierzymy, że w większym stopniu pomagamy swoim rodzicom niż ich

rodzeństwo (Lerner i in., 1991).



Przypisujemy większą wagę posiadanym zaletom

i mniejszą posiadanym wadom – posiadamy

ważne zalety i drobne wady



Oceniamy bardziej pozytywnie rzeczy, które do

nas należą; nawet litery, które występują w

naszym nazwisku (Nuttin, 1987).

6

Przejawy dążenia do ochrony

poczucia własnej wartości i

posiadania pozytywnej samooceny



Egotyzm atrybucyjny – sukcesy przypisujemy

czynnikom wewnętrznym, a porażki – czynnikom

zewnętrznym



Wybieramy sytuacje, w których możemy odnieść

sukces, a unikamy sytuacji, w których możemy

odnieść niepowodzenie.



Identyfikujemy się z ludźmi odnoszącymi sukces – MY

wygraliśmy, Oni przegrali



Przeceniamy swój wkład we wspólne projekty

zakończone sukcesem; brak tego efektu w odniesieniu

do projektów zakończonych niepowodzeniem.



Nieakceptowane u siebie cechy projektujemy na

innych



Lepiej pamiętamy pozytywne zdarzenia w swojej

autobiografii niż negatywne.

7

Porównania społeczne z gorszymi od siebie

(„w dół”)



Wg teorii Festingera



ludzie porównują się z innymi (podobnymi do
siebie), aby uzyskać trafną informację o sobie.



Porównania społeczne mogą podnosić
samoocenę,



gdy dokonujemy porównań „w dół”, tj. z
osobami gorszymi od siebie, w gorszej sytuacji,
z osobami odnoszącymi niepowodzenia.



Marsh i Parker (1984):



Dzieci ze szkół o niskim poziomie (np. ze szkół
specjalnych) mają wyższą samoocenę niż dzieci
ze szkół o wysokim poziomie („lepiej być dużą
rybą w małym stawie niż odwrotnie”).

8

Teoria SEM/MUS Tessera



Porównania społeczne mogą podnosić samoocenę,



gdy dokonujemy porównań „w dół”, tj. z osobami
gorszymi od siebie, w gorszej sytuacji, z osobami
odnoszącymi niepowodzenia.



Nie zawsze porównania „w dół” są możliwe,



Efekt porównań wg Tessera zależy od



stopnia bliskości z obiektem porównań



stopnia ważności danej dziedziny dla Ja.



Samoocena jest wyższa, gdy osoba bliska odnosi
sukces w dziedzinie dla mnie mało ważnej



Samoocena jest wyższa, gdy osoba bliska odnosi
niepowodzenie w dziedzinie dla mnie ważnej
(porównanie w dół),

9

Samoutrudnianie (Self-

Handicapping)



Pojawia się wtedy, kiedy przewidujemy
niepowodzenie w bardzo ważnej sytuacji:



w celu ochrony swojej samooceny (najgorszą
implikacją niepowodzenia jest przyznanie się do
braku zdolności);



jako wymówek używają choroby, nieśmiałości, lęku,
jakiejś traumy.



Sabotowanie własnych działań („rzucanie sobie kłód
pod nogi”):



Celowe utrudnianie wykonania zadania w celu
zapewnienia sobie wygodnego alibi.



Np. urządzanie przyjęcia tuż przed egzaminem,
zaniechanie treningu przed meczem, obrażanie szefa
przed podpisaniem nowego kontraktu

10

Samoutrudnianie – eksperyment Berglasa i

Jonesa



Rzekomy cel: Wpływ leków na sprawność

intelektualną.



I faza: wykonywanie pierwszego testu analogii

zakończonego sukcesem



I grupa: Zastosowano łatwy test; badani mogli oczekiwać

sukcesu w następnym zadaniu;



II grupa: Zastosowano bardzo trudny test; badani nie byli

pewni co do wyników w następnym zadaniu.



II faza: oczekiwanie na drugi test i możliwość wyboru

jednego z dwóch leków:



Actavil – poprawiający sprawność intelektualną,



Pandocrin – upośledzający sprawność intelektualną.



Rezultat:



I grupa: wybierała głównie Actavil,



II grupa: Pandocrin, ale tylko mężczyźni.



Lek obniżający sprawność intelektualną - wygodne

usprawiedliwienie w razie porażki.

11

Samoutrudnianie – różnice

indywidualne



Istnieją różnice w zakresie siły tendencji do

samoutrudniania i w zakresie wybieranych

sposobów:



Mężczyźni częściej wybierają środki odurzające

(np. alkohol), zaniechanie uprzednich

przygotowań, „dają fory” przeciwnikowi,



Kobiety częściej wybierają choroby (skargi

somatyczne).



Samoutrudnianie a poziom samooceny:



Osoby z niską samooceną – w celach obronnych

(„zachowanie twarzy” – „to nie była moja

wina”);



Osoby z wysoką samooceną – w celu uzyskania

dodatkowych dowodów na swoją „doskonałość”

(„odniosłem sukces, mimo choroby”)

12

Po co nam pozytywna

samoocena



Pozytywna samoocena przyczynia się do

osiągania różnego rodzaju celów.



Wysoka samoocena podnosi oczekiwanie sukcesu



Przyczynia się do wzmożonych wysiłków i lepszych

wyników



Mark Leary i in. (1995): Teoria socjometru



samoocena jest wskaźnikiem naszego statusu

społecznego,



tj. stopnia włączenia bądź wyłączenia ze społeczności,

stopnia akceptacji przez innych ludzi.



Greenberg, Solomon i Pyszczynski (1997):



teoria opanowania trwogi (lęku przed śmiercią)



Pozytywna samoocena pozwala widzieć siebie jako

wartościowego członka społeczeństwa;



uczestniczenie w społeczeństwie, w kulturze zapewnia

jednostce symboliczną nieśmiertelność.

13

Funkcje samooceny



Ludzie z pozytywną samooceną:



Czują się szczęśliwsi,



Są zdrowsi (śpią lepiej, rzadziej miewają wrzody),



Są w stanie wykonywać dłużej trudniejsze

zadania,



Mają więcej zaufania do siebie



Są bardziej akceptowani przez innych



W mniejszym stopniu poddają się presji innych

ludzi



Ludzie z niską samooceną:



Są bardziej lękowi, depresyjni, pesymistyczni,



Skłonni do niepowodzeń,



Nie mają zaufania do siebie,



Mają słabszy system immunologiczny

14

Regulacyjne znaczenie
samooceny



Samoocena pośredniczy w każdym

działaniu

motywacja = wartość celu x

prawdopodobieństwo sukcesu



Samoocena działa jak samospełniające

się proroctwo, wpływa na:

wybór trudności zadania
motywację, inicjatywę, wysiłek
reagowanie na trudności i przeszkody
interpretację rezultatów
interpretację informacji zwrotnych od innych

15

Błędne koło niskiej
samooceny

Niska

samoocena

Negatywne

oczekiwania

Mało wysiłku

Wysoki lęk

Niepowo-

dzenie

Oskarżanie

samego

siebie

16

Ja - sprawca



Tylko sprawczość predyktorem samooceny, studenci,

pracownicy, internauci, Polska, Niemcy, USA,

Holandia, Anglia, Kolumbia, Japonia, Wojciszke



przypisujemy sobie zalety wspólnotowe, efekt

Muhammada Ali, najlepszym człowiekiem, odrzucony

przez Armię, niski wynik w testach, najlepszy nie

znaczy najinteligentniejszy



Dlaczego tak mało przejmujemy się swą moralnością?



Aprioryczność ocen własnej moralności: 98% Polaków

uważa się za uczciwych, 30% w stopniu skrajnym



Hipokryci moralni,



Iluzja woli, wiele intencji, realizujemy tylko te słuszne



Awersyjność sądów o własnej moralności, ruminacje



Interesy a oceny własnej moralności, działania służące

własnym interesom uznajemy za moralne, etyka

egocentryczna

17

Teoria rozbieżności Ja Tory Higginsa



Oceniamy siebie pozytywnie, bądź negatywnie



Na podstawie stopnia rozbieżności między Ja
Realnym („Jestem leniwa”)



a Ja Idealnym („Chciałabym być pracowita”) i



Ja Powinnościowym („Powinnam wykonać
pracę na czas”).



Standardy idealne dotyczą aspiracji jednostki



Standardy powinnościowe dotyczą zobowiązań
jednostki.

18

Teoria rozbieżności Ja



Specyficzne konsekwencje dla samooceny i dla

samopoczucia zależą od tego, których

standardów nie można osiągnąć.



Każdy doświadcza rozbieżności, lecz nie każdy

cierpi z tego powodu.



To zależy od:



Stopnia rozbieżności;



Stopnia, w jakim koncentrujemy się na

rozbieżnościach (teoria samoświadomości

Wicklunda).



Ten sam cel, np. małżeństwo, może dla różnych

osób reprezentować bądź aspiracje, bądź

powinność.



Niektórzy swoje cele życiowe widzą w postaci

aspiracji, inni – powinności.

19

Konsekwencje
rozbieżności

Rozbieżno
ść

Ja Realne – Ja
Idealne
(niepowodzenie w
osiągnięciu
aspiracji)

Ja Realne – Ja
Powinnościowe
(niepowodzenie w
wywiązaniu się z
zobowiązań)

Reakcje
emocjonal
ne

Rozczarowanie
Smutek
Pobudzenie
fizjologiczne obniżone

Poczucie winy
Zakłopotanie
Pobudzenie fizjologiczne
podwyższone

Efekty
długo-
terminow
e

Obniżona samoocena
Depresja
Obniżona odporność

immunologiczna
Choroba

Obniżona samoocena
Lęk
Obniżona odporność

immunologiczna
Choroba

20

21

Mit wysokiej samooceny

Self-esteem movement: National Association for Self-

Esteem

wystarczy podnieść samoocenę, by rozwiązać

problemy społeczne: bezrobocie, przestępczość



Pomijano adekwatność, stabilność samooceny



Reakcje na zagrożenie samooceny, gdy wysoka lecz

bez pokrycia

Kwestionariusz „Świat byłby znacznie lepszy, gdybym

ja nim rządził,



pisali esej



oceniany przez drugą osobę



skrytykowała ich



w grze komputerowej mogli wymierzać jej szoki,



ci z wysoką samooceną krańcowo silne szoki,

Bushman, 1998

22

narcyzm



Wysokie, nierealistyczne mniemanie o

sobie, domaganie się podziwu, agresywne

nadwrażliwość na krytykę



Stale szukają samopotwierdzenia,

zewnętrznej uwagi i podziwu



Uzależnione od osiągnięć, wahające się



Skoncentrowane na sobie, mniej empatii



poczucie niższości, wstyd, do gniewu,

obwiniania innych, wściekłości



Reagowanie agresją na prowokację



Znęcanie się nad słabszymi, Salmivalli 2001



Oceniają, że górują nad partnerem w

związkach miłosnych

23

Samoocena w kontekście

kulturowym



Dążenie do podnoszenia własnej wartości jest

zjawiskiem powszechnym, lecz ma różne formy

w kulturach zachodnich i wschodnich.



Studenci japońscy (studiujący u siebie bądź w USA)

osiągają niższe wyniki na skalach samooceny.



Wykazują większą skłonność do akceptowania

raczej negatywnych niż pozytywnych informacji o

sobie.



Wrażliwość na negatywne informacje o sobie w

kulturze kolektywistycznej:



Jest formą samokrytycyzmu, pozwalającego na

„polepszenie” siebie i osiągnięcie ostatecznego

celu, jakim są harmonijne relacje z innymi.



Samokrytycyzm jest więc sposobem na podniesienie

poczucia własnej wartości

24

Dobre japońskie Ja



Cnotą: wyjątkowość czy typowość?



Wrażliwość na sukces vs na porażki



Koncentracja na mocnych stronach vs
Hansei (jap.) autorefleksja nad niedociągnięciami

I wsparcie dla samodoskonalenia się: wysiłek,

wytrwałość, cierpliwość



Steven Heine contra Constantin Sedikides



Podnoszenie własnej wartości (Ja) vs zachowanie

twarzy (opinie innych)



Promocja i ekspansja Ja vs asekuracja – nie

doprowadzić do utraty twarzy



Podmiotowość (agency) vs więź (communion),

bycie lepszym członkiem grupy

25

Samoocena a zdrowie

psychiczne



Taylor i Brown (1988):



Realistyczne widzenie siebie jest charakterystyczne

dla osób z depresją:



Atrybucje dyspozycyjne w przypadku niepowodzeń, nie

przeceniają swojej kontroli nad zdarzeniami, nie są

nierealistycznymi optymistami co do przyszłości, porównują się

z innymi podobnymi i nie czynią porównań w dół.



Pozytywne złudzenia przyczyniają się do zdrowia

psychicznego



zadowolenia z życia, do troski o innych, do angażowania się w
konstruktywne zadania.



Colvin i Block (1994): nie jest to jednoznaczne, bo



doraźne efekty są pozytywne, długoterminowe – niejasne,



osoby z zawyżoną samooceną nie zawsze są lubiane przez

innych

26

Dążenie do posiadania kontroli i

wpływu



Preferujemy sytuacje na które mamy wpływ



Warunkiem poczucia sprawstwa jest przekonanie o:

Wolności wyboru czyli posiadanie więcej niż jednej możliwości
działania – od nas zależy wybór (Brehm)
Kontroli czyli dostrzeganie związku między działaniem a jego
rezultatem (Seligman)
Skuteczności (kompetencji) czyli wiara, że mamy możliwości
osiągnięcia pożądanych rezultatów



Ulegamy złudzeniom, aby zachować poczucie
kontroli:

Złudzenie współzależności, kontrolowalności i swobody
wyboru



Przeceniamy stale liczbę zadań, jakie jesteśmy w stanie
wykonać

27

Skutki pozbawienia swobody
wyboru



Maksymalna wolność odczuwana, gdy:

Umiarkowana liczba alternatyw, wszystkie atrakcyjne,
Różnice ich atrakcyjności niewielkie
wybrane zajęcia wydaja się atrakcyjniejsze



Reaktancja – reakcja na ograniczenie
swobody wyboru

W sferze poznawczej wzrost atrakcyjności utraconej

możliwości

W sferze emocji złość i bunt wobec źródła ograniczeń
W sferze motywacji – tendencja do podejmowania

zakazanych zachowań

28

Skutki braku wpływu i kontroli



Wyuczona bezradność – gdy brak związku
między działaniem a jego rezultatem (Seligman)

W sferze poznawczej – przekonanie, że wszelkie działanie

jest bez sensu

W sferze emocji – apatia i rezygnacja
W sferze motywacji – spadek motywacji i zdolności

uczenia się nowych sytuacji



Skutki zależą od atrybucji przyczyn braku
związku

Wyuczona bezradność gdy skutki niekorzystnych zdarzeń

przypisujemy przyczynom: wewnętrznym, ogólnym i
stałym



Pesymistyczny vs optymistyczny styl atrybucji

29

Spostrzegana kontrola



Umiejscowienie kontroli wzmocnień – Rotter



Osoby z wewnętrznym umiejscowieniem kontroli
są:



Bardziej aktywne



Maja wyższą samoocenę



Modyfikują oczekiwania i strategię działania



Są bardziej niezależne w opiniach



Ale boleśniej przezywają porażki



Żadne skrajne przekonanie o kontroli lub braku
nie jest realistyczne i adaptacyjne

30

Konsekwencje poczucia
sprawstwa



Motywacja wewnętrzna



Większa zgodność postaw z
zachowaniem



Mniejsza podatność na presję



Większa odporność na stres

31

Mechanizmy wpływu „ja” na
zachowanie



Motywowanie zachowań

Specyficzne dla „ja” motywy
Niespecyficzne motywy – rozbieżność w „ja”



Mechanizmy modyfikowania zachowań

A. Wskazówki wyboru sposobu zachowania –

etykiety, autoetykiety – stopa w drzwiach,
Self-monitoring (Snyder) czyli poznawczy scenariusz własnego

zachowania

:

pryncypialista – kim jestem i jak mogę zostać sobą w danej sytuacji
Pragmatyk – jakiej osoby wymaga sytuacja i jak mogę stać się taką

osobą

B. Wpływ „ja” na przetwarzanie informacji o sobie i

o innych ludziach – projekcja atrybutywna

32

Słowa kluczowe / Literatura



Samoocena



Teoria socjometru



Teoria opanowywania trwogi



Teoria rozbieżności Ja
Higginsa



Ja Idealne, Ja
Powinnościowe



Samoutrudnianie



Pławienie się w blasku
cudzej chwały



Odcinanie się od cudzych
niepowodzeń



Porównania społeczne w dół



Teoria SEM Tessera



Wojciszke, B.
(2002).
Człowiek wśród
ludzi. R. 4. Ja i
wizerunek
własnej osoby.



Strelau (2000).
Psychologia. T.
2. R. 35.5.