oprac. Anna
Matej

2

WODY PŁYNĄCE

istotny czynnik kształtujący

rzeźbę powierzchni Ziemi

niewielka część hydrosfery

czyli

wody opadowe, roztopowe, częściowo wody podziemne

3

DZIAŁALNOŚĆ WÓD RZECZNYCH

• erozyjna

(żłobienie podłoża)

- wzrasta przy większym spadku terenu

• transportująca

(przenoszenie materiału

skalnego)

- drobniejszy materiał jest przemieszczany dalej

• akumulacyjna

(osadzanie materiału skalnego)

-

osadza się najpierw grubszy materiał

4

STOPIEŃ NACHYLENIA RZEKI

(spadek podłużny rzeki)

J – średni spadek rzeki [‰]

H

źr

– wys. n.p.m. źródła

H

ujś

– wys. n.p.m. ujścia

L – całkowita długość rzeki

H

źr

– H

ujś

L x 1000

J

śr

=

5

1‰ SPADKU TO ...

zmiana poziomu terenu o 1 m na 1 km dług. koryta cieku

górskie

wyżynne

nizinn

e

CIEKI

> 5‰

1-3‰

<1‰

przeważa

erozja

wgłębna

(denna)

przeważa

erozja

boczna

przeważa

akumulacja

6

WIELKOŚĆ EROZJI RZECZNEJ

zależy od:

• prędkości płynięcia wody
• ilości i rodzaju transportowanego

po dnie materiału skalnego

• odporności na niszczenie skalnego

podłoża

• wielkości spadku i przebiegu koryta

7

EROZJA WGŁĘBNA

• najwyraźniejsza

w górnym biegu rzeki

• intensywne

pogłębianie koryta

• intensywność

uzależniona od

rodzaju podłoża

• V-kształtny profil

poprzeczny doliny

Pogłębianie koryta - tylko do podstawy

erozyjnej!!!

8

EROZJA WSTECZNA

w strefie źródłowej lub skalnych progów,

gdzie spadają wody wodospadów

pogłębianie misy erozyjnej

i podcinanie skalnego progu,

który z czasem ulega zarwaniu

wodospad cofa się w górę rzeki)

np. Niagara (USA/Kanada), Iguacu (Argentyna/Brazylia),
Wiktorii (Zimbabwe/Zambia)

9

EROZJA BOCZNA

• typowa dla środkowego biegu rzeki
• płaskie i szerokie dno
• łagodne lub strome zbocza
• często występują meandry lub terasy

10

DZIAŁALNOŚĆ

TRANSPORTUJĄCA

• wleczenie po dnie
• przenoszenie skokowe
• przenoszenie w zawieszeniu

w tym:

transport materii organicznej (pnie drzew, gałęzie,
liście, trawy itd. dostarczane przez procesy
denudacyjne)

11

AKUMULACJA MATERIAŁU

• typowa w dolnym

biegu rzeki

• mały spadek
• płaskie i szerokie

dno

• tworzą się meandry,

starorzecza, terasy,

łachy, a także delta

przy ujściu rzeki do

morza

• stożki napływowe

– u wylotu dolin do morza,

jeziora, innej doliny

• równiny akumulacyjne

– rozległe, u podnóży gór

(połączone stożki napływowe)

12

DELTA

(ujście o wachlarzowym

kształcie)

• specyficzny stożek

napływowy

• piaszczysta

równina przy ujściu
rzeki do morza
płytkiego przy
brzegu

• zjawisko

powiększania się
powierzchni w głąb
zbiornika wodnego

znaczny przyrost powierzchni delty rocznie np.

Padu – 70 m, Missisipi – 80 m,
Terek (do Morza Kaspijskiego) – 500 m

13

NAJWIĘKSZE DELTY

Amazonka

– 100 tys. km

2

Ganges i Brahmaputra

– 85 tys.

km

2

Eufrat i Tygrys

– 50 tys. km

2

Lena

– 45 tys. km

2

Missisipi

– 32 tys. km

2

Wisła

– 3,6 tys. km

2

14

ESTUARIUM

• morze głębokie i otwarte przy brzegu zbiornika
• zabieranie nanoszonego materiału przez wody

morskie (falowanie, pływy morskie)

np.
rzeki zachodniej Europy (Loara, Sekwana, inne)
Św. Wawrzyńca, Parana, Kongo

(ujście lejkowate)

15

ZJAWISKA KRASOWE

zjawiska związane z rozpuszczaniem spękanych

skał (wapienie, dolomity, gipsy, sole)

dolina
krasowa

polje

wąwóz

lej

krasowy

żłoby i

żebra

grota,
jaskinia

stalaktyty, stalagmity, kolumny

CO

2

w

wodzie

wywierzysko

16

Przykłady form zjawisk

krasowych

• jaskinia Mammoth Cave w USA

długość korytarzy ponad 500 km

• jaskinia w Postojnej na Wyżynie Kras w Słowenii

długość korytarzy ok. 27 km

• jaskinia „Raj” w Górach Świętokrzyskich
• Jaskinia Niedźwiedzia

w Masywie Śnieżnika w Sudetach

• ostańce krasowe – np. Maczuga Herkulesa, Iglica

Deotymy na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej

• mogoty (wypreparowane wzgórza w skałach

wapiennych) Guilin w południowych Chinach

17

Działalność wód morskich (1)

gł. na wybrzeżach
wysokich

klif (falezja)
strome urwisko nadbrzeżne

niszcząca (abrazja)

18

Działalność wód morskich (2)

plaże – szeroki piaszczysty lub żwirowy pas wybrzeża,

który jest zalewany przez morze;

bywają niszczone przez prądy morskie płynące wzdłuż

wybrzeży  cofanie się brzegu

(np. w Holandii – ok. 3 m rocznie)

kosy, mierzeje (piaszczyste półwyspy)

np. Mierzeja Helska, Mierzeja Wiślana

rafy i atole koralowe

budowane ze szkieletów korali i niektórych

mszywiołów żyjących w wodach słonych i płytkich o

temp. śr. rocznej >18°C, np. Wielka Rafa Koralowa –

dług. ok. 2000 km

budująca (akumulacyjna)

19

TYPY WYBRZEŻY (1) -
napływowe

• limanowe

w miejscach dawnych ujść rzecznych, które zostały

odcięte przez materiał naniesiony przez rzekę, np.

wybrzeże M.Czarnego na wsch. od Odessy

• lagunowe

w wyniku odcięcia płytkiej zatoki (laguny) przez

wynurzony i nadbudowany wydmami wał

przybrzeżny, np. wybrzeże M.Adriatyckiego w okolicy

Wenecji

• mierzejowe

pod wpływem prądów przybrzeżnych tworzących

mierzeję i zalew, np. wybrzeże Bałtyku między

Rozewiem a Kłajpedą

uformowane przez akumulację
w częściowo odciętych płytkich

zatokach

20

TYPY WYBRZEŻY (2)



dalmatyńskie

(kanałowe)

zalanie grzbietów górskich
równoległych do linii wybrzeża,

podłużne wyspy, półwyspy,
zatoki
np. chorwackie wybrzeże
Adriatyku

riasowe



zalanie terenów górskich
lub wyżyn rozciętych przez
głębokie doliny rzeczne
(czyli prostopadłych do linii
wybrzeża )
np. wybrzeża Irlandii,
Anglii, Francji, Portugalii

21

TYPY WYBRZEŻY (3)

fiordowe

szkierowe

(szerowe)



zalanie licznych małych
skalistych wysepek
(szkierów), wygładzonych
wcześniej przez lądolód
(wzniesienia –mutony)
np. Szwecja, Finlandia nad
M.Bałtyckim

zalanie dolin
polodowcowyc
h U-
kształtnych,
np.Norwegia,
Grenlandia,
Alaska

22

TYPY WYBRZEŻY (4)

• koralowe

współudział koralowców budujących rafy i

atole

wybrzeża biogeniczne

utworzone przy udziale żywych organizmów, w klimacie gorącym

• namorzynowe

występowanie roślinności krzewiastej
i drzewiastej rosnącej na terenach

zalewanych przez wody morskie

23

Działalność lodowców

górskich

budując
a

niszcząc
a

• cyrki lodowcowe
• doliny lodowcowe
• mutony
• rysy lodowcowe

• morena boczna
• morena denna
• morena czołowa

24

Działalność niszcząca

• cyrki lodowcowe

(kary)

zagłębienia na obszarze zajętym przez pole firnowe

• doliny lodowcowe

U-kształtne:

strome zbocza i wklęsłe dna

np. doliny Chochołowska,

Kościeliska, Roztoki w Tatrach

• wygłady lodowcowe (mutony, barańce)

powierzchnie skalne wygładzone przez lodowiec

• rysy lodowcowe

wyraźne zadrapania podłoża skalnego

25

DZIAŁALNOŚĆ BUDUJĄCA

AKUMULACYJNE FORMY RZEŹBY LODOWCOWEJ

morena

– materiał skalny (głazy, gruz skalny itd.)

niesiony w lodowcu lub na jego powierzchni

• czołowa – wał o łukowatym kształcie przed czołem

topniejącego lodowca (zaznacza granicę zasięgu

czoła lodowca)

• boczna – wąski wał wzdłuż zboczy doliny (materiał

wytapiany z lodowca oraz odpadający z górnych

części zboczy doliny)

• denna – płaska, falista lub pagórkowata

powierzchnia, pozostawiony materiał skalny na dnie

doliny

26

Rozmieszczenie materiału

morenowego

27

LĄDOLODY

• współcześnie:

antarktyczny i grenlandzki

• w przeszłości:

w plejstocenie na pow. 2 x większej niż obecnie
(głównie na półkuli północnej – skandynawski,
laurentyński, w północnej Syberii, na Wyż. Tybetu)

28

DZIAŁALNOŚĆ LĄDOLODÓW

• glacjał (zlodowacenie) – czas, w którym ląd

przykryty lodowcem

• interglacjał – okres ocieplenia i topnienia lodowca

29

Zasięgi zlodowaceń w Polsce

30

Miąższość osadów

polodowcowych

31

UHA HA, UHA HA

my się zimy nie boimy!