Psychologia makrostruktur

społecznych

dr Katarzyna Growiec

Na dzisiejszym wykładzie

• System aksjo-normatywny:
- normy i wartości
- procedury, instytucje i role
- zwyczaj, moralność i prawo
• Zmiana systemu aksjo-normatywnego
- dysonans kulturowy
- zinstytucjonalizowanie omijanie reguł
- innowacje normatywne
- etapy dyfuzji innowacji

System aksjo-normatywny

• Określenie stosowane przez Floriana Znanieckiego
• Głównym przedmiotem regulacji społecznej są działania (w

odróżnieniu od tego „co się myśli”, regulowanego przez
świadomość społeczną)

• Takie reguły, których przedmiotem są sposoby czy metody

działania, środki stosowane dla osiągnięcia celu, nazywamy
normami kulturowymi. Mówią one co ludzie powinni robić.

• Reguły, których przedmiotem są cele działania to wartości

kulturowe (majątek, prestiż, sprawność fizyczna). Wartości
wskazują do czego ludzie powinni dążyć, a normy – jak powinni
do tego dążyć.

• Inne podejście: wartości to reguły nadrzędne, fundamentalne,

dotyczące spraw o najwyższym znaczeniu, z których wynikają
normy regulujące sprawy bardziej przyziemne

Edward C. Banfield, (1916-1999)

• Amerykański politolog
• Najsłynniejsza książka:

„The Moral Basis of a
Backward Society”
(1958)

• Związany przez

większość życia z
Uniwersytetem Harvarda

• Doradca prezydentów

USA: Richarda Nixona,
Geralnda Forda i
Ronalda Reagana

The Moral Basis of a Backward Society

• Opis życia społecznego w miejscowości na południu Włoch,

Montegrano (nazwa fikcyjna)

• Brak organizacji, stowarzyszeń, klubów
• Wspólne problemy (szkoła, szpital) nie są rozwiązywane wspólnie,

skoordynowane

• Osoby zamożne nie chcą się zajmować polityką ani angażować w

sprawy społeczne

• Wiele decyzji dotyczących Montegrano podejmowanych jest w

Rzymie, z opóźnieniem lub nieadekwatnych do potrzeb
mieszkańców

• Księża zaangażowani w politykę
• Antyklerykalizm wśród mieszkańców
• Partie polityczne nie realizują postulatów wyborców z Montegrano

Amoralny familizm

• Silna lojalność rodzinna obraca się przeciwko

szerszej społeczności

• Nieufność, brak norm dotyczących kooperacji,

dobro wspólne nie jest uznawane za wartość

• Inne prace poświęcone fenomenowi włoskiego

społeczeństwa:

- Diego Gambetta, „Mafia sycylijska”
- Robert Putnam, „Demokracja w działaniu”
- Roberto Saviano, „Gomorra”

Siła regulacji

• Normy i wartości mogą mieć różny ładunek powinności

tzn. co do niektórych z nich oczekiwania społeczne
podporządkowania się są silniejsze (nakazy – „musisz”;
zakazy – „nie wolno” niż przy innych: przyzwolenia –
„wolno [palić]”, preferencje – „dobrze by było, gdyby”)

• Inna jest reakcja społeczna (sankcje) na naruszenie lub

nie przestrzeganie zakazów, nakazów, przyzwoleń lub
preferencji. Nagrody. Kary.

• Działanie dozwolone przez reguły jednego rodzaju np.

prawne, nie musi spotykać się z przyzwoleniem ze
strony innych reguł moralnych czy obyczajowych (np.
rozwód).

Procedury, instytucje i role

• Wiązki norm i wartości (np. leczenie się i zdrowie;

praca i zarabianie pieniędzy), regulujące typowe
sposoby osiągania danych celów to procedury.

• Zbiór reguł związany z określonym kontekstem

społecznym, realizujący podobne, istotne społecznie
funkcje, to instytucja np. instytucja rodziny – zbiór
norm i wartości regulujący tę domenę życia (w
postaci nakazów, zakazów, przyzwoleń i preferencji) a
nie grupa osób

• Rola społeczna (w sensie normatywnym) określa jak

powinna się zachowywać osoba mająca określoną
pozycję społeczną

Przykład zmiany roli kobiety i mężczyzny w pewnym

eksperymencie społecznym

• Reporter ''Dużego Formatu'' Witold Szabłowski

razem z żoną Izą Meyzą i dwuletnią córką
Marianną na pół roku przenieśli się do PRL-u.

• Konsekwencje dla pełnionych przez nich ról
• Źródło: http://dziendobry.tvn.pl/video/przez-6-

miesiecy-zyli-jak-w-prl-u,1,newest,35835.html

Specyfika roli społecznej

Metafora roli społecznej – przykład: obrona pracy

magisterskiej

-

rola istnieje zanim zagra ją konkretny aktor

-

rola jest dla aktora faktem zewnętrznym tzn. napisał ją
dla niego ktoś inny

-

rola wyznacza szczegółowy sposób postępowania

-

roli trzeba się nauczyć zanim się ją zagra

-

jedni grają rolę lepiej, inni gorzej

-

role różnych aktorów muszą być skoordynowane

-

w ciągu kariery aktor gra różne role

Zwyczaj, moralność i prawo

• Zwyczaje to bardzo bogata kategoria reguł

towarzyszących nam w życiu codziennym. Określają jak
się ubieramy, jak witamy, jak się bawimy. Istotną funkcją
zwyczaju jest uproszczenie nam życia, nadanie mu
pewnego automatyzmu, zwolnienie z konieczności
rozważania wszelkich możliwych opcji zachowania się

• Zwyczaje są – na poziomie społecznym - odpowiednikiem

indywidualnego nawyku

• Bezrefleksyjny automatyzm zwyczajów powoduje, że

najmniej ze wszystkich reguł, jesteśmy świadomi ich
istnienia. Etnocentryzm.

• Na ogół zwyczaje nie są kodyfikowane. Wyjątek:

podręczniki dobrego wychowania (savoir-vivre’u)

Reguły moralne

• Dotyczą takich sfer życia, w których działanie jednego

człowieka nie jest obojętne dla dobra, szczęścia,
zdrowia, powodzenia innych ludzi

• Odnoszą się do spraw szczególnie istotnych
• Często są kodyfikowane w zwerbalizowanych i

sformalizowanych systemach etycznych

• Niekiedy mają wyraźnych autorów, realnych lub

mitycznych np. imperatyw kategoryczny Kanta

(„Postępuj zawsze według takiej maksymy, abyś mógł zarazem
chcieć, by stała się ona podstawą powszechnego prawodawstwa”)

• Naruszenie zakazów i nakazów spotyka się ze znacznie

silniejszą reakcją społeczną niż naruszenie zwyczajów

Prawo

• Nie wytwarza się spontanicznie, ale jest celowo

stanowione przez państwo (np. deregulacja
zawodów, finansowanie Kościoła)

• Jest artykułowane w formie pisemnej, publikowane

i systematyzowane w kodeksach lub zbiorach
przepisów

• Sądy, prokuratura, policja etc. są powołane do

pilnowania przestrzegania prawa

• Sankcje za złamanie przepisów wymierzane są w

imieniu państwa

Prawo – moralność - zwyczaj

• W różnych krajach zakres

sfer życia regulowanych
zwyczajem, moralnością
lub prawem jest inny.

• Przykład: historia 18-

letniej Afganki Bibi Aishy,
której obcięto nos i uszy
za to, że uciekła od
męża.

• Zdjęcie wykonała Jodi

Bieber z RPA dla
magazynu ''Time''

Anomia

• System normatywny zamienia się w chaos
• Wartości i normy stają się nieostre, niejednoznaczne
• Ludzie tracą poczucie, co jest dobre, a co złe, do

czego należy dążyć, a czego należy unikać

• Anomia w węższym sensie: rozbieżność między

wartościami a normami, które mają praktyczne
szanse realizacji. Prowadzi do realizowania
społeczne akceptowanych celów nieuznawanymi
społecznie sposobami (np. działaniami
przestępczymi)

Dysonans kulturowy

• Dualizm starej i nowej

kultury

• Wynik nagłej,

głębokiej i radykalnej
zmiany kulturowej

• Przykład: przełom

1989 roku w Polsce:

Kultura

realnego

socjalizmu

Kultura

demokratyczna

i rynkowa

kolektywizm

indywidualizm

egalitaryzm

merytokracja

przeciętność

sukces

pewność i

bezpieczeństwo

ryzyko

los

sprawstwo

pasywna

prywatność

uczestnictwo

publiczne

zanurzenie w

przeszłość

orientacja ku

przyszłości

Zinstytucjonalizowane omijanie reguł jako przykład

morfogenezy normatywnej

•

Autorami zmiany normy są ludzie, którzy wytwarzają
zmianę w swoich codziennych zachowaniach

•

Zaczyna się od incydentów omijania norm przez osoby,
które uznają je za zbyt dla nich wymagające mimo, że
ogólnie prawomocne. Odbywa się w sferze prywatnej.
Przykład: opłaty z abonament radiowo-telewizyjny w
sklepach, u fryzjera etc.

•

Gdy omijanie norm staje się powszechniejsze, ludzie
stają się świadomi tego faktu

•

Przekonanie, że „wszyscy tak robią”

•

Rzadko kara się za nieprzestrzeganie normy

•

Wprowadzenie nowych norm

Nowe ojcostwo (Szlendak, 2010)

• Bianchi, 2000:
• Amerykańscy ojcowie

w 1965 i 1998

1)opieka nad dzieckiem

jako główna czynność

2)opieka nad dzieckiem

jako główna lub
poboczna czynność

3) czas spędzony z

dzieckiem

Filtrowanie zmiany

• Bianchi, 2000:
• Amerykańskie matki w

1965 i 1998

1)opieka nad dzieckiem

jako główna czynność

2)opieka nad dzieckiem

jako główna lub
poboczna czynność

3) czas spędzony z

dzieckiem

Innowacje normatywne jako przykład morfogenezy

normatywnej

• Osoby poddają w wątpliwość słuszność samych norm
• Bunt jest widziany przez innych
• Dyfuzja innowacji przebiega według następujących

etapów:

1)Inicjacja zmiany (może pozostać wyłącznie w sferze

prywatnej np. rękopisy w szufladzie)

2)Filtrowanie zmiany (np. matki przyglądają się z

niepokojem przemianom roli ojca)

3)Dyfuzja zmiany
4)Instytucjonalizacja zmiany (np. wprowadzenie

dłuższych urlopów ojcowskich)

• Dziękuję za uwagę!