Pojęcie i struktura osobowości
Pojęcie i struktura osobowości – temperament jako podstawowy składnik osobowości
W psychologii występują dwa ujęcia problematyki osobowości – ujęcie różnicowe i ogólne. Pierwsze z nich kładzie nacisk na system różnic pomiędzy jednostkami, natomiast drugie jest próbą ujęcia osobowości jako podstawy i czynnika organizacji zachowania procesów psychologicznych, aktywności i funkcjonowania jednostki.
Osobowość określana różnicowo jest pewną konstrukcją pojęciową – każde przypisanie jednostce jakieś cechy osobowości oznacza stwierdzenie, że jej umieszczenie wewnątrz jakiegoś wymiaru np. ekstrawersja-introwersja wskazuje na umiejscowienie w znacznym odchyleniu od średniej. W tym ujęciu posiadać jakąś cechę oznacza naprawdę różnić się od innych. Natomiast nieróżnicowe traktowanie osobowości ujmuje osobowość jako pewien system, organizację wewnętrzną wyznaczników zachowania. W tym ujęciu ludzie różnią się między sobą, nie dlatego że mają osobowość, lecz odwrotnie, różnice są efektem posiadania osobowości. W takim więc ujęciu osobowości staje się jednym z podstawowych zagadnień psychologii.
Spośród wielu określeń osobowości w literaturze najczęściej można spotkać następujące: osobowość jest to zespół względnie stałych cech psychicznych człowieka różniących go od innych i warunkujących stałość jego zachowania. Osobowość jest także określana jako charakterystyczne dla danej jednostki cechy psychiczne, które wyjaśniają spójny wzorzec jej myśli, uczuć i zachowania. W jeszcze innym ujęciu osobowość jest to ogólny sposób zachowania się jednostki, albo dokładniej – ogólny obraz zorganizowanego zachowania się człowieka, w szczególności taki, który może być ujęty w sposób stały przez innych ludzi. Cechy osobowości są względnie trwałe i zorganizowane w charakterystyczny dla każdej jednostki sposób dzięki czemu jej zachowanie, postępowanie, odznacza się pewną stałością, jest uporządkowane i usystematyzowane.
W tradycyjnym, strukturalnym ujęciu podstawowe cechy osobowości dzieli się na 4 grupy. Po pierwsze, cechy, które określają szybkość, siłę i trwałość reakcji emocjonalnych jednostki – są to cechy jej temperamentu. Po drugie, cechy, od których zależy czy człowiek łatwo się uczy i przyswaja nowe wiadomości i sprawności – są to zdolności człowieka, od których zależy poziom jego rozwoju umysłowego, nazywamy stopniem lub poziomem jego inteligencji i po trzecie, cechy które wpływają na dobór celów, określających kierunek działalności człowieka – są to motywy jego postępowania i po czwarte, cechy, które wskazują czy i w jakim stopniu dobór przez człowieka celów i sposobów ich realizacji jest zgodny z ogólnie przyjętymi wartościami i normami moralnymi oraz cechy, od których zależy to w jakim stopniu człowiek potrafi je realizować pokonując przeszkody i trudności – łącznie obie grupy tych cech określa się mianem charakteru człowieka.
W skrócie można więc powiedzieć, że osobowość jest strukturą, której głównymi składnikami są: temperament, inteligencja, motywacja i charakter. Przyjmuje się, że dwa pierwsze składniki są w przeważającym stopniu uwarunkowane genetycznie i dziedzicznie, natomiast dwa pozostałe są w przeważającej mierze kształtowane w procesie wychowania i własnej pracy jednostki.
Zdaniem niektórych psychologów najważniejszym składnikiem i wyznacznikiem osobowości jest temperament. Klasyfikacja typów temperamentów jest często podstawą klasyfikacji typów osobowości. Pojęciem temperamentu określa się indywidualne właściwości emocjonalnej pobudliwości i ogólnej ruchliwości człowieka takie jak szybkość powstawania, siła i trwałość reakcji emocjonalnych.
W ujęciu tradycyjnym, pochodzącym od Hipokratesa i Galena wyróżnia się cztery typy temperamentu: po pierwsze, temperament choleryczny – charakteryzuje się szybko postępującą, silną i trwałą pobudliwością emocjonalną. U ludzi o tym temperamencie uczucia wyraźnie odbijają się w mimice twarzy, gestach, ruchach i mowie. Cechuje ich wybuchowość usposobienia, szybkość ruchu i duża ogólna ruchliwość. Dzieci o tym temperamencie szybko podejmują działania, lubią zabawy zespołowe, często same je organizują i biorą w nich aktywny udział; po drugie, temperament sangwiniczny – wyróżnia się szybko postępującą, silną, lecz nie trwałą pobudliwością emocjonalną. U sangwiników jeden nastrój szybko zmienia się w inny, często przeciwny, procesy psychiczne przebiegają u nich szybko. Ludzie o tym temperamencie odznaczają się ruchliwością, żywością, szybko podejmują różnego rodzaju działalność, lecz nie wykazują skłonności do dłuższego i konsekwentnego działania w jednym kierunku. Dzieci o tym temperamencie cechuje duża żywość, ruchliwość, gotowość do podejmowania zadań, często kilku naraz, jednakże szybko rezygnują z rozpoczętej działalności, przestają się nią interesować; po trzecie, temperament flegmatyczny – odznacza się powolnością powstawania, słabością i krótkotrwałością reakcji emocjonalnych. Uczucia flegmatyków w słabym stopniu się uzewnętrzniają – trudno wywołać u nich uczucie radości lub gniewu. Procesy psychiczne przebiegają powoli, są to ludzie spokojni, zrównoważeni, powolni w działaniu, potrafią jednak wytrwale pracować w jednym kierunku. Również dzieci o tym temperamencie odznaczają się spokojnym, zrównoważonym zachowaniem, unikają konfliktów; po czwarte, temperament melancholijny – odznacza się powstającą powoli, lecz silną i trwałą pobudliwością emocjonalną. Ludzi o tym temperamencie cechuje trwałość nastrojów, które utrzymują się przez dłuższy czas, lecz wewnętrzne symptomy ich uczuć pojawiają się za zewnątrz w słabym stopniu. Odznaczają się oni powolnością ruchu, powoli rozpoczynają działania, które jednak z reguły doprowadzają do końca. Dzieci o tym temperamencie zachowują się spokojnie, cicho, często trudno uzyskać od nich odpowiedź na postawione pytanie. Niełatwo wywołać u nich gniew lub objawy złości, lecz raz wywołane długo się utrzymują.
W życiu bardzo rzadko spotyka się „czyste” wyżej wymienione typy temperamentu. U większości ludzi występuje przewaga cech jednego typu, chociaż są również jednostki których temperament jest mieszanką dwóch lub więcej cech różnych typów temperamentów.
Współczesne koncepcje temperamentu opierają się najczęściej na typie budowy ciała i określane są mianem konstytucjonalnej teorii temperamentu i opartej na niej konstytucjonalnej teorii osobowości. Twórcą tej teorii był niemiecki psychiatra Ernesta Kretzschner, który wyróżnił trzy podstawowe typy temperamentu:
Pykniczny – odpowiadający otyłej, przesadzistej budowie ciała.
Leptosomatyczny – odpowiadający wysmukłej, szczupłej budowie ciała.
Atletyczny – odpowiadający muskularnej, silnej budowie ciała.
Najpełniejszą teorię konstytucjonalną sformułował Sheldon, który rozróżnił trzy podstawowe elementy budowy ciała:
Endomorfia, której odpowiadają dobrze rozwinięte wewnętrzne narządy i słabe wykształcenie kości i mięśni.
Mezomorfia, której odpowiadają mocne dobrze wykształcone kości i mięśnie
Ektomorfia, której odpowiada dobrze wykształcona tkanka nerwowa i słabo wykształcone mięśnie i kości.
Wielu współczesnych psychologów uważa, że osobowość jest kombinacją cech psychicznych jakimi posługujemy się w klasyfikacji jednostek dlatego ich próby określenia osobowości idą w kierunku wskazania podstawowych cech osobowości, których może być od kilkunastu do kilkudziesięciu. Jedną z bardziej popularnych takich koncepcji jest teoria Cattella, który wyróżnił 16 podstawowych cech osobowości, z tym że każdej z tych cech odpowiada cecha jej przeciwna.
Cechami tymi są:
skrytość - otwartość
niska inteligencja - wysoka inteligencja
uczuciowość – stabilność emocjonalna
uległość – władczość
powaga – beztroska
oportunizm – sumienność
lękliwość – brawura
oschłość – wrażliwość
praktyczność – wyobraźnia
prostoliniowość – spryt
pewność siebie – nieśmiałość
konserwatyzm – nowatorstwo
zależność od grupy – samowystarczalność
impulsywność – powściągliwość
swoboda – napięcie
ufność - podejrzliwość
Według tej teorii osobowość stanowi kombinację powyższych cech, które mogą należeć do jednego lub obu szeregów, z wyłączeniem cech sobie przeciwnych.
Popularność zdobył sobie także pięcioskładnikowy model osobowości zwany „wielką piątką”. Składnikami modelu „wielkiej piątki” są:
ekstrawersja – towarzyskość, rozmowność, asertywność.
ugodowość – życzliwość, ufność, gotowość do współpracy.
sumienność – odpowiedzialność, niezawodność, wytrwałość, dążenie do osiągnięć.
stabilność emocjonalna – opanowanie, poczucie bezpieczeństwa, aktywność.
otwartość na doświadczenia – wyobraźnia, zmysł artystyczny, wysoka inteligencja.
Powyższe składniki nazywane są wymiarami osobowości, ponieważ są to cechy ogólne, znajdujące się na jednym biegunie, którym na przeciwnym biegunie odpowiadają cechy, wymiary im przeciwne.
Niektórzy psycholodzy zidentyfikowali 6 innych atrybutów osobowości, które mogą być wykorzystane bardziej bezpośrednio do wyjaśnienia i przewidywania zachowań ludzi. Atrybutami tymi są:
umiejscowienie kontroli – wewnętrzne umiejscowienie kontroli wiąże się z przeświadczeniem, że kontrolowanie własnego losu jest możliwe, że ludzie sami kształtują swój los. Zewnętrzne umiejscowienie kontroli występuje u ludzi, którzy są przekonani, że ich życiem kieruje los, przeznaczenie lub inni ludzie.
autorytarny – wyznacza on przekonanie o konieczności istnienia różnic statusu i władzy. Osoby autorytarne wykazują sztywność umysłową, skłonność do osądzania innych, są przesadnie układne wobec przełożonych, natomiast lekceważą lub są bezwzględni wobec podwładnych.
makiawelizm – określenie to pochodzi od N. Machiavelliego (XVI w.) autora dzieła pt. „Książe” o zdobywaniu i sprawowaniu władzy. Istotą makiawelizmu jest zasada „cel uświęca środki” i związana z nią zasada posługiwania się tym co jest skuteczne.
Jednostka mająca skłonności makiaweliczne posługuje się manipulacją, zachowuje dystans emocjonalny i w swoim działaniu kieruje się zasadą „cel uświęca środki”.
samokontrola – osoby o znacznym stopniu samokontroli są wrażliwe na sygnały z zewnątrz i umieją dopasować się do otoczenia i ukryć swoje prawdziwe oblicze. Ludzie o niewielkim stopniu samokontroli są konsekwentni w myśleniu i działaniu i w każdej sytuacji ujawniają swoje prawdziwe poglądy, skłonności, postawy.
skłonność do ryzyka – jednostki o duże skłonności do ryzyka szybciej podejmują decyzje i potrzebują mniej informacji do wyboru. Natomiast ludzie o niewielkiej skłonności do ryzyka z trudem podejmują decyzje i przed ich podjęciem rozważają wszelkie za i przeciw.
osobowość typu „A” – jednostki, którym przysługuje ta cecha osobowości charakteryzują się nieustannym dążeniem do coraz większych osiągnięć, są niecierpliwe, nie umieją odpoczywać i żyją w świecie narzuconych sobie zadań i terminów. Przeciwieństwem jest osobowość typu „B”, która charakteryzuje ludzi żyjących „na luzie” bez poczucia odpowiedzialności, obowiązkowości.