Kultura. Wymiary różnic

kulturowych

Definicje kultury

• kultura  colere (to, co pielęgnujemy, uprawiamy)

• Jerzy Kmita: kultura to respektowane przez daną

zbiorowość przekonania normatywne i przekonania

dyrektywalne, które w trybie subiektywno-

racjonalnym regulują praktykę społeczną;

• Stanisław Ossowski: kultura to wzory zachowania i

myślenia i ich materialne odzwierciedlenie;

• Gerd Hofstede: kultura to kolektywne

zaprogramowanie („software”) umysłu, wzorzec

myślenia, odczuwania i zachowania, które odróżnia

członków różnych społeczności, np. pozdrawianie się,

okazywanie lub skrywanie uczuć, jedzenie,

zachowywanie fizycznej odległości w kontaktach z

innymi, sposoby uprawiania miłości, dbałość o

higienę, etc.

Definicje kultury

• Ruth Benedict: Nawet bardzo prymitywne narody

mają często znacznie większą świadomość

relatywizmu cech kulturowych niż biali Europejczycy,

ponieważ miały więcej okazji do zetknięcia się z

odmiennością kulturową;

• Stefan Czarnowski: kultura to byt oparty na postępie,

rozwoju, linearny – twórczość genialnych jednostek

pomnaża to, co było, zmienia stan zastany;

• Bronisław Malinowski: kultura bierze się z faktu, że

człowiek żyje w środowisku, które nie jest jego

najlepszym przyjacielem, bywa niebezpiecznym

wrogiem, ciało człowieka ulega różnym organicznym

potrzebom;

• Edward Hall: kultura jest komunikacją, komunikacja

jest kulturą.

Trzy poziomy ludzkiego

zaprogramowania umysłu

(Hofstede)

Osobowość

Kultura

Natura ludzka

Trzy poziomy zaprogramowania

umysłowego (Hofstede)

• Natura ludzka („system operacyjny”) – element

wspólny wszystkim istotom ludzkim, przekazywana

razem z genami, określa nasze podstawowe emocje

i zachowania (zdolność do odczuwania miłości,

radości, złości, potrzeba przynależności do grupy,

jest dziedziczona i uniwersalna;

• Osobowość – zbiór wyjątkowych cech właściwych

tylko dla jednostki, jej elementy dziedziczymy razem

z genami, jest jednocześnie dziedziczona i nabyta;

• Kultura – nabyta, relatywna (nie jest dziedziczona,

jak postulowali np. nazistowscy teoretycy rasy) – np.

umiejętność radzenia sobie z uczuciami, sposoby

wyrażania złości, radości, strachu, etc. Kultura to

zbiór prawdopodobnych zachowań ludzi o tym

samym zaprogramowaniu umysłowym.

Czym różnią się między sobą

kultury?

• Najstarsze, najbardziej uniwersalne

zachowania kulturowe: animizm,

ezgogamiczne ograniczenia małżeńskie;

• Poczucie identyfikacji z grupą to jeden z

najbardziej pierwotnych, ludzkich

instynktów, od czasów nowoczesnych

wsparty argumentem o ciągłości

historycznej;

• Kultury różnią się między sobą symbolami,

wartościami, rytuałami i wartościami.

Diagram cebuli

Wartości w kulturze

• Symbole: słowa, gesty, obrazy lub przedmioty o

szczególnej wartości dla danej kultury (puszka Coca-Coli,

flaga, język, sposób ubierania się);

• Bohaterowie: realne lub fikcyjne, współczesne lub

historyczne postaci, które ucieleśniają cechy szczególnie

cenione w danej kulturze (Batman, Rejtan, Prometeusz);

• Rytuały: działania postrzegane w danej kulturze jako

społecznie niezbędne;

• Wartości: jądro kultury, skłonności do dokonywania

określonego wyboru, pierwsze elementy kulturowe, jakich

uczą się dzieci – nieświadomie i nie wprost, najgłębiej

zakorzenione „wektory uczuć ze znakiem negatywnym lub

dodatnim” (dobry-zły, piękny-brzydki);

• Relatywizm kulturowy: C. Lévi-Strauss: żadna

kultura nie może sobie przyznawać prawa do

wyższości

Różnice kulturowe

• Religijne, etniczne, regionalne: przekraczają

granice państwowe, podlegają procesom

asymilacyjnym (melting pot) oraz

separatystycznym;

• Odmienność płci: w obrębie każdego

społeczeństwa istnieje kultura męska, różna od

kobiecej. Nasze uczucia wywołane kontaktem z

płcią przeciwną są podobne do tych

wywołanych kontaktami z kulturą obcą;

• Różnice pokoleniowe: problem znany od

tysięcy lat, mają charakter cykliczny;

• Klasy społeczne różnią się kulturowo również w

tzw. społeczeństwach „bezklasowych”.

Kultury organizacyjne

• Inna nazwa: kultury korporacyjne;
• Odmienne od kultur narodowych,

ponieważ uczestnictwo w nich jest
kwestią wyboru, ma określony
wymiar czasowy, można z niego
zrezygnować.

Czterowymiarowy model

różnic kulturowych

Hofstede przeprowadził badania należących

50 kultur pracowników korporacji IBM, które

pozwoliły na określanie różnic kulturowych z

punktu widzenia przynależności narodowej:

• Dystans władzy;

• Kolektywizm i indywidualizm;

• Kobiecość i męskość;

• Unikanie niepewności (kontrola agresji i

wyrażanie emocji);

• Później wyodrębniono jeszcze jeden

element: orientacja długo- i

krótkoterminowa.

Dystans władzy

• W każdym społeczeństwie istnieją nierówności

społeczne (hierarchia, podział władzy),

poczynając od struktur zbieracko-łowieckich;

• Dystans władzy to emocjonalna przestrzeń

oddzielająca ludzi sprawujących władzę od

podwładnych;

• Badania wskaźnika dystansu władzy (PDI),

pytania ankietowe: Czy w Twojej kulturze

podwładni często przeciwstawiają się

przełożonym?; Jak określiłbyś styl podejmowania

decyzji charakterystyczny dla Twojego

przełożonego (od autokratycznego do

konsultacyjnego)?; Jaki styl podejmowania decyzji

odpowiada Tobie najbardziej?

Wnioski

• Duży dystans władzy w krajach o rodowodzie

łacińskim (Francja, Hiszpania), krajach Ameryki

Łacińskiej, krajach afrykańskich i azjatyckich;

• Mały dystans władzy: Stany Zjednoczone,

Wielka Brytania i jej byłe dominium;

• Dystans władzy objawia się w takich sytuacjach

społecznych jak: relacja między uczniem a

nauczycielem, dzieckiem a rodzicem,

podwładnym i władzą;

• W badaniu nie ujęto krajów Europy Środkowej i

Wschodniej, należy przypuszczać, że sowiecka

„kultura urzędnicza” pozostawiła tam ślad w

postaci dużego dystansu władzy.

Wnioski

• W krajach o dużym dystansie władzy preferowany

jest autorytarny model zarządzania i popularność

zdobywają partie autokratyczne;

• Istnieje korelacja między językiem a dystansem

władzy: kraje, w których mówi się językami

romańskimi charakteryzuje większy dystans

władzy niż kraje z obowiązującym językiem

germańskim (dziedzictwo Imperium Rzymskiego

vs. spadek po mozaice wieloplemiennej?);

• Kraje Europy Środkowej nie mieszczą się w

zachodnich statystykach: dystans władzy jest tu

zróżnicowany; w polityce obserwuje się powrót

popularności dużego dystansu władzy, w edukacji

i rodzinie dystans władzy ulega zmniejszeniu.

Zależności

• Im większa szerokość geograficzna,

tym niższy PDI;

• Im większa liczba ludności, tym

wyższy PDI;

• Im większa zamożność kraju, tym

niższy PDI;

• Wyjątek – Izrael.

Kultury indywidualne i

kolektywne

• Większość ludzi żyje w społeczeństwach

kolektywistycznych, w których dobro

grupy jest przedkładane nad dobro

jednostki;

• W społeczeństwach indywidualistycznych

spotyka się głównie rodziny nuklearne (w

odróżnieniu od kolektywistycznych

wielopokoleniowych) i dzieci są w nich

uczone myślenia w kategoriach „ja”;

Preferencje w kulturach

indywidualistycznych i

kolektywistycznych

KULTURY

INDYWIDUALISTYCZNE

KULTURY KOLEKTYWISTYCZNE

Czas wolny od pracy – dużo

swobody na zajęcie się sprawami

rodzinnymi i osobistymi;

Szkolenia – praca zapewniająca

możliwość podniesienia

kwalifikacji;

Wolność – swoboda w wyborze

określonego stylu pracy;

Dobre warunki w miejscu pracy;

Wyzwanie – praca przynosząca

satysfakcję.

Pełne wykorzystanie potencjału

pracowników.

Wnioski

• Duży indywidualizm w krajach zamożnych

(najwyższy w USA, Australii i Wielkiej Brytanii) i

kolektywizm krajów ubogich (Gwatemala,

Ekwador, Panama);

• Zasada kolektywizmu jest światową regułą –

indywidualizm to odstępstwo od niej;

• Większość krajów o wysokim dystansie władzy

ma niski wskaźnik indywidualizmu i odwrotnie;

• Oba wymiary kultur narodowych są silnie

związane z sytuacją gospodarczą danego kraju;

• Kultury winy (indywidualistyczne) vs. kultury

wstydu (kolektywistyczne).

Wnioski

• W społeczeństwach kolektywistycznych stałe

kontakty z innymi wytwarzają potrzebę

zachowania harmonii w środowisku społecznym

– bezpośrednia konfrontacja jest przejawem

złego wychowania, podobnie jak twarda

odmowa = „tak” nie musi oznaczać aprobaty;

• W społeczeństwach indywidualistycznych

bezpośrednie wyrażanie opinii jest cnotą, nie

należy obawiać się konfrontacji;

• Spoiwem społeczeństw kolektywistycznych jest

lojalność jej członków wobec grupy (wspólnota

wszystkich dóbr, zobowiązania finansowe,

rytuały: śluby, chrzciny, a zwłaszcza pogrzeby).

Wnioski

• W kulturze kolektywistycznej za niemoralne

uważa się traktowanie obcych na takich

samych warunkach, jak swoich;

• Największym upokorzeniem w

społeczeństwach kolektywistycznych jest

„utrata twarzy” w oczach członków grupy;

• W kulturach kolektywistycznych osobiste

relacje są ważniejsze od osiągnięcia celu!

• Modernizacja (urbanizacja) wiąże się ze

wzrostem indywidualizmu (wyjątek: Japonia,

Tajwan, etc.);

• Indywidualizm jest produktem nowoczesności.

Kultury kobiece i męskie

• Każde społeczeństwo określa pewne

zachowania spoza sfery prokreacji
jako bardziej odpowiednie dla kobiet i
mężczyzn;

CZYNNIKI MĘSKIE

CZYNNIKI KOBIECE

Zarobki

Relacje z przełożonym

Uznanie

Praca z ludźmi

nastawionymi na

współpracę

Awans

Praca dająca gwarancję

mieszkania w miejscu

odpowiednim dla

pracownika i jego

rodziny

Wyzwanie

Bezpieczeństwo

związane ze stałym

zatrudnieniem

Kobiecość i męskość jako

wymiar kultur narodowych

• Kultury męskie klarownie oddzielają od siebie

role płci: od mężczyzn oczekuje się

asertywności, twardości i nastawienia na

sukces materialny, a od kobiet skromności,

czułości, troskliwości;

• Kultury kobiece to społeczeństwa, w których

role płci wzajemnie się przenikają;

• Najbardziej kobiece kraje: Szwecja, Norwegia,

Holandia, Dania i niektóre kraje łacińskie;

• Kraje najbardziej męskie: Japonia, Austria,

Włochy, Szwajcaria, Niemcy niektóre kraje

latynoamerykańskie.

Wnioski

• W krajach „męskich” uczy się chłopców i

dziewczynki, że mają być nastawieni na rywalizację

z innymi (choć dziewczynki mają raczej wspierać

potrzebę rywalizacji u mężczyzn), bohaterami są

ucieleśnienia siły (Batman, Rambo);

• W krajach „kobiecych” chłopcy i dziewczynki są

uczeni pokory i hamowania własnych ambicji

(asertywność można łatwo ośmieszyć), bohaterami

są nieudacznicy (solidarność ze słabymi);

• W krajach męskich – kult prymusów, w krajach

żeńskich – niepowodzenia w szkole/w pracy są

mało istotne;

• Segregacja płciowa jest największa w krajach

bogatych i męskich.

Męskość i kobiecość w

polityce

• Wybór między wzrostem gospodarczym

(kultura męska) a ochroną środowiska (kultura
kobieca);

• Wybór pomiędzy zbrojeniem (kultura męska) a

pomocą udzielaną krajom rozwijającym się
(kultura kobieca);

• Rozwój technologiczny nasila potrzebę wartości

kobiecych, ponieważ zadania związane z
wydajnością łatwiej zautomatyzować niż te
wymagające czułości i troskliwości.

Unikanie niepewności

• Stopień zagrożenia odczuwany przez członków danej

kultury w obliczu sytuacji nowych, nieznanych,

niepewnych;

• Najwyższy wskaźnik unikania niepewności: kraje

śródziemnomorskie (największy w Grecji), kraje Europy

łacińskiej i Ameryki Łacińskiej;

• Niski wskaźnik jest typowy dla krajów azjatyckich,

afrykańskich, krajów anglosaskich, nordyckich i

Holandii;

• Z wysokim wskaźnikiem unikania niepewności wiążą

się: wysokie wskaźniki samobójstw, zwiększona liczba

spożywanych używek i kalorii, wskaźnik zgonów w

wypadkach, chorób krążenia, chronicznych psychoz;

• Kultury o wyższym poziomie niepokoju są bardziej

ekspresyjne.

Neurotyczne kraje

• W krajach o wysokim poziomie unikania

niepewności ludzie robią wrażenie wiecznie

zajętych, nerwowych, nadpobudliwych;

• Są mniej tolerancyjne, gdy wzrasta

niepewność, tolerują zachowania

agresywne;

• Pochwalają dominację, aprobują okazywanie

emocji, kultywują zasadę czas = pieniądz;

• Nie tolerują dwuznaczności, wierzą w

istnienie absolutnej prawdy.

Nietolerancja a samoobrona

• Kultury o wysokim stopniu unikania

niepewności potrzebują kategoryzacji innych,

by przyjąć wobec nich postawę obronną;

• Ostry podział na to, co dobre i złe, czyste i

brudne;

• Absolutna lojalność wobec przełożonych jest

cnotą, edukacja powinna powielać schemat

zero-jedynkowy (jedna prawidłowa odpowiedź);

• Mnożenie nieefektywnych, niepotrzebnych

przepisów, które zaspokajają u obywateli

potrzebę struktury formalnej (zakaz wyrzucania

butelek w weekendy w Niemczech),

zamiłowanie do precyzji, obsesja punktualności.

Środkowoeuropejskie

wysokie unikanie

niepewności

• Owocuje dużym zamiłowaniem do

teorii;

• W połączeniu z anglosaską potrzebą

empiryzmu (wyrosłą z słabego poczucia
niepewności) jest środowiskiem
przyjaznym geniuszom: Albert Einstein,
Zygmunt Freud, Teodor Adorno, Karl
Popper rozwinęli się przebywając na
emigracji z nazistowskich Niemiec.

Semantyka

międzykulturowa

• Nauka zajmująca się problemem

porządkowania świata w różnych językach;

• Determinizm językowy zakłada, że nasze

myślenie jest uwarunkowane językiem,
jakiego używamy;

• Uniwersalizm językowy zakłada, że wszyscy

ludzie na świecie myślą tak samo, ponieważ
wszystkie języki są do siebie podobne (60
pojęć uniwersalnych, które występują we
wszystkich językach)

Hipoteza Sapira-Whorfa

• Badania nad językiem Indian Hopi (kategoria

czasu: zamiast Kamień spada w dół – Kamieniuje

w dół – podmiot nie istnieje, bo jest bytem

nieustannie zmieniającym się w czasie);

• Wniosek: języki indoeuropejskie mają

zakodowane istnienie skończonych obiektów;

• Różne kategorie gramatyczne w różnych językach

zmuszają osoby nimi mówiące do widzenia świata

w specyficzny sposób;

• W języku chińskim nie istnieje słowo „osobowość”

w zachodnim sensie – przypisanym jednostce. W

chińskim słowo „ren” oznacza też środowisko

społeczne i kulturowe, w jakim żyje jednostka.