Psychologia makrostruktur

społecznych

dr Katarzyna Growiec

Na dzisiejszym wykładzie

• Zaufanie społeczne:
- zaufanie i nieufność
- źródła zaufania
- kultura zaufania
• Kapitał społeczny:
- definicje
- kapitał społeczny jako zasób
- geneza zasobów kapitału społecznego i jego

konsekwencje

Zaufanie społeczne w teorii Piotra Sztompki

Ryzyka tworzonego przez skomplikowane środowisko społeczne nie

da się uniknąć. Aby funkcjonować musimy wchodzić w interakcje
z innymi. Musimy więc nieustannie podejmować grę i robić
zakłady, stawiać na takie lub inne przyszłe działania naszych
partnerów. Czynimy to, udzielając im lub odmawiając zaufania

Zaufanie pozwala zredukować niepewność. Przyjmujemy

wtedy, że świat jest lepszy niż być może w rzeczywistości.
Przeciwnie – w przypadku nieufności.

Zaufanie i nieufność to swoiste zakłady na temat przyszłych,

niepewnych działań innych ludzi.

Zaufanie i nieufność są funkcjonalne, gdy są epistemologicznie

ugruntowane (np. reputacja, dotychczasowe osiągnięcia)

Zaufanie typu efektywnościowego, aksjologicznego i

opiekuńczego

Zaufanie społeczne. Średnie dla krajów, ESS 2003/4

(Growiec, 2011)

Zaufanie społeczne. Średnie dla krajów, ESS 2006/7

(Growiec, 2011)

Strukturalne i podmiotowe źródła kultury zaufania

Determinanty kultury zaufania (nieufności):
Podmiotowe:
- Orientacje społeczne
- Style przywiązania
- Indywidualne zasoby (kapitał społeczny, majątek,

wykształcenie, prestiż)

- Osobowość
- Poziom oksytocyny

Społeczny darwinizm a wymiary Wielkiej Piątki

(Skarżyńska, Radkiewicz, 2011)

Predyktory

β

p

Ugodowość

-0,39

p<0,01

Otwartość na

doświadczenie

-0,19

p<0,01

Neurotyczność

-0,11

-

Ekstrawersja

0,01

-

Sumienność

-0,11

-

Strukturalne i podmiotowe źródła kultury zaufania

Determinanty kultury zaufania (nieufności):
Strukturalne:
- Dziedzictwo historyczne
- Stabilność normatywna
- Trwałość porządku społecznego
- Podporządkowanie władzy regułom prawa
- Realizowanie uprawnień i egzekwowanie

obowiązków (sądy, trybunały, arbitraż, policja,
prokuratura)

Zaufanie a zadowolenie z życia.

Korelacja między zaufaniem

społecznym a zadowoleniem z życia dla średnich dla krajów wynosi 0.895, (N=22). Dla respondentów

indywidualnych współczynnik korelacji wynosi 0.288, (N=41 934).

3

, 0

0

4 ,0

0

5 ,0

0

6 ,0 0

7

,0 0

W

i ę k

s z o

ś c

i lu d z

i mo

ż n

a u fa ć

5

, 5

0

6

, 0

0

6

, 5

0

7

, 0

0

7

, 5

0

8

, 0

0

8

, 5

0

Z

ad

o

w

ol

en

ie

z

ż

yc

ia

A T

B E

C Z

D K

F I

FR

D E

G

R

H U

IR

IL

I T

L U

N L

N O

P L

P R

S L

S

P

S E

C H

U K

Kulturowy wymiar zaufania

Zaufanie lub brak zaufanie mogą się stać regułą społeczną,

normatywnym oczekiwaniem

Reguły kulturowe dotyczące zaufania to skumulowane

historycznie efekty doświadczeń zbiorowych. Będąc
zapisem dobrych lub złych doświadczeń z przeszłości
danego społeczeństwa, mogą istotnie modyfikować
aktualne kalkulacje, a także indywidualne skłonności
osobowościowe

Kulturowo motywowane zaufanie lub nieufność mogą mieć

charakter wybiórczy. Reguły kulturowe mogą wymagać
zaufania lub nieufności w stosunku do określonych grup
(np. Romowie)

Zaufanie do innych ludzi i zaufanie do instytucji, ESS

2006/7 (Growiec, 2011)

Zaufanie
do
systemu
prawneg
o

Zaufanie
do
parlame
ntu

Zaufanie
do
Politykó
w

Zaufanie
do
partii
polityczn
ych

Zaufanie
do policji

Zaufanie
do
Parlamen
tu
Europejs
kiego

Zaufanie
do
innych
ludzi

0.349***

0.346***

0.339***

0.331***

0.308***

0.205***

Inercja kultury nieufności w Polsce (Sztompka,

2010)

Nie sposób powiedzieć o „kulturze zaufania” lub „kulturze

nieufności”, że jest zasadna lub bezzasadna. Są one bowiem
zaszłością pojawiającą się w społeczeństwie w rezultacie
unikalnego splotu przyczyn historycznych, strukturalnych i
podmiotowych

Czy dana kultura jest funkcjonalna natomiast zależy od konkretnej,

aktualnej, a nie historycznej sytuacji społeczeństwa.
Funkcjonalność uzasadnionego przeszłymi doświadczeniami
uogólnionego zaufania lub uogólnionej nieufności ma sens przy
założeniu, że doświadczenia przeszłe będą nieuchronnie
powielać się w przyszłości

Kultura, w której regułach zostały zakodowane dawne normy i

wartości, cechuje się inercyjnością. Pozostaje zawsze w tyle za
zmianami w innych dziedzinach – ekonomicznymi lub
politycznymi.

Inercja kultury nieufności w Polsce (Diagnoza

Społeczna 2000-2009)

Konsekwencje kultury nieufności

Kultura nieufności, prowadząc do pasywizmu, dystansów

społecznych, atomizacji – obniża potencjał podmiotowy
społeczeństwa, jego zdolność do twórczego, innowacyjnego
samoprzekształcania się.

Oddziałuje zwrotnie, wzmacniająco, na patologie strukturalne,

które przyczyniły się do jej powstania (np. korupcja, brak
przejrzystości reguł). Umacnia więc stan anomii
normatywnej, nieprzejrzystość i tajemniczość organizacji
społecznej, niestabilność porządku społecznego, arbitralność
władzy, bezsilność i permisywność w egzekwowaniu praw i
obowiązków

Uruchamia się w ten sposób destrukcyjna spirala prowadząca do

stale pogłębiającej się powszechnej nieufności

Regresja logarytmu wzrostu PKB w latach 1995-2006 na

poziom zaufania z lat 90 XX wieku w grupie 60 krajów

(Czapiński, 2008)

10,00

20,00

30,00

40,00

50,00

60,00

zaufanie lata 90.

7,00

8,00

9,00

10,00

























































































































LnPKB_1995_2006 = 6,71 + 0,04 * tRUS T_90
R-S quare = 0,45

Regresja logarytmu wzrostu PKB w latach 1995-2006 na poziom

zaufania z lat 90 XX wieku w grupie krajów słabo i wysoko

rozwiniętych (Czapiński, 2008)

10,00

20,00

30,00

40,00

50,00

60,00

zaufanie lata 90.

7,00

8,00

9,00

10,00

L

n

P

K

B

_1

9

9

5

_2

0

0

6



















































ZAF

VEN

URY

TUR

SVK

SLV

ROM

POL

PHL

PER

PAK

MEX

LVA

JOR

IND

IDN

HUN

GHA

EGY

DOM

CZE

COL

CHL

BRA

BGD

LnPKB_1995_2006 = 7,24 + 0,00 * tRUST_90
R-Square = 0,01

kraje słabo rozwinięte

kraje wysoko rozwiniete

10,00

20,00

30,00

40,00

50,00

60,00

zaufanie lata 90.













































USA

SWE

SVN

PRT

NZL

NOR

NLD

JPN

ITA

ISL

GER

GBR

FRA

FIN

ESP

DNK

CHE

CAN

BEL

AUT

AUS

ARG

LnPKB_1995_2006 = 7,69 + 0,02 * tRUST_90
R-Square = 0,54

Współczynniki standaryzowane beta i R

2

w 3 modelach

wielokrotnej analizy regresji liniowej dla logarytmu zmiany PKB

na osobę w okresie 1995-2006 w krajach słabo i wysoko

rozwiniętych (Czapiński, 2008)

Kraje słabo rozwinięte

Kraje wysoko

rozwinięte

Predyktory

Model

1

Model

2

Model 3 Model

1

Model

2

Model 3

Wykształceni

e w latach 90.

0.777*

*

0.775** 0.588**

0.398

-0.078

-0.099

Zaufanie w

latach 90.

0,138

0.169

0.742*

*

0.675**

PKB na osobę

w 1995 r.

0.293*

0.144

R kwadrat

0.604

0.622

0.672

0.159

0.482

0.496

* p<0.05, ** p<0.01

Efekt interakcji poziomu wykształcenia i uogólnionego

zaufania w zakresie logarytmu wzrostu PKB w latach 1995-

2006 w grupie 58 krajów (Czapiński, 2008)

Liczba Dunbara

Liczba Robina Dunbara

• Profesor antropologii ewolucyjnej z Oxford University
• Związek między wielkością grupy (złożonością świata

społecznego) a względną wielkością kory nowej –
zewnętrznej warstwy mózgu odpowiedzialnej za świadome
myślenie

• Dowody na liczbę Dunbara: społeczeństwa łowiecko-

zbierackie – grupy klanowe liczyły w nich średnio 153 osoby;
liczebność neolitycznych osad na Bliskim Wschodzie 6000 lat
p.n.e; firmy, które mają do 150 pracowników lepiej działają w
oparciu o bezpośrednie relacje (inaczej powstaje hierarchia i
rozbudowane struktury kierownicze); społeczności, które
tworzą amisze w USA; kompania wojskowa;

Kręgi znajomości i przyjaźni

•

Oznaczają częstotliwość kontaktów i bliskość
emocjonalną:

- Wewnętrzny krąg 5 najbliższych osób – kontakty co

najmniej raz w tygodniu

- Krąg 15 osób – kontakty średnio raz w miesiącu
- Krąg 150 osób – kontakty raz w roku

•

Jeszcze bardziej zewnętrzne kręgi – 500 osób i 1500
osób

•

Gdy ktoś przestaje być naszym przyjacielem, na jego
miejsce pojawia się ktoś nowy; gdy wszystkie miejsca w
kręgu są zajęte, trudno jest dołączyć do „grupy
zaufania”

Kapitał społeczny

Po kilkudziesięciu latach od wprowadzenia do nauk

społecznych pojęcia „kapitał społeczny” wciąż
ścierają się ze sobą różne szkoły. Jedni uważają
bowiem kapitał społeczny za wymiar, którym
można opisywać tylko jednostki i małe grupy,
inni – że cechuje on całe społeczeństwa; toczy
się też dyskusja nad relacją między kapitałem
ekonomicznym, kulturowym i społecznym,
wreszcie – i co najważniejsze – nie ma jednej
szeroko przyjętej definicji „kapitału społecznego”.

Średnie odpowiedzi na skali kontaktów towarzyskich

według krajów, ESS 2002/2003, (Growiec, 2011)

Średnie odpowiedzi na skali kontaktów towarzyskich

według krajów, ESS 2006/2007, (Growiec, 2011)

Współczynnik korelacji Pearsona między średnimi na skali

kontaktów towarzyskich a PKB na jednego mieszkańca wynosi

0.54, p=0.025, N=17, (Growiec, 2011)

3 ,5

0

4

, 0

0

4 ,5

0

5

, 0

0

5

,5 0

6 ,0 0

Ja

k c z ę

s t

o

s p

o t y

k

a s

z s

i ę

w c e la c

h

t

o wa r

z

y s

k i c

h z

r

o

d z in ą

, p

r z y

ja c ió

ł mi l u b

z

n a jo my

mi ?

0 ,0 0

1 0

0 0

0 ,0 0

2 0

0 0

0 ,0 0

3 0

0 0

0 ,0 0

4 0

0 0

0 ,0 0

5 0

0 0

0 ,0 0

P

KB

p

er

c

a

p

ita

A T

B E

C Z

D K

F I

FR

D E

G

R

H

U

IR

IL

IT

L U

N L

N O

P L

P R

S

L

S P

S E

C H

U K

Kapitał społeczny a zadowolenie z życia

3 ,5 0

4 ,0

0

4

, 5

0

5

, 0

0

5 ,5

0

6 ,0

0

J a k

c

z ę

s to s p

o t y

k a s

z s

i ę

w c

e l a

c h to wa

r z

y s

k ic h

z

r o d

z in ą ,

p rz y ja

c ió łmi lu b z

n a jo my

mi?

5 ,5

0

6 ,0

0

6 ,5

0

7 ,0

0

7 ,5

0

8 ,0

0

8 ,5

0

Z

ad

ow

o

le

ni

e

z

życ

i

a

A T

B

E

C Z

D K

F I

F R

D E

G

R

H U

IR

IL

IT

L U

N L

N O

P

L

P R

S L

S P

S E

C H

U K

Na danych indywidualnych ESS 2002/2003 współczynnik korelacji wynosi 0.150,

p=0.000, N= 42 254. Natomiast korelacja między zaufaniem społecznym a

kapitałem społecznym między średnimi dla krajów wynosi 0.679 (N=22) Growiec,

2011

3 ,5

0

4

, 0

0

4

,5 0

5

,0 0

5 ,5

0

6

, 0

0

J a

k c

z ę

s to s p

o ty k a

s z s

i ę

w

c

e la c h

t o w

a r z

y s

k ic h

z

r o d

z in ą ,

p rz y

j a

c ió łmi lu b z

n a

j o my

mi?

3 ,0

0

4 ,0

0

5 ,0

0

6 ,0

0

7 ,0

0

Wi

ę

ks

z

oś

ci

lu

d

zi

m

oż

na

u

fa

ć

A T

B

E

C

Z

D K

FI

F R

D E

G R

H U

I R

IL

I T

L U

N L

N O

P L

P

R

S

L

S P

S E

C H

U K

Na danych indywidualnych ESS 2006/2007 korelacja między kontaktami towarzyskimi a

zaufaniem wynosi 0.128, p=0.000, N=42 735. Natomiast współczynnik korelacji między

zaufaniem społecznym a kapitałem społecznym między średnimi dla krajów wynosi

0.515 (N=23), Growiec, 2011

3

, 5

0

4

, 0

0

4 ,5 0

5 ,0

0

5

, 5

0

6

, 0

0

6 ,5 0

J a

k c

z ę

s to s p

o t y

k a

s z s

i ę

z

r o d

z in ą

, p rz y

j a

c ió łmi i z n

a jo my m

i

3

, 0

0

4

, 0

0

5

, 0

0

6

, 0

0

7

, 0

0

W

i

ęk

sz

oś

c

i l

ud

z

i m

o

ż

na

uf

a

ć

A T

B E

B G

C H

C Y

D

E

D

K

E E

S P

F I

FR

U K

H U

IE

N L

N O

P L

P T

R U

S E

S I

S K

U A

K a

p it a ł s p o

ł e

c z

n y a z a u

f a

n ie s p o łe

c z n

e

Współczynniki standaryzowane beta i R

2

w 2 modelach analizy regresji liniowej

dla PKB na mieszkańca w krajach europejskich (Czapiński,2008).

Źródło danych:

Europejski Sondaż Społeczny 2002 . ** - p < 0,01; kapitał społeczny wskaźnikowany był przez zaufanie i
przynależność organizacyjną

Model 1

Model 2

Wykształcenie

0.619**

0.110

Kapitał społeczny

0.832**

N

20

18

R kwadrat

0.344

0.792

Współczynniki standaryzowane beta i R

2

w 2 modelach analizy

regresji liniowej dla dochodu 30 polskich miast.

Uwagi: * - p < 0,05, ** - p <

0,01; dochód miasta na mieszkańca w 2009 r. i przeciętny poziom wykształcenia mieszkańców oraz

kapitał społeczny w 2009 r. (Czapiński, Panek, 2009)

 

Model 1

Model 2

Wykształcenie

0.473**

0.136

Kapitał

społeczny

0.495**

N

30

30

R kwadrat

0.224

0.356

Pierre Bourdieu i Robert D. Putnam

Kapitał społeczny to „suma zasobów, aktualnych i

potencjalnych, do których osoba lub grupa zdobywa dostęp
dzięki posiadaniu trwałej sieci relacji społecznych, słabiej lub
silniej zinstytucjonalizowanych…”

Kapitał społeczny odnosi się do sieci relacji, ale również do norm

społecznych, które zachęcają do kooperacji. W tym ujęciu
kapitał społeczny jest raczej cechą całych społeczności niż
jednostek

Na uwagę zasługuje fakt, że w teorii kapitału społecznego

występują dwie perspektywy analizy. Perspektywy te
odnoszą się do poziomu, na którym rozpatrywane są
korzyści czy też ogólnie - konsekwencje
wykorzystywania/akumulacji kapitału społecznego tj. do
poziomu jednostek oraz do poziomu społeczeństw.

Kapitał społeczny i aktywność w organizacjach

(Growiec, 2011)

Partie
politycz
ne

Związki
zawodo
we

Organiz
acje
kościeln
e

Kluby
sportow
e

Organiz
acje
charytat
ywne

Grupy
sąsiedzk
ie

Inne
stowarz
y-
-szenia

Kontakt
y
z
rodziną

0.042

0.051

0.056*

0.144**
*

0.071*

0.077**

0.045

Kontakt
y
z
przyjaci
ółmi

0.052

0.089**

0.004

0.037

0.051

0.046

0.043

Związek między płcią, typem kontaktów

społecznych a wiekiem (Growiec, 2011)

 

Płeć i typ kontaktów społecznych

rzadkie kontakty
głównie rodzina
rodzina i przyjaciele
głównie przyjaciele

kobiety

mężczyźni

Płeć

25

30

35

40

45

50

55

60

65

W

IE

K

R

E

S

P

O

N

D

E

N

TA

Kapitał społeczny a liczba książek (Growiec, 2011)

nie ma takich

zbiorów

do 25 szt.

26 - 50 szt. 51 - 100 szt.

101 - 500

szt.

ponad 500

szt.

Liczba książek w domu

6,9

7,2

7,5

7,8

8,1

8,4

8,7

9

9,3

K

o

n

ta

kt

y

z

ro

d

zi

n

ą

-

śr

ed

n

ia

Kapitał społeczny a liczba książek (Growiec, 2011)

nie ma takich

zbiorów

do 25 szt.

26 - 50 szt. 51 - 100 szt.

101 - 500

szt.

ponad 500

szt.

Liczba ksiązek w domu

5

6

7

8

9

10

11

K

o

n

ta

kt

y

ze

z

n

aj

o

m

ym

i -

ś

re

d

n

ia

Wyniki regresji logistycznej dla faktu migracji zagranicznej w

latach 2005-2007; N=2383 * p< .05, ***p< .001 (Growiec,

2011)

B

S.E.

Exp(B)

Kontakty z
rodziną

-0.017

0.017

0.983

Kontakty z
przyjaciółmi

0.021

0.014

1.021

Kontakty ze
znajomymi

0.017*

0.009

1.017

Wyraz wolny

-3.353***

0.160

0.035

Doświadczenie migracji zagranicznej w latach 2005-2007 i

utrzymywanie kontaktów towarzyskich z rodziną, przyjaciółmi lub

znajomymi (Growiec, 2011)

Oczekiwane na rynku pracy w USA umiejętności pracowników ze

względu na typ zadań w okresie 1960-2000 (rok 1960 jako 100 dla

każdego z rodzajów umiejętności), Czapiński, 2008.

Źródło danych: Citizenship

and Education in Twenty-eight Countries; The International Association for the Evaluation of Educational

Achievement 1999/2000

Regresja logarytmu PKB w 2006 r. na kapitał

kreatywny w krajach europejskich (Czapiński, 2008)

-5,00

0,00

5,00

kapitał kreatywny

7,00

8,00

9,00

10,00

11,00





















































IRL

BELNLD

LTU

GBR

FIN

EST

GRC

SWE

LVA

DNK

FRA

SVN

GER

POL

HUN

ESP

BGR

ITA

NOR

CZ E

AUT

SVK

PRT

TUR

ROM

LN_GDP_2006 = 9,43 + 0,21 * kapital_kreatywny
R-Square = 0,68

Regresja logarytmu PKB w 2006 r. na kapitał

intelektualny w krajach europejskich (Czapiński,

2008)

-4,00

-2,00

0,00

2,00

4,00

Kapitał intelektualny

7,00

8,00

9,00

10,00

11,00



















































POL

CZE

HUN

LVA

SVK

ROM

EST

LTU

BGR

FIN

SWE

NLD

DNK

GER

NOR

GBR
BEL

AUT

IRL

ITA

ESP

GRC

FRA

SVN

PRT

LN_GDP_2006 = 9,37 + 0,24 * kapital_intelektualnyb
R-Square = 0,56