Psychologia makrostruktur

społecznych

dr Katarzyna Growiec

Na dzisiejszym wykładzie

• Badanie World Values Survey
- fale badania
- kulturowa mapa świata
- Polska na kulturowej mapie świata (zmiany)
• Siedem kultur kapitalizmu:
- 7 wymiarów kultury
- wpływ kultury na zachowania biznesowe

ludzi

Dane na temat WVS na rok 2007: 97 krajów

objętych badaniem, 88% populacji świata

Badanie World Values Survey

Badanie World Values Survey (WVS) to badanie

kwestionariuszowe,

przeprowadzane

na

reprezentatywnych próbach ludności krajów.

Przy organizowaniu badania pracują naukowcy z całego

świata, którzy zajmują się przemianami wartości i ich
wpływem na życie polityczne. WVS we współpracy z
European Values Study (EVS) objęły w 2007 r. swoim
zasięgiem 97 krajów, czyli prawie 90% populacji świata.
Badania mają na celu odzwierciedlanie zmian, jakim
podlegają ludzkie wartości i zachowania. Od 1981 r.
odbyło się pięć fal badania (patrz tabela 1). Obecnie trwa
szósta fala badania, która zakończy się w 2012 r. Polska
była objęta badaniem WVS w latach: 1990, 1995, 2000.

Dane na temat WVS

Charakterystyka badania World Values Survey

• Badanie World Values Survey skupia się na

dwóch wymiarach: (1) wartości tradycyjne vs.
świeckość – racjonalizm (2) wartości
materialne (związane z przetrwaniem) vs.
postmaterialne (samoekspresja)

• Te dwa wymiary są ściśle powiązane z innymi

orientacjami

Wartości tradycyjne vs. świeckość-racjonalizm

• Wymiar wartości tradycyjne vs. świeckość-racjonalizm

odzwierciedla różnicę między społeczeństwami, w których religia
jest bardzo ważna od tych, w których nie jest

• Społeczeństwa, w których silne są wartości tradycyjne,

charakteryzują: silne więzi rodzice-dzieci, tradycyjne wartości
rodzinne, tradycyjne role kobiety i mężczyzny w rodzinie, silne
podporządkowanie autorytetom, odrzucanie rozwodów, aborcji i
eutanazji, silne potępienie samobójstwa. Silna jest w nich duma
narodowa granicząca z nacjonalizmem

• Społeczeństwa, w których silna jest świeckość-racjonalizm są ich

przeciwieństwem

• Inglehart i Baker (2000) zauważyli, że w prawie wszystkich

krajach rozwiniętych nastąpiło przejście od wartości tradycyjnych
do świeckości – racjonalności

Wartości materialne (przetrwanie) vs. postmaterialne

(samoekspresja)

• Kiedy społeczeństwo przechodzi od społeczeństwa industrialnego

do społeczeństwa wiedzy zwykle też przesuwa się na wymiarze

wartości materialnych vs. postmaterialnych, w stronę większego

nacisku na te drugie

• Rozwój ekonomiczny społeczeństw doprowadził do tego, że do

dóbr materialnych przywiązuje się relatywnie mniej wagi niż w

społeczeństwach rozwijających się

• Priorytetem w społeczeństwach rozwiniętych stało się (nie

bezpieczeństwo ekonomiczne i fizyczne) subiektywne zadowolenie

z życia, samoekspresja i jakość życia

• Wartości postmaterialne obejmują: ochronę środowiska, tolerancję

odmienności i wielokulturowości, postulat większego udziału ludzi

w decyzjach ekonomicznych i politycznych dotyczących kraju,

postulat równości kobiet i mężczyzn w życiu społecznym

Wartości materialne (przetrwanie) vs. postmaterialne

(samoekspresja)

• Przejście od wartości materialnych do postmaterialnych

oznacza również zmianę w preferowanych wartościach

rodzicielskich (czyli na co powinien być położony nacisk w

wychowywaniu dzieci). Słabnie nacisk na uczenie dzieci

ciężkiej pracy, a rośnie nacisk na uczenie wyobraźni i tolerancji

• Wartości postmaterialne to wzrost zainteresowania

subiektywnym zadowoleniem z życia, tolerancją w życiu

społecznym, zaufaniem. Społeczeństwa, w których silne są

wartości postmaterialne są społeczeństwami, w których

występuje wysokie zaufanie interprersonalne, a ludzie są

aktywni politycznie

Żródło: Ronald Inglehart i Christian Welzel, Modernization, Cultural Change and
Democracy New York: Cambridg University Press, 2005: s. 63.
Lata 1999-2004

Żródło: Ronald Inglehart i Christian Welzel, "Changing Mass Priorities: The Link Between
Modernization and Democracy." Perspectives on Politics June 2010 (vol 8, No. 2) s. 554.
Lata 2005-2008

Czy prawo do samoekspresji ma granice? Proces

Andersa Behringa Breivika, Oslo: kwiecień-czerwiec

2012

Polska w świetle World Values Survey 1990-1995-

2000

Polska 1990 Polska 1995 Polska 2000

Wartości

świeckie vs.

tradycyjne

-0,81

-0,47

-0,43

Wartości

postmateria

lne vs.

materialne

-0,27

-0,41

-0,60

Siedem kultur kapitalizmu, 2003

• Alfons Trompenaars,

holenderski psycholog
zarządzania

• Książka Charlesa

Hampden-Turnera i
Alfonsa Trompenaarsa

• Dotyczy: USA, Japonii,

Niemiec, Francji, Wielkiej
Brytanii, Szwecji i Holandii

• Badanie objęło 15 000

pracowników wyższego
szczebla

Siedem kultur kapitalizmu, 2003

• Trompenaars swoje badania

empiryczne w 43 krajach oparł
na teorii socjologa Talcotta
Parsonsa (pierwszych 5
dylematów)

• Badania objęły 7 dylematów

kulturowych tj. uniwersalizm-
partykularyzm, indywidualizm
– kolektywizm, powściągliwość
– emocjonalność, wycinkowość
– całościwość, status
osiągnięty – status przypisany,
wewnątrzsterowność –
zewnątrzsterowność,
orientacje czasowe

Uniwersalizm – partykularyzm

Istotą tego dylematu kulturowego jest zakres i sens zasad

sterujących życiem społecznym tj. czy te zasady odnoszą się
jednakowo do wszystkich (imperatyw kategoryczny
Immanuela Kanta: Czyń tak, aby twoje zachowanie mogło
stanowić ogólną zasadę postępowania moralnego; a więc
również tak, jak sam chciałbyś być traktowany) czy też są
kontekstowe, zależne od bliskich relacji osobistych, w jakich
jesteśmy

Równość wobec prawa vs. „popieranie swoich” (plus:

uwzględnia okoliczności łagodzące i możliwość wybaczenia).
Konflikt lojalność osobista a prawda

Przykład pytania z badania Trompenaarsa: składanie zeznań o

szybkości, z jaką przyjaciel prowadził samochód, gdy
potrącił przechodnia

Indywidualizm - kolektywizm

Wymiar ten przeciwstawia osobiste i grupowe

ponoszenie odpowiedzialności w pracy oraz osobiste
vs. grupowe rozliczanie z wyników

Przykład pytania z badania Trompenaarsa: Obowiązki –

wszyscy pracują razem i są wspólnie rozliczani vs.
praca indywidualna i zasługi rozliczane są w postaci
jednostkowych nagród

Najwyższe wskaźniki indywidualizmu: kraje

postkomunistyczne (być może efekt radykalnego
odwrotu od kolektywizmu z czasów
komunistycznych)

Najwyższe wyniki kolektywizmu w Europie: Francja

Powściągliwość – emocjonalność

Wymiar ten odzwierciedla różnice kulturowe w

zakresie przyzwolenia na ujawnianie emocji w
sytuacjach publicznych (pozytywnych, a
zwłaszcza negatywnych)

Badania nad komunikacją niewerbalną – ekspresją

mimiczną, dotykiem, kontaktem wzrokowym,
proksemiką (dystansem fizycznym), ekspresją
głosową

Niska ekspresyjność kultur Dalekiego Wschodu
Wysoka ekspresyjność kultur arabskich i

latynoamerykańskich

Wycinkowość – całościowość

Dylemat: czy rozdzielać sferę zadaniową od sfery prywatnej

pracownika

Przykłady sytuacji problemowych z badania Trompenaarsa:
Szef zwraca się do swojego podwładnego, by pomógł mu przy

malowaniu domu. Podwładny, który niezbyt się do tego pali
omawia tę sprawę ze swoim kolegą. Pytanie: a) pomóc b)
nie pomagać?

Pomoc firmy w poszukiwaniu mieszkania dla pracownika: a)

pracodawca jest zobowiązany b) pracownik sam odpowiada
za swoje warunki mieszkaniowe

Kultura całościowa: odpowiedzi a (Chiny, Polska)
Kultura wycinkowa: odpowiedzi b (Stany Zjednoczone,

Szwecja)

Status osiągnięty – status przypisany

Jakie jest źródło statusu społecznego osoby? Status

przypisany zawdzięczamy pochodzeniu
rodzinnemu, płci, wiekowi. Status osiągamy dzięki
edukacji, sukcesom zawodowym lub finansowym

W badaniach Trompenaarsa koncentrowano się na

tym, na ile szacunek przynależny danej osobie
zależy od jej statusu przypisanego vs. osiągniętego

Najsilniejszy nacisk na status przypisany: kraje

arabskie, kraje Dalekiego Wschodu

Najsilniejszy nacisk na status osiągnięty: kraje

skandynawskie

Wewnątrzsterowność – zewnątrzsterowność

Konstrukt teoretyczny dotyczący umiejscowienia kontroli

(Rotter, 1966) połączony z relacją kultury względem
natury (Kluckhohn, Strodtbeck, 1961)

Czyli nastawienie na opanowanie natury oraz przekonanie o

wewnętrznych źródłach sił sprawczych w człowieku

ALE: to podejście właściwe dla epoki przemysłowej zmienia

się pod wpływem rozwoju świadomości ekologicznej

Wewnątrzsterowna: Europa i Ameryka Północna
Zewnątrzsterowna kultura: arabska oraz Dalekiego

Wschodu

Orientacje czasowe (przeszłość – teraźniejszość –

przyszłość)

Polska prezentuje kulturę o bliskim horyzoncie

czasowym (ale przeszłość sięga dalej niż przyszłość)

Najdalej swoją przeszłość i przyszłość widzą mieszkańcy

Hongkongu

Dodatkowy problem związany z czasem: sekwencyjność

vs. synchroniczność wykonywanych zadań

Działania sekwencyjne to te podejmowane pod

dyktando planu, harmonogramu, zadania rozłożone
są na etapy. Organizacja synchroniczna to natomiast
koordynacja wielu czynności wykonywanych
jednocześnie. Może to być odebrane jako oznaka
chaosu i nieprzewidywalności

Siedem kultur kapitalizmu

Dobrobyt materialny jest inspirowany przez wartości

obecne w kulturze

W każdej kulturze występuje utajona struktura

przekonań, która niczym niewidzialna ręka,
kieruje aktywnością gospodarczą ludzi

Wartości kulturowe mogą być źródłem ekonomicznej

potęgi bądź słabości

Kapitalizm nie jest monolitem. Różne wartości

kulturowe się z nim łączą

Różnice kulturowe

W świecie, w którym coraz więcej towarów i usług wytwarzają

grupy międzynarodowe, spółki typu joint venture, z kapitałem
obcym, dobrze jest poznać i zrozumieć różnice kulturowe.
Samochód na przykład może mieć karoserię z koreańskiej
stali, niemiecki silnik, japońską elektronikę, angielskie
skórzane siedzenia, deskę rozdzielczą z afrykańskiego
mahoniu oraz szwedzki system bezpieczeństwa

Menedżerowie z Japonii, Niemiec i Francji widzą podstawę

swojego systemu wartości przede wszystkim w dobru grupy,
a dopiero po zaspokojeniu jej potrzeb skłonni są zajmować się
kwestią potrzeb indywidualnych

Amerykanie, Brytyjczycy, Szwedzi i Holendrzy przyjmują

natomiast za podstawę systemu dobro jednostki, po czym
łączą jednostki w skutecznie działające grupy

Stany Zjednoczone

• Źródłem amerykańskiego indywidualizmu jest etyka

purytańska

• Ludzie mogę i powinni panować nad swoim otoczeniem

zgodnie z własnymi przekonaniami i potrzebami. Nacisk na
wewnątrzsterowność (inaczej w Holandii). Każdy jest
odpowiedzialny za swój los

• Nagradzanie indywidualnych starań (a nie zespołowych)
• Zatrudnienie do pracy na podstawie indywidualnych

umiejętności (a nie pasowania do reszty zespołu)

• Amerykański indywidualizm wyraża się w chronicznej dużej

rotacji kadr. 20-30% członków zarządu odchodzi z firmy
rocznie. Oznacza to, że w ciągu 3-4 lat zarząd firmy całkowicie
zmienia skład

Stany Zjednoczone

Przeszkodą w perspektywicznym rozwiązywaniu problemów są

następujące preferencje kulturowe:

•

Skłonność do idealizacji praworządności oraz uniwersalizmu nauk
ścisłych

•

Ocena wartości inwestowania na podstawie ścisłych kalkulacji
zysków (skłonności analityczne)

•

Przekonanie, że źródłem nowych wynalazków i przełomów
naukowych jest geniusz twórczy (indywidualizm)

•

Łączenie przyszłych sukcesów z ambitnymi jednostkami, które
wprawiają w ruch sekwencję wydarzeń

•

Próba przewidywania i kontrolowania przyszłości za pomocą
obecnych świadomych decyzji (wewnątrzsterowność)

•

Ambiwalentne uczucia wobec hierarchii. Trzeba rywalizować o
władzę, miejsce w hierarchii, aby potem minimalizować nierówności

Japonia

Elementy kultury japońskiej, które sprzyjają perspektywicznemu

myśleniu:

• Przypisywanie wartości szczęśliwym trafom i szczególnym

zbiegom okoliczności w sferze działalności gospodarczej

• Zainteresowanie szeroką gamą technologicznych związków,

hybrydami i fuzjami

• Skłonność do postrzegania produktów jako powtarzających się

w cyklach wiecznego powrotu, żeby inspirować gospodarkę
(synchroniczna wizja czasu)

• Koncepcja złączenia hierarchii z ciągłością oraz rozwijaniem

relacji z pracownikami

58% amerykańskich menedżerów uważa, że stanowisko

zawdzięcza własnym osiągnięciom, takiego zdania jest tylko
27% Japończyków

Niemcy

88% niemieckich menedżerów uważa, że lepiej jest pracować w

zespole niż w pojedynkę

Cechą niemieckiego kapitalizmu jest współdecydowanie. W 1976 r.

przyjęto ustawę o współdecydowaniu. Przedsiębiorstwa
zatrudniające ponad 2 000 pracowników muszą powołać rady
nadzorcze, złożone w połowie z przedstawicieli robotników, w
połowie z przedstawicieli udziałowców oraz menedżera kadr

Przedsiębiorstwa zatrudniające od 500 do 2 000 pracowników muszą

powoływać ciała nadzorcze, w których 1/3 stanowią
przedstawiciele robotników. Rady takie zatwierdzają ważniejsze
decyzje dotyczące zasobów ludzkich w firmie. A menedżerowie są
zobowiązani do dialogu z pracownikami

Niemieckie umowy o pracę przypominają traktaty pokojowe, prawnie

zobowiązujące pracowników do dyskusji i arbitrażu, zanim akcję
strajkową uzna się za legalną

Niemiecki i francuski kolektywizm

Niemcy

Pozornie Niemcy w kontaktach biznesowych wydają się

oficjalni i nieprzystępni. Rzadko utrzymuje się kontakty
towarzyskie z osobami poznanymi w pracy

Przekroczenie progu między oficjalną (Sie) i prywatną (Du)

relacją jest dużą i ważną zmianą. Jeśli jednak zostanie
się dopuszczonym do bliskiego kręgu przyjaciół,
znajomość taka jest trwała

Różnice w dochodach w Niemczech są mniejsze niż USA.

Szef przedsiębiorstwa w Niemczech zarabia 5,8 razy
więcej niż robotnik niewykwalifikowany, w Wielkiej
Brytanii – 6,5, we Francji – 7,5, we Włoszech – 7,6, a w
USA - 12

Bunt filii niemieckiej AMRO

Kiedy holenderski bank AMRO otworzył niewielką filię w Niemczech,

zastosowano procedurę obowiązującą w centrali i filiach banku w
Holandii. Polegała ona na cotygodniowych zebraniach
pracowników w celu omówienia niedociągnięć i problemów
związanych z obsługą klientów. Spotkania miały służyć podjęciu
prób usprawnienia pracy

W filii niemieckiej prowadzenie takich zebrań okazało się jednak

niemożliwe. Pracownicy nie przyznawali się do żadnych błędów.
Stwierdzali, że omawianie własnych i cudzych porażek może ich
narazić na nieprzyjemności ze strony przełożonych i
współpracowników. Zgadzali się, że należy usprawnić pracę, ale
prosili o udzielenie im wskazówek podczas spotkań po godzinach
pracy. Taki sposób im pomoże

W tej reakcji widać skłonność do zachowania harmonii w grupie i

długiego namysłu poprzedzającego właściwe działanie

Szwecja – społeczny indywidualizm

Szwecja podobna jest do Stanów Zjednoczonych. Główna różnica

dotyczy wymiaru wewnątrzsterowność-zewnątrzsterowność

Szwedzki kapitalizm opiera się na:
-

Uniwersalizmie

-

Analizie

-

Indywidualizmie

-

Zewnątrzsterowności

-

Statusie osiąganym

-

Równości

-

Sekwnecyjności

W światowych kręgach menedżerskich Szwedzi słyną z „miękkiego” i

nieformalnego stylu sprawowania władzy. W mniejszym stopniu
niż Amerykanie polegają na formalnych kryteriach oceny

Holandia

Holenderskie powiedzenia związane z wodą:
-

Nie wchodź na jednodniowy lód (Bądź ostrożny)

-

Kiedy cielęta zatańczą na lodzie (Nigdy)

-

Przeszedł suchą nogą przez kanał (Udało mu się)

-

Woda sięga szczytu tamy (Zaraz się rozpłacze)

-

Od tego tama nie porośnie trawą (To nic nie pomoże)

-

Przejść prosto przez morze (Być uczciwym)

-

Załogę poznaje się podczas sztormu

-

Uderzył go wiatrak (Jest głupi)

-

Wyciąganie starych krów z kanału (Zbyt długie zajmowanie się
starymi sprawami)

-

Wrócić do domu z mokrym żaglem (Wrócić pod wpływem
alkoholu)

Holandia – szczerość, sprzeciw, równość

Kultura biznesowa w Holandii jest zbliżona do amerykańskiej
96% Holendrów zakwestionuje i sprzeciwi się szefowi, który wyda im

polecenie, z którym się nie zgadzają

Najsilniejsza wśród wszystkich analizowanych krajów skłonność do

egalitaryzmu i najmniejszy stopień zhierarchizowania

Holendrzy nie lubią tych, którzy się popisują i wywyższają. W

taksówce nie siada się na tylnym siedzeniu tylko obok kierowcy.

Wiedza jest źródłem autorytetu przy podejmowaniu różnych zadań.

Holendrzy skłaniają się ku analizie (nie syntezie) przy
rozwiązywaniu problemów. Błąd lidera podważa jego autorytet

81% menedżerów uważa, że najlepiej pracuje się, gdy pracownicy i

zarząd uzgadniają cele przedsiębiorstwa, po czym każdy sam
decyduje jak je osiągnąć

Stawianie sprawy jasno i wprost uznaje się za oznakę szacunku

Dziękuję za uwagę!