„Ja” to zawartość pamięci autobiograficznej, psychologiczny autoportret. Jest wewnętrznie zróżnicowane ze względu na to, iż niektóre elementy są lepiej wykrystalizowane, możemy wyliczyć wiele wersji „Ja”, „Ja” ujawnia się różnie, w zależności od sytuacji.
R. Baumeister wyróżnił 3 uniwersalne aspekty „Ja”:
Refleksyjna świadomość (samoświadomość)- zasoby danych o Ja rozbudowują się pod wpływem świadomości.
Interpersonalna przynależność- Ja rozwija się w przestrzeni społecznej (sieć związków interpersonalnych).
Aspekt wykonawczy Ja- system procesów wolicjonalnych, kontrolnych i samokontrolnych.
Możliwości wewnętrznej integracji Ja są ograniczone.
Spór stabilność<->zmienność Ja. Polska psychologia dość dawno temu opracowała model, gdzie Ja jest strukturą zmienną.
Dwa sposoby ujmowania Ja:
Ja jako zespół charakterystycznych dla jednostki cech, tworzący pewną strukturę. Z tym podejściem wiąże się założenie, że struktura cech jest względnie stała.
Ja ujmowane przez role społeczne i ich kulturową charakterystykę. Wyznaczniki tożsamości osobistej i społecznej- są elementy tożsamości, które niezbywalne i nie można ich dzielić z innymi (albo się jest kobietą, albo mężczyzną- nie można być jednym i drugim naraz). Ten sposób definiowania tożsamości jest niezmienny bo np. nie można przestać być kobietą (choć jak pokazuje świat- można!); są również takie, które nazywane są korelacyjnymi (są społecznie podzielane, np. jednocześnie można być wielbicielem Piotra Żyły, a w wolnym czasie słuchać Chopina :D). Ten sposób definiowania jest zmienny bo np. można przestać lubić Chopina, albo Piotrka Żyłę.
Ja może być podmiotowe i przedmiotowe. Snyder uważa, że w przypadku Ja przedmiotowego istotną kwestią są różnice indywidualne- niektórzy ludzie mają większą skłonność do samoobserwacji, w niektórych sytuacjach łatwiej nam o samokontrolę niż w innych. Osoby do skłonności do samoobserwacji cechuje duża elastyczność zachowania, łatwiej nawiązują kontakty, trafniej oceniają emocje innych ludzi, potrafią dostosować się do wymagań sytuacji, ale też sprawniej okłamują innych.
Istnienie Ja wiąże się z sytuacyjnością- w zależności od kontekstu możemy przedstawiać siebie, jako różne „osoby”.
Wg H. Markus struktura Ja ma charakter schematowi- schematy to poznawcze uogólnienia informacji, jakie człowiek ma na swój temat. Napływające info są sprawdzane pod kątem istotności dla Ja. Wg badaczki Ja nie rozpatruje tylko wydarzeń z przeszłości, ale jest to struktura generatywna (są w niej produkowane różne wersje własnego Ja, np. porównanie siebie z różnych okresów życia).
Ja często dotyczy przeszłości, szczególnie w podeszłym wieku człowiek porównuje siebie na różnych etapach życia. Jednak Ja dotyczy również przyszłości, czyli tego jaki będę za kilka, kilkanaście lat. Takie wyobrażenia zazwyczaj pokazują możliwy rozwój sytuacji, wraz z jej konsekwencjami. Jednak bardzo często wyobrażenie jest impulsem do podjęcia jakiegoś działania.
Koncepcja Ja idealnego pochodzi od Williama Jamesa. Można powiedzieć, że Ja idealne pełni rolę standardu regulacyjnego- ukierunkowuje nasze dążenia, nadaje motywację poprzez rozbieżność między „Ja idealnym” a „Ja realnym”. Istnieje również „Ja normatywne”, które ukierunkowuje ludzi na to, jacy powinni być; uosobienie oczekiwań społecznych.
Wg Higginsa w życiu dążymy to zredukowania rozbieżności pomiędzy Ja idealnym, a Ja realnym. Brak rozbieżności to pozytywne wzmocnienie, natomiast ich obecność przynosi rozczarowanie. Higgins twierdzi, że zazwyczaj punktem odniesienia jest „Ja idealne”, wg polskich badaczy jest to „Ja realne”.
„Ja prywatne” i „Ja publiczne”- wprowadzone przez socjologów. Do tych terminów nawiązują dwie koncepcje:
Koncepcja publicznej i prywatnej samoświadomości- osoby skoncentrowane na Ja prywatnym dużo lepiej znają siebie, ale słabiej reagują na sygnały z zewnątrz, co może utrudniać dobre kontakty z otoczeniem. Ja publiczne realizuje standardy powinnościowe, natomiast prywatne realizuje wartości wew., aspiracje, etc.
Koncepcja różnych technik autoprezentacji- związana z samoświadomością publiczną, przynosi korzyści społeczne.
Dążenie do wewnętrznej spójności struktur poznawczych- William Swann zakłada, że ważnym motywem funkcjonującym w obrębie Ja, jest dążenie do trafności sądów na swój temat. Ludzie dążą do zweryfikowania wiedzy o sobie, nawet jeśli wiąże się to ze zburzeniem czyiś pochlebnych opinii- ważna samoświadomość, a przez to możliwość przewidywania własnych zachowań. Jednak sądy pewne nie muszą być często sprawdzane, inaczej niż z sądami niepewnymi. W sytuacji poznawczego obciążenia często ignorujemy te dysonanse.
Wg A. Kruglanskiego istnieje dążenie, które nazywa się potrzebą domknięcia poznawczego. Potrzeba ta przejawia się w dwóch działaniach: w wychwytywaniu, czyli wyłapywaniu wszystkich informacji, które ułatwiają zmniejszenie wieloznaczności oraz w zastyganiu, czyli utrzymywaniu domknięcia tak długo, jak to tylko możliwe. Tendencje te silnie modyfikowane przez okoliczności.
Dążenie do dobrego mniemania o sobie- ważne porównania społeczne, które są źródłem wiedzy o sobie. W dziedzinach ważnych mamy tendencję do porównań na własną korzyść, natomiast w sprawach nieważnych przyznajemy pierwszeństwo innym.
Kiedy udajemy kogoś innego, to ostatecznie zaczynamy wierzyć, że tacy jesteśmy i dostoswujemy całe życie do tego- taka pętla.
Po co spójność? Jako konsekwencji spójności struktury Ja oczekujemy: poczucia tożsamości, poczucia podmiotowości i kontroli osobistej oraz przekonania o dobrym przystosowaniu. Niestety, nadmierna spójność cechuje osoby, które mają dużą skłonność do autorefleksji, a przez to są gorzej odbierane przez otoczenie. Jednak wszystkie informacje o Ja są ważne.
3 powody, dla których warto myśleć o sobie dobrze:
Generowanie wartościowych celów osobistych (ustalenie wysokiego poziomu aspiracji),
Immunizacja, czyli zabezpieczenie przed lękiem,
Orientacja w zajmowanej pozycji społecznej- popularność, akceptacja.
Wychodzi zatem, że lepiej prezentować ludziom swój dobry wizerunek, niż skupiać się na spójności własnego Ja.
Po co nam struktura Ja? Ponieważ jest to struktura centralna, wyróżniona i automatycznie aktywizowana. Dodatkowo integruje ona dane, koordynuje interesy, rozstrzyga, stanowi punkt odniesienia. Jednak jeśli zabierzemy Ja funkcję centralną to powstaje pytanie: po co nam Ja? W tym wypadku, wg Wojciszke, Ja pełni dwie funkcje identyfikacyjne (pierwsza: autoidentyfikacja- rozpoznanie siebie, poczucie ciągłości i stałości w czasie; druga: używanie Ja do rozpoznawania cech, intencji, etc) i dwie kontrolne (pierwsza: generowanie i wartościowanie celów- działania zawsze przynoszą konsekwencje dla Ja; druga: samokontrola, czyli zgodność między wynikiem założonym, a osiągniętym).