Złota jesień

polskiego

średniowiecza

Kultura polska za

panowania ostatnich

Piastów.

• Najważniejszym

wydarzeniem

epoki

w dziedzinie kultury było utworzenie Akademii
Krakowskiej. Choć życie umysłowe istniało
w Polsce i wcześniej, skupiając się przy dworze
królewskim i szkołach katedralnych, dopiero
wokół

uniwersytetu

zebrało

się

grono

uczonych, którzy kształcąc studentów mogli
również twórczo rozwijać różne gałęzie wiedzy.
Nieocenioną rolę w rozpowszechnianiu kultury
spełnił dwór królewski. Tam wychowywali się
i kształcili synowie najprzedniejszych rodów.
Następnie w swoich rezydencjach tworzyli oni
podobne

ośrodki

oddziaływujące

zamieszkałą ludność.

Collegiu
m
Maius w
Krakowi
e

Kultura polska za panowania

ostatnich Piastów.

• Za panowania Kazimierza Wielkiego na ziemiach

polskich

rozpowszechniło

się

budownictwo

w stylu gotyckim — oparte co prawda na wzorach

zachodnich, ale potrafiące wypracować własne,

niepowtarzalne formy. Poza zamkami warownymi

i miastami król fundował świątynie, dbając o ich

piękno architektoniczne, zatrudniając przy ich

wznoszeniu

artystów

i rzemieślników.

Powstawały w ten sposób strzeliste trójnawowe

kościoły,

o dużych,

wypełnionych

witrażami

i zakończonych ostrymi łukami oknach. Wewnątrz

krzyżowe, ostrołukowe sklepienia opierały się na

ozdobnych filarach, a wzrok przyciągały ściany

pokryte

malowidłami,

kunsztowne

rzeźby

i bogate sprzęty. Król bowiem „wiele z tych

kościołów obdarzył drogocennymi ornatami,

złoconymi kielichamii wielką ilością ksiąg” —

napisał kronikarz epoki, gorący zwolennik

Kazimierza, Janko z Czarnkowa.

Kultura polska za panowania

ostatnich Piastów.

Kościół
Najświętsz
ej Marii
Panny w
Toruniu

Kultura polska za

panowania ostatnich

Piastów.

• W XIV w.

dużą

rolę

kulturalną

odgrywały

miasta. W nich właśnie

był najłatwiejszy dostęp

do księgozbiorów

i tu

istniała największa sieć

szkół

parafialnych.

Szkoły

—

często

przenoszone na grunt

polski

przez

obcych

osadników

—

niejednokrotnie

kształciły

uczniów

w języku

niemieckim.

Uczono czytania, pisania

i rachowania

—

umiejętności

potrzebnych

mieszczanom

w codziennym życiu. Nic

więc dziwnego, że liczba

ludzi

wykształconych

była

w miastach

procentowo największa.

Kościół parafialny w Bieczu

Kultura polska za

panowania ostatnich

Piastów.

• Na

kształt

kultury

miejskiej

wpływały

działające

w miastach organizacje społeczne — cechy i gildie.

Zrzeszały

one

rzemieślników

i kupców

według

wykonywanych

specjalności,

pełniąc

zarówno

rolę

organizacji zawodowych, jaki religijnych, i towarzyskich.

Każda z nich miała własnego patrona spośród świętych

i obchodziła związane z nim rocznice. Członkowie cechów

i gildii uczestniczyli w rozmaitych uroczystościach —

procesjach religijnych, ślubach, pogrzebach towarzyszy itp.

—

odziani

w odpowiednie

barwy

i niosąc

własne

emblematy. Wolny czas także spędzali wspólnie, spotykając

się podczas uroczystości, uczt i zabaw, w salach budynków

cechowych. W ten sposób organizacje te wykształciły

własny obyczaj, którego tradycje przetrwały do dziś.

Kultura polska za

panowania ostatnich

Piastów.

Szydłów – gotyckie mury miejskie

Kultura polska za

panowania ostatnich

Piastów.

• W XIV w.

zmieniła

się

także

zabudowa miast. Ulice brukowano

lub wykładano grubymi balami, domy

zaś

budowano

z cegły.

Typowa

kamienica mieszczańska była wąska,

jedno — lub dwupiętrowa. Bogaci

mieszczanie

zdobili

wnętrza

malowidłami ściennymi, dywanami

i kosztownymi

meblami.

Wzrost

zamożności

mieszkańców

spowodował, że nie szczędzili oni

wydatków

cele

publiczne.

Własnym kosztem wznosili gotyckie

ratusze — siedziby rad miejskich,

wielkie

hale

targowe

i spichrze,

fundowali

także

kościoły.

Takie

właśnie budowle tworzyły w XIV w.

krajobraz

miast,

zarówno

tych

wielkich, jak i małych.

Kultura polska za panowania

ostatnich Piastów.

• „W sumie

kultura

społeczeństwa

ziemiach

polskich

przedstawia

w późnym

średniowieczu

obraz

kultury rozwijającej się

intensywnie

i wielostronnie,

obraz

bogaty

i zróżnicowany,

powiązany

licznymi

i coraz

głębszymi

węzłami

z europejskimi

kręgami cywilizacyjnymi,

zarazem zaś zachowujący

w stopniu

niemałym

własne oblicze”.

Kultura polska w XV w.

• „Na

tak

szerokich

przestrzeniach jednolity to

ród

i naród

[...];

jeśli

patrzeć na ich dążności

i chęci oraz niejako zmowę

w dobieraniu

środków

działania, trzeba po prostu

uznać, że to raczej jest dom

jeden i jedna rodzina aniżeli

naród”

—

napisał

o Polakach

z niejaką

przesadą przybyły z Włoch

Filip Kallimach.

Kultura polska

w XV w.

• Mimo pogłębiających się podziałów prawnych

i majątkowych społeczeństwo na co dzień żyło

i pracowało razem, w granicach ziemi, województwa,

parafii. Na mszach świętych i innych uroczystościach

spotykali się ziemianie, chłopi i mieszczanie.

Uczestniczyli oni w tych samych sakramentach,

słuchali tych samych kazań, a do ich wyobraźni

przemawiały

rzeźby,

obrazy,

przedstawienia

teatralne, budujące podobną świadomość religijną.

Często synowie kmiecy, wraz z synami szlacheckimi,

zdobywali pierwsze wiadomości o świecie oraz

podstawową umiejętność czytania i pisania w ławach

szkółek parafialnych. Ich sieć w XVI w. powiększyła

się znacznie, obejmując swoim zasięgiem dziesiątki

tysięcy chłopców w całym kraju.

Kultura polska

w XV w.

Katedra pw. Św. Jana Chrzciciela we Wrocławiu

Kultura polska

w XV w.

• Rosła też liczba studentów

Akademii Krakowskiej, do której
przybywali

żądni

wiedzy

młodzieńcy oraz dojrzali czy
nawet

starsi

mężczyźni,

pochodzący

wszystkich

stanów i ziem Królestwa, a także
spoza jego granic. Do nich
właśnie

Stanisław

Skarbimierza, pierwszy rektor
uniwersytetu, kierował słowa:
„Ten mały dom mądrość całego
świata ma zawrzeć. Ucz się
więc, Polaku, gdzie roztropność,
gdzie sprawiedliwość”.

Kultura polska

w XV w.

• Akademia

Krakowska,

nazwana

później

Uniwersytetem

Jagiellońskim,

dzięki

fundacji

królowej Jadwigi oraz opiece króla i dostojników

stała się w XV w. znakomitym ośrodkiem polskiej

kultury naukowej. Liczne katedry — teologii,

filozofii, prawa, gramatyki, retoryki, poetyki,

matematyki, astronomii — rozwijały rodzimą

naukę,

korzystając

jednocześnie

z osiągnięć

wybitnych umysłów epoki. W myśl wykładów

Łukasza z Koźmina tworzył się nowy wzorzec

uczonego,

opierającego

swą

wiedzę

„doświadczeniu, obserwacji, pismach filozofów

i tradycji przodków”.

Kultura polska

w XV w.

• W murach Akademii zrodziła

się polska szkoła prawnicza,
którą

Paweł

Włodkowic

rozsławił

soborze

w Konstancji. Tam też, pod
okiem

wybitnych

astronomów — Marcina Króla
z Żurawicy

i Wojciecha

z Brudzewa,

kształcił

się

Mikołaj

Kopernik.

Tam

wreszcie

podjęto

próbę

ustalenia zasad rządzących
polskim językiem literackim,
a Jakub Parkosz z Żurawicy
opracował pierwszy traktat
o ortografii.

Kultura polska

w XV w.

• Akademia Krakowska wytworzyła własną obyczajowość,

promieniującą na całe miasto. Żacy, jak nazywano
studentów, znaleźli trwałe miejsce w społeczności Krakowa.
Można ich było poznać po specjalnych strojach — obcisłych
spodniach, czarnych lub czerwonych kaftanach, ciemnych
tunikach

i charakterystycznych

kapuzach.

Profesorów

odróżniały okrągłe lub czworokątne nakrycia głowy — birety
—

i dostojne

togi

noszone

podczas

egzaminów

i uroczystości. Hucznie obchodzono tzw. otrzęsiny, podczas
których przyjmowano świeżo upieczonego studenta do
społeczności uniwersyteckiej. Mimo zakazów ze strony władz
akademickich

w wystawnych

i hałaśliwych

zabawach

uczestniczyło wówczas prawie całe miasto. Publicznie
również toczono dysputy naukowe.

Kultura polska

w XV w.

• Ośrodkami kultury były także siedziby dostojników

duchownych i świeckich. Szczególnie głośny stał się
dwór arcybiskupa lwowskiego, Grzegorza z Sanoka. Ten
pierwszy polski humanista, zresztą mieszczanin
z pochodzenia,

wychowanek

zagranicznych

uniwersytetów i znawca literatury antycznej, zgromadził
wokół siebie znakomitych uczonych i artystów. Zgodnie
z obyczajem odrodzenia wraz z nimi oddawał się
studiom,

prowadził

dysputy

i biesiadował

przy

wykwintnie

zastawionym

stole.

W arcybiskupim

Dunajewie czas jakiś przebywał włoski humanista Filip
Kallimach — późniejszy wychowawca synów Kazimierza
Jagiellończyka i doradca Jana Olbrachta.

Kultura polska

w XV w.

Zamek rodu Bonerów w Wojnowicach

Kultura polska

w XV w.

• Dzięki

działalności

szkółek

parafialnych, Akademii Krakowskiej

czy dworów możnowładców, a także

coraz częstszym podróżom na

studia zagraniczne, znacznie wzrósł

poziom

oświaty

społeczeństwa

Królestwa

Polskiego

i Wielkiego

Księstwa

Litewskiego.

Wykształcenie, obok działalności

politycznej,

dawało

możliwość

awansu społecznego. Wynalazek

druku, którego ok. 1450 r. dokonał

moguncki złotnik Jan Gutenberg,

spowodował, że książka powoli

upowszechniała się wśród szerszego

kręgu czytelników. Zwiększyło się

zainteresowanie rodzącą się właśnie

polską literaturą religijną i świecką

— pieśniami, dramatem, a także

dziejopisarstwem.

Zamek wielkopolskiego rodu
Górków w Szamotułach, jego
przedstawicielem był m.in.
mecenas kultury biskup Uriel
Górka. W katedrze
poznańskiej znajdują się
piękne późnogotyckie płyty
nagrobne bp Uriela i jego
brata Łukasza, sprowadzone
najprawdopodobniej jeszcze
za życia obu braci z
norymberskiego warsztatu
Vischerów

Kultura polska

w XV w.

• Jednakże

językiem

nauki

i dokumentu

długo

jeszcze

pozostawała

łacina.

W niej

właśnie

powstało

znakomite,

pełne

patriotyzmu,

dzieło

historyczne — Roczniki, czyli

Kroniki

sławnego

Królestwa

Polskiego pióra Jana Długosza.

Autor — kanonik krakowski

i wychowawca synów królewskich

— gromadząc dokumenty, kroniki

i świadectwa

bezpośrednich

uczestników ważnych wydarzeń,

przedstawił

dzieje

Polski

w łańcuchu przyczyn i skutków.

Stworzył w ten sposób podstawy

metody badania historycznego,

a jego Roczniki do dziś są

fundamentalnym

źródłem

poznania przeszłości.

Kultura polska

w XV w.

• W XV w. nastąpiły także zmiany w kulturze materialnej.

Coraz częściej możnowładcy i patrycjat mieszczański,
w trosce

o piękno

swego

otoczenia,

zamawiali

u artystów bogate sprzęty i szaty, a dwory, kamienice,
budynki publiczne i kościoły ozdabiali obrazami,
rzeźbami oraz ołtarzami. Tak powstało najwspanialsze
dzieło plastyczne epoki — ołtarz w kościele Mariackim
w Krakowie, dłuta Wita Stwosza rodem z Norymbergi,
przedstawiający sceny z życia Najświętszej Marii Panny
i Jezusa

Chrystusa.

Figury

naturalnej

wielkości,

wyrzeźbione z iście zegarmistrzowską dokładnością,
pozwalają

nam

dziś

poznać

wiele

szczegółów

codziennego życia ówczesnych ludzi.