Kształtowanie prorozwojowych struktur społeczno-gospodarczych

Zabezpieczenia społeczne- zabezpieczenie emerytalne

Polityka gospodarcza i społeczna, dr Marek Chrzanowski



Plan zajęć



Literatura:



Góra, M., System emerytalny, PWE, Warszawa,
2003.



Szumlicz, T., Ubezpieczenie społeczne. Teoria
dla praktyki, Oficyna Wydawnicza Branta,
Bydgoszcz-Warszawa, 2005.



Orczyk, J., Polityka społeczna, Wyd. AEP,
Poznań, 2008.

Zabezpieczenie emerytalne



Najważniejsza z punktu widzenia finansowego
forma zabezpieczeń społecznych



Inne formy zabezpieczeń społecznych:



przed chorobą czy śmiercią;



przed inwalidztwem;



przed wypadkami przy pracy;



przed bezrobociem;



przed macierzyństwem.

Geneza zabezpieczenia emerytalnego

Zapewnianie poczucia bezpieczeństwa

-> indywidualne i zespołowe starania ku stworzeniu
sieci zobowiązań rodzinnych i publicznych na
wypadek zagrożenia życia, zdrowia lub pogorszenia
warunków egzystencji

-> wychowanie dzieci w świadomości znaczenia
i potrzeby opieki nad rodzicami

-> przekształcenie związków rodzinnych w
zobowiązania zawodowe czy obywatelskie

Genezy ciąg dalszy



średniowiecze, gildie i cechy;



kościoły i klasztory;



tzw. friendly society

Początki interwencji państwa:
- edykt królowej Elżbiety I z 1598 r.

Publiczne systemy zabezpieczenia na
starość

Definicja systemu publicznego zabezpieczenia
społecznego:
„członkostwo jest obowiązkowe, a wysokość wypłat
gwarantowana i regulowana przez państwo”

Cechy charakterystyczne:

- obejmuje wszystkich obywateli bądź duże grupy ludności o

wspólnych cechach;

Przyczyny powstania:



migracje;



rozwój demokracji – zabieganie o elektorat;



zmniejszenie znaczenia związków zawodowych.

Źródło: J. Orczyk, Polityka społeczna, Wyd. AEP, Poznań, 2008.

Formy obecnie dominujące tzw. bazowe
formy zabezpieczenia emerytalnego



obowiązkowe ubezpieczenia pracowników
(Bismarck, model niemiecki);



zaopatrzeniowa (model Beveridge’a).

Ubezpieczenia

W przypadku ubezpieczeń zatrudnieni i
pracodawcy zostali zobowiązani do płacenia
składek na rzecz funduszu emerytalnego.
Okres ich płacenia oraz wysokość determinują
wartość przyszłych świadczeń.

Składki określają fundusz repartycyjny lub
kapitałowy.



Fundusz kapitałowy powstaje z
kapitalizowanych składek, a wypłaty
uzależnione od jego wartości i wielkości.



Fundusz repartycyjny -> wielkość zależy od
wartości składek aktualnie płaconych przez
pracujących i pracodawców -> swoista umowa
generacyjna: pracujący część swoich
wynagrodzeń przeznaczają na wypłatę
emerytur i innych świadczeń osób już
niepracujących

(licząc, że w przyszłości też będą beneficjentami systemu)

Ubezpieczenia repartycyjny a kapitałowy

Porównanie systemów repartycyjnego i
kapitałowego



P. A. Samuelson, 1958 r.: przy systemie
repartycyjnym każda generacja może
otrzymać więcej w postaci emerytur niż
opłaciła w postaci składek, zakładając, że
realne dochody będą rosły; jest to
prawdopodobne przy istnieniu postępu
technologicznego”

Zalety systemu repartycyjnego



jest w stanie ochronić wypłacane emerytury
przed wysoką inflacją;



można zwiększać realną wartość emerytur
wraz ze wzrostem gospodarczym;



prawa do emerytury mogą być wprowadzone i
korygowane szybko poprzez zmianę zasad
przyznawania i regulacji składek.

Zalety systemu kapitałowego



posiadanie wystarczających rezerw, aby
wywiązać się z zobowiązań finansowych w
warunkach przewidywalnej inflacji;



narzucanie większej dyscypliny finansowej –
ich realizacja jest wynikiem długotrwałego
gromadzenia kapitału;



daje większą swobodę dysponowania
kapitałem, jest w mniejszym stopniu wrażliwy
na obciążenia państwa.

System zaopatrzeniowy



Świadczenia uznaniowe (uznawane wcześniej
jako forma pomocowa dla jednostek lub grup)
przerodziły się w obowiązkową pomoc
państwa dla grupy osób spełniających przyjęte
kryterium.



Finansowane z podatków powszechnych



Uprawnia do nich obywatelstwo, określony
wiek i okres zatrudnienia



Najczęściej wypłacane w równej wysokości dla
wszystkich spełniających kryteria

Zalety, wady, kontrowersje



Ubezpieczenia: wysokość składek, określenie,
kto w jakiej proporcji ma je płacić, stopa
zastąpienia;



System zaopatrzeniowy: wysokość
przyznanych świadczeń, ich zakres (w tym
komplementarność z innymi formami
świadczeń).



Duże znaczenie dla wyboru systemu ma
sytuacja finansowa budżetu państwa

Współczesne systemy zabezpieczenia



narastająca obawa o kondycję sektora
finansów publicznych i perspektywy rozwoju
społeczno-gospodarczego:



starzenie się społeczeństw, wzrost udziału
emerytów w całej populacji;



zachwianie proporcji pomiędzy liczbą pracujących
a będących w wieku poprodukcyjnym;



wzrost obciążeń finansowych pracujących, zmiany
w strukturze podziału PKB;



globalizacja;



przemiany na rynku pracy;



zmiany w życiu rodzinnym.

Wyzwania wobec systemów zabezpieczeń



rozważane, planowane lub wdrażane są
reformy bądź korekty systemów
emerytalnych, a elementami zmian jest:



przesuwanie wieku emerytalnego,



możliwość łączenia emerytury z pracą
(pozwalająca na obniżenie bieżących świadczeń
emerytalnych).

Reformy systemu ubezpieczeniowego –
zapobieganie podnoszeniu poziomu składek



rygorystyczne utrzymywanie lub podwyższenie
granicy wieku emerytalnego, a więc wydłużenie
okresu aktywności zawodowej, zapobieżenie
zmianie proporcji między liczbą lat aktywności
zawodowej a liczbą lat korzystania ze świadczeń,



obniżanie wskaźnika waloryzacji emerytur
publicznych (Niemcy);



obniżenie wartości emerytury (np. obniżenie
wskaźnika zastąpienia wynagrodzenia netto w
Niemczech w 2001 r. z 70 do 68%);



wyraźniejsze wiązanie wysokości emerytury z liczbą
przepracowanych lat (np. premiowanie pracy po
ukończeniu wieku emerytalnego).

Reformy systemu zaopatrzeniowego



stopniowe podwyższanie wieku emerytalnego;



obniżanie emerytury;



zaniechanie gwarancji waloryzacji finansowania
emerytur lub jej składników.

Istota zmian polega na promocji i poprawie
warunków rozwoju prywatnych systemów
emerytalnych opartych na zasadach
ubezpieczeniowych.
Konsekwencje: wyraźne różnicowanie sytuacji
emerytów i uzależnienie części z nich od pomocy
społecznej.

Jaki system dominuje?



Wspomniane formy zabezpieczenia społecznego
nie funkcjonują w żadnym kraju w czystej postaci
na zasadzie wyłączności



W większości krajów forma pomocowa uzupełnia
obecnie system ubezpieczeniowy i zaopatrzeniowy



Dywersyfikacja i integrowanie trzeciego segmentu
ubezpieczeń (opartego na indywidualnych
decyzjach i rachunku ekonomicznym)



Rozbudowa ubezpieczeń zakładowych, preferencje,
zachęty dla uczestniczących w tych systemach

21

Typologie systemów emerytalnych (I)

Klasyczna (stosowana w Europie Zachodniej,
OECD)

Źródło: Szumlicz, T. Ubezpieczenie społeczne. Teoria dla praktyki, Oficyna
Wydawnicza Branta, Bydgoszcz-Warszawa, 2005, s. 270.

22

Typologie systemów emerytalnych (II)

Nowa prezentacja Banku Światowego - Holzmann,
Hintz et al. (2005):
5 filarów = 1. bezskładkowy (emerytura socjalna)

5. inne środki i działania (np. nieruchomości

–

odwrócona renta hipoteczna)

Klasyfikacja Banku Światowego (CEE)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów D. Stańko

23

Systemy emerytalne vs ryzyka

Rodzaj
ryzyka

System

repartycyjny

System

kapitałowy

demograficzne

wrażliwy

dość odporny
(ale: asset melting
theory)

inwestycyjne
(rynków

kapitałowych)

dość odporny
(ale: rynek pracy)

wrażliwy

polityczne

wrażliwy

dość odporny
(ale: przypadek
Argentyny)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów D.
Stańko

Wniosek: Dywersyfikować ryzyko poprzez stosowanie systemów
obu rodzajów.

24

Reżimy polityk społecznych Esping-Andersena (1990) vs systemy
emerytalne (1)*

W swym głośnym studium współczesnego

państwa dobrobytu, Esping-Andersen (1990)
zaproponował

trzy

rodzaje

„reżimów”

(regimes), czyli szczególnych mieszanek
układów

społecznych,

politycznych

i

ekonomicznych, wpływających na tworzenie
specyficznych typów polityki społecznej.
Zabezpieczenie społeczne jest mierzone
stopniem

„odrynkowienia”

(de-

commodification),

które

„pojawia

się

wówczas, gdy dana usługa jest udzielona w
ramach przysługującego prawa, a dana osoba
jest w stanie utrzymać się nie będąc zależną
od

rynku”.

Esping-Andersen

uwypukla

redystrybucyjne funkcje polityki społecznej, a
szczególnie to „czy uniwersalne prawa
obywatelskie korygują nierówności rynkowe”.

* na podstawie materiału D. Stańko

www.sgh.waw.pl /katedry/kus

25

Tabela 1. Reżimy państw dobrobytu oraz
wynikające z nich
polityki społeczne: model Esping-Andersena

Wartości

etyka pracy

prawa odpowiadające klasie i statusowi

równość, uniwersalność wysokich standardów

Cele

wzmocnienie rynku

wzmocnienie społeczeństwa obywatelskiego,
ograniczenie rynku

połączenie dobrobytu i pracy, pełne
zatrudnienie

Prawa socjalne

obywatelskie

związane z zatrudnieniem

uniwersalne

Usługi dobrobytu

usługi mieszane

płatności w postaci transferów

usługi publiczne

Świadczenia

podstawowe (flat)

związane ze składką ubezpieczeniową

redystrybucja

Instrumenty

pomoc uwarunkowana testem dochodowym

prywatne ubezpieczenie wspierane przez
państwo

państwo - pierwsza linia wsparcia; wysoki
poziom świadczeń

Dekomodyfikacja

niska

średnia

wysoka

Implikacje klasowe

klasa średnia nieufna w stosunku do państwa klasy zachowane; stabilizacja

klasa średnia "uwiedziona" przez państwo,
porzucają zasady czystego rynku

Przykłady krajów

USA, Kanada, Australia, Wielka Brytania

Austria, Francja, Niemcy, Włochy

kraje skandynawskie

Socjaldemokratyczny

Rodzaj reżimu państwa

dobrobytu

Liberalny

Konserwatywny/Korporacyjny

Źródło: Opracowanie D. Stańko za Herman (2003) i Ebbinghaus (1998).

26

Reżimy polityk społecznych Esping-Andersena (1990) vs systemy
emerytalne (2)

Pierwszy z modeli Esping-Andersena preferuje

selektywne

programy

pomocy

społecznej

ukierunkowane na jednostki o najniższych dochodach.
Liberalna

tradycja

polityczna

zakłada

jak

najmniejszy udział państwa tak, by nie tworzyć
negatywnych bodźców na rynku pracy oraz by nie
ograniczać

swobody

indywidualnego

wyboru.

Społeczne prawo do otrzymywania pomocy publicznej
jest określane na bazie obywatelstwa, jednakże
świadczeniobiorca musi przejść przez tzw. mean-test
(czyli ustalenie prawa do otrzymania świadczenia
poprzez sprawdzenie posiadanych dochodów i/lub
majątku). Test taki często ma charakter upokarzający
(stigmatization). Kraje anglosaskie odpowiadają mniej
więcej tego typu modelowi (zob. tabela 1). Skromna
emerytura podstawowa (finansowana przez podatki lub
składki)

27

Reżimy polityk społecznych Esping-Andersena (1990) vs systemy
emerytalne (3)

Model

konserwatywny

jest

oparty

na

opiekuńczości państwa, tradycji katolickiej oraz
korporacjonizmie. Prawa do usług i dóbr społecznych
zależą od opłacania składek. Głównym narzędziem
polityki społecznej jest system obowiązkowych
prywatnych ubezpieczeń pracowniczych wspierany
przez państwowe ubezpieczenie społeczne. Model taki
ma tendencję do utrzymywania społecznego status
quo. Pojawił się w Niemczech i rozprzestrzenił w
Europie pod nazwą modelu „kontynentalnego”.
Emerytura państwowa, ale silnie rozwinięty filar
pracowniczych ubezpieczeń emerytalnych.

28

Reżimy polityk społecznych Esping-Andersena (1990) vs systemy
emerytalne (4)

Trzeci „reżim” państw dobrobytu to model

socjalno-demokratyczny oparty na ideologii
socjalizmu. Zmierza on do równości społecznej oraz
bezpieczeństwa społecznego.
Według socjaldemokratów, poziom uniwersalnych
świadczeń (czyli takich, które są dostępne dla
każdego obywatela) powinien być znacznie wyższy
niż podstawowe potrzeby uznawane przez liberałów
(Esping-Andersen, 1990, s. 7).
Model

taki

najlepiej

charakteryzuje

kraje

skandynawskie. Emerytura uniwersalna – wyższa
niż w krajach anglosaskich  silna redystrybucja
dochodowa.

Polski system zabezpieczenia
emerytalnego

Zgodnie z art. 1 ustawy z dnia 13

października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych ubezpieczenia
społeczne w Polsce obejmują:



ubezpieczenie emerytalne,



ubezpieczenia rentowe,



ubezpieczenie w razie choroby i
macierzyństwa, zwane ubezpieczeniem
chorobowym,



oraz ubezpieczenie z tytułu wypadków
przy pracy i chorób zawodowych, zwane
ubezpieczeniem wypadkowym

Prezentacja systemu emerytalnego
przyjętego w Polsce

Źródło: Szumlicz, T. Ubezpieczenie społeczne. Teoria dla praktyki, Oficyna
Wydawnicza Branta, Bydgoszcz-Warszawa, 2005, s. 270.

Cechy polskiego systemu



oparty na racjonalnych zasadach
ekonomicznych, uwzględniający pełniej
związek między nakładami pracy a jej
odłożonymi efektami, dostosowany do
znormalizowanych warunków życia, dość
elastyczny;



wyzwania:



powoduje pogorszenie stopy zastąpienie dla wielu
ludzi, szczególnie o krótszym stażu pracy;



mniejszy zakres redystrybucji dochodu
narodowego jako funkcji sytemu emerytalnego;



zwiększenie środków z społecznej dla niektórych
emerytów, koniecznych jako uzupełnienie
niewystarczającej emerytury;

Podsumowanie wyzwania



wydłużanie się życia, zwłaszcza kobiet;



wzrost udziału w społeczeństwie ludzi
starszych



trudności w podnoszeniu stopnia zatrudnienia;



przewaga rozwiązań socjalno-politycznych nad
ekonomicznymi