ĆWICZENIA III:

MORALNOŚĆ,

SPRAWCZOŚĆ I

WSPÓLNOTOWOŚĆ

mgr M.Wyszomirska-Góra,

rok akademicki 2013/1014

DEFINICJA MORALNOŚCI



Moralność, jako system norm, wartości,
zwyczajów, instytucji jak i
mechanizmów psychicznych, które mają
na celu ograniczenie egoizmu, tak, aby
ludzie działali na rzecz zbiorowości, a
nie jedynie interesu własnego (Haidt,
Kesebir, 2010).



Czy moralność = sprawiedliwość ?

PRZYKŁADY WYŁAMANIA SIĘ
OD ZASADY SPRAWIEDLIWOŚCI

Np.



Przydzielenie korzystniejszego zadania
osobie, o której wiemy, że spotkała ją
ostatnio krzywda (Batson, 1995),



Zapoznanie się z wypowiedziami i losem
chorej dziewczynki powodowało
przeniesienie jej z listy dzieci
oczekujących na pomoc na listę dzieci
ją otrzymujących (Batson, 1999),

PRZYKŁADY WYŁAMANIA SIĘ
OD ZASADY SPRAWIEDLIWOŚCI



Postrzeganie polityka działającego na
rzecz interesów grupy, do której
przynależymy (np. emerytów) jako
bardziej moralnego,



Postrzeganie uprawiania seksu z
kurczakiem jako niemoralnego.

PODSTAWY MORALNOŚCI
– KODY ETYCZNE



Etyka sprawiedliwości

– troska o

niesprawiedliwe traktowanie i oszukiwanie
innych, chęć kierowania się zasadami
wypływającymi z prawa,



Etyka troski

- wrażliwość na cierpienie

innych, umiejętność współczucia,



Etyka kolektywistyczna

– troska o

obowiązki wypływające z przynależności do
grupy takie jak lojalność czy poświęcenie
jak i czujność wobec zdrady,

PODSTAWY MORALNOŚCI
– KODY ETYCZNE



Etyka autorytetu

– obawy dotyczące

porządku społecznego i obowiązków
wynikających z hierarchiczności relacji
takich jak posłuszeństwo czy szacunek,



Etyka czystości

– obawy o fizyczną i

duchową nieskazitelność, w tym o cnoty
czystości, zdrowotności i kontroli pragnień
(Haidt, Kesebir, 2010).

SĄD MORALNY



Ocena postępowania danej osoby
wydawana w oparciu o zbiór norm i
wartości obowiązujących w danej
kulturze.



Powstaje zarówno w wyniku procesu
racjonalnego myślenia, jak również w
efekcie intuicji moralnej.

POGLĄDY KOHLBERGA



Postulował on, iż wraz z rozwojem
poznawczym człowieka rozwija się jego
sposób myślenia w kategoriach
moralności, ponieważ nabywa on
umiejętność przyjmowania perspektywy
innych osób.



Nie zaprzeczał on istnieniu afektu w
procesie wydawania sądów moralnych,
lecz twierdził, iż ostateczną rolę
odgrywa w nim jednak zawsze
racjonalne myślenie.

PROCES RACJONALNEGO
MYŚLENIA



Świadoma aktywność mentalna, na
którą składa się przekształcenie
informacji uzyskanych o innych
ludziach zgodnie z normami etycznymi
w celu sformułowania oceny na ich
temat.



Przebiega ona wolno, wymaga zasobów
poznawczych oraz jest w dużej części
uświadomiona.

INTUICJA MORALNA



Afekt pojawiający się szybko,
automatycznie i bezwysiłkowo w sposób
całkowicie nieuświadomiony (Haidt,
2001).



Uwzględnia tą część zachowań
uznawanych za niemoralne, których
ocenę trudno nam racjonalnie wyjaśnić.

PODEJŚCIE
RACJONALISTYCZNE



Ocena moralna konstruowana jest w
oparciu o proces rozumowania i
refleksję.



Zakłada ono, iż emocje wiążące się z
moralnością takie jak np. współczucie,
mogą mieć swój udział w procesie
rozumowania, jednak nie stanowią one
bezpośredniej podstawy wydawanych
sądów moralnych.

DYLEMAT ZWROTNICY



Wyobraź sobie, że wagon odczepił się
od lokomotywy i pędzi z ogromną
prędkością. Na torach pracuje pięciu
nieznanych Ci robotników, którzy na
pewno nie zdążą przed nią uciec.
Możesz jednak przestawić zwrotnicę i
skierować pociąg na boczny tor, na
którym pracuje tylko jedna nieznana Ci
osoba. Czy przestawisz dźwignię?

DYLEMAT MOSTKA



Na torach stoi pięć osób. Nie znasz
żadnej z tych osób. Po torach jedzie
rozpędzony wózek. Stoisz na mostku
nad szynami. Przy krawędzi stoi
masywny nieznany Ci mężczyzna z
ciężkim plecakiem. Jeżeli zepchniesz go
z mostka, zatrzyma wózek, lecz umrze.
Czy zepchniesz tego człowieka z
mostka?

JULIA I MAREK



Studenci Julia i Marek są rodzeństwem
podróżującym po Francji podczas letnich
wakacji. Pewnego razu nocują na odludziu w
wynajętym domku nieopodal plaży. Dochodzą
do wniosku, że przyjemnie i interesująco byłoby
uprawiać ze sobą seks. Ona zażywa tabletki
antykoncepcyjne, a on na wszelki wypadek
założył prezerwatywę. Przygoda ta sprawiła im
przyjemność, ale zadecydowali, że już nigdy
więcej tego nie powtórzą i będą pamiętać o tej
nocy, jako o czymś co ich jeszcze bardziej do
siebie zbliżyło.



Czy postąpili właściwie?

PODEJŚCIE INTUICYJNE



Mówi, iż istnieją pewne prawdy
moralne, które ludzie interpretują nie
na podstawie racjonalistycznego
wnioskowania, lecz w oparciu o proces
bliski zjawisku percepcji.



Oznacza to, iż dana osoba wie i czuje,
że coś jest moralne lub nie, nie
potrafiąc podać dokładnego
wytłumaczenia dlaczego tak jest.

PODEJŚCIE INTUICYJNE



Model tym samym dopuszcza udział
emocji w tworzeniu sądów moralnych.



Oznacza to, iż ludzie posiadają pewną
zdolność poznawczą, którą można
określić jako moralną intuicję, która
pojawia się jako pierwsza, przed
procesem racjonalnego wnioskowania i
jest bezpośrednią przyczyną
postrzegania zachowania jako
pozytywne lub negatywne.

PYTANIE



Czy umycie rąk może pozbawić nasz
poczucia braku moralności?

ZJAWISKO LADY
MAKBET



Czystość moralna i fizyczna są ze sobą
bardzo silnie skojarzone



Brak jednej powoduje kompensacyjne
dążenie do uzyskania drugiej



Uczestnicy badania zbrukani
wspomnieniem niemoralnego uczynku
dwukrotnie częściej wybierali
chusteczkę higieniczną niż długopis
jako rekompensatę za wzięcie udział w
badaniu (Zhong, Liljenquist, 2006)

ZJAWISKO LADY
MAKBET



Większa skłonność do udzielenia
pomocy nieznajomemu po
przypomnieniu sobie własnego czynu
niemoralnego (74%)



Spadek owej skłonności, jeśli osoby
badane wytarły ręce chusteczką
antyseptyczną (41%)

PYTANIE



Czy bardziej moralni czujemy się
działając na rzecz innych osób, czy
działając we własnym interesie ?

SAMOOCENA
MORALNOŚCI



Wyższa ocena własnej moralności przez
osoby badane, którym udało się wygrać
pieniądze dla siebie samych niż osób
badanych, które wygrały pieniądze na
rzecz instytucji charytatywnej
(Wojciszke, 2010).

SAMOOCENA
MORALNOŚCI



Wyjaśnienie zmienności samooceny
moralności jest takie samo jak w
wypadku oceny moralności innego
człowieka.



To znaczy, że zależy ona od tego, jak
jego konkretne działania mają się do
naszych własnych interesów.

SAMOOCENA
MORALNOŚCI



Kiedy bowiem ktoś działa na rzecz
naszego interesu, skłonni jesteśmy
sądzić, że to osoba ogólnie moralna.
Jeżeli ktoś działa wbrew naszemu
interesowi, uważamy ją za niemoralną.



Zasada „im więcej interesu, tym więcej
moralności” działa nie tylko w
odniesieniu do ocen moralnych innych
ludzi, ale także samoocen.

JAKI PROCENT LUDZI OCENIA
SIEBIE JAKO MORALNYCH?



98% ludzi ocenia siebie jako moralnych



Ludzie są bardzo biegli w tym, aby swojego
zachowania nie kwalifikować jako
niemoralnego samych siebie oszukując.



Np. oceniają kogoś kto kradnie 10 zł
swojemu pracodawcy jako złodzieja, ale
gdy zabierają z pracy długopisy dla swoich
dzieci o tej samej wartości postrzegają
siebie jako dobrych rodziców.

MORALNOŚĆ A WSPÓLNOTOWOŚĆ



Pojęcia często uważane za tożsame,



Wspólnotowość – nieco szersze ujęcie
moralności – nawiązujące również do
funkcjonowania społecznego

MORALNOŚĆ



Informacja dotycząca sposobu, w jaki
działania i cechy osoby wpływają na
dobrostan innych i normy moralne.

WSPÓLNOTOWOŚĆ



Wyraz egzystencji człowieka jako części
większego organizmu, dążeń do
integracji z bytami społecznymi poprzez
troskę o innych i współpracę,



Wiąże się z koncentracją na innych,
dbaniem o nich i intymnością,



Osoby wspólnotowe: jednostki, u
których dominują motywy intymności i
afiliacji.

PERSPEKTYWA SPRAWCY I BIORCY



Większość aktów zachowania może być
spostrzegana zarówno z perspektywy
sprawcy (wykonawcy działania) jak i

biorcy (osoby na którą działanie jest

skierowane i która ponosi jego skutki).



Przyjęcie określonej perspektywy
inicjuje specyficzny tryb
funkcjonowania umysłu osoby
spostrzegającej

– sprawczy lub biorczy.

SPRAWCZY TRYB UMYSŁU

Warunki wzbudzające :



Realizacja własnego działania (nastawienie implementacyjne)



Obserwacja działania symbiotycznych innych



Empatyzowanie ze sprawcą

Zogniskowanie poznawcze:



Pytanie JAK: jak osiągnąć cel?



Jak dalece działanie przybliża do celu?



Interpretacje konkretne i proceduralne



Cele zakładane (wnioskowane z intencji)



Cel jest pryzmatem percepcji



Dominują treści sprawcze (związane z realizacją celów)

Zogniskowanie motywacyjne:



Wzbudzone motywy sprawcze: osiągnięcia, kontrola, dominacja



Dominacja interesu sprawcy działania



Kryterium ocen:

efektywność, sprawczość

ODBIORCZY TRYB UMYSŁU

Warunki wzbudzające:



Bycie odbiorcą cudzego działania



Symbiotyczni inni są odbiorcami



Obserwacja działania niesymbiotycznych innych (empatyzowanie z
biorcą)

Zogniskowanie poznawcze:



Pytanie CO: co robi ta osoba?



Co z tego wynika dla mnie?



Interpretacje abstrakcyjne i deklaratywne



Cele wnioskowane ze skutków



Cel jest przedmiotem percepcji



Dominują treści wspólnotowe (związane ze skutkami działań dla
innych ludzi)

Zogniskowanie motywacyjne:



Wzbudzone motywy wspólnotowe: afiliacja, aprobata, intymność



Dominacja interesu biorcy działania



Kryterium ocen:

wspólnotowość, moralność

 



Ludzie z reguły wartościują świat w
sposób sprzyjający realizacji własnych
celów i interesów, te zaś są inaczej
uwikłane w spostrzeganie i
wartościowanie dokonywane z punktu
widzenia sprawcy i biorcy.



Perspektywa sprawcy ogniskuje się na
treściach sprawczych, zaś
perspektywa biorcy ogniskuje się na
treściach wspólnotowych.

RYCINA 2. NATĘŻENIE INTERPRETACJI W KATEGORIACH KOMPETENCJI I MORALNOŚCI
TEGO SAMEGO ZACHOWANIA PO AKTYWIZACJI PERSPEKTYWY SPRAWCY LUB
BIORCY
(WOJCISZKE 1997, BADANIE 2, S. 254).

DWA DOMINUJĄCE
RODZAJE INTERPRETACJI



Procesy interpretacji ludzkich działań są
chaotyczne i nieprzewidywalne. Większość
zachowań może zyskać taką czy inną
interpretację w zależności od tego, czy zostanie
zaktywizowana taka, czy inna kategoria. Każdy
z nas dysponuje setkami takich kategorii, które
mogą być aktywizowane na dziesiątki sposobów.



Jednak dwa rodzaje interpretacji są
uprzywilejowane i dokonywane znacznie
częściej niż inne –

interpretacje zachowań

cudzych i własnych w kategoriach
sprawczych i wspólnotowych

.

WSPÓLNOTOWOŚĆ I SPRAWCZOŚĆ



Wśród cech silnie nasyconych
wartościowaniem przeważają cechy
wyraźnie dotyczące wspólnotowości i
sprawczości

– niemalże nie sposób znaleźć cechy

silnie pozytywnej bądź negatywnej,
która nie dotyczyłaby jednej z tych
dwóch dziedzin.

TABELA 2. MORALNOŚĆ, KOMPETENCJA I LUBIENIE
JAKO PREDYKTORY AKCEPTACJI PREZYDENTURY L.
WAŁĘSY. ŹRÓDŁO: WOJCISZKE I KŁUSEK (1996).

Krok/

predyktor

Wzrost

X2

R

Klasyfikacja

%

Exp(B)

1. Moralność

224.61**

.30

86.7

3.39

2.

Kompetencja

55.94**

.24

89.7

2.56

3. Lubienie

9.06**

.10

89.7

1.45



Przypisywane L.Wałęsie moralność i kompetencja
były silnymi predyktorami akceptacji jego
prezydentury – wspólnie pozwalały sklasyfikować aż
90% jego przeciwników i zwolenników.



Trzeci czynnik - lubienie – był co prawda istotnie
związany z aprobatą, ale nie wnosił niczego ponad te
dwa główne czynniki.



Badania nad semantyką słów opisujących
ludzkie cechy przekonują, że różne wymiary
znaczeń sprawczych są ze sobą wzajemnie
powiązane, podobnie jak powiązane są różne
wymiary znaczeń wspólnotowych.



Wszystkie wymiary denotujące treści istotne z
perspektywy sprawcy tworzą jedną zwartą
wiązkę, która nigdy nie zlewa się z drugą
wiązką wymiarów denotujących treści istotne z
perspektywy biorcy.



Bliskie są sobie nawzajem

sprawczość i

kompetencja

z jednej strony, z drugiej zaś –

moralność i wspólnotowość

.

WYMIARY SPRAWCZE

_____________________________________________

1. 2. 3.

4. 5.

_____________________________________________
1. Sprawczość - .84 .85 .93 .84
2. Męskość .68 - .82 .90 .87
3. Indywidualizm .72 .60 - .84 .74
4. Kompetencja .94 .64 .66 - .93
5. Interes własny .71 .49 .39 .69 -
_____________________________________________
Wszystkie korelacje są istotne przy p < .001
 

WYMIARY WSPÓLNOTOWE

_____________________________________________

1. 2. 3. 4. 5.

_____________________________________________
1. Wspólnotowość - .82 .92 .91 .92
2. Kobiecość .42 - .74 .77 .81
3. Kolektywizm .83 .35 - .78 .82
4. Moralność .62 .27 .42 - .88
5. Interes cudzy .65 .23 .66 .38 -
_____________________________________________
Wszystkie korelacje są istotne przy p < .001

PYTANIE



Jakie relacje zachodzą między
sprawczością a wspólnotowością?



Jakie występują różnice w
przetwarzaniu informacji sprawczych i
wspólnotowych?

RELACJE MIEDZY SPRAWCZOŚCIĄ
A WSPÓLNOTOWOŚCIĄ C.D.



Choć semantycznie niezależne, treści
sprawcze i wspólnotowe często
funkcjonują jakby były
psychologicznymi alternatywami.



Jeżeli ten sam akt zachowania poddaje
się obu interpretacjom, to jego
interpretacji sprawczej towarzyszy
tendencja do ignorowania znaczenia
wspólnotowego i na odwrót, na co
wskazują ujemne korelacje obu
interpretacji.

RÓŻNICE W PRZETWARZANIU
INFORMACJI SPRAWCZYCH I
WSPÓLNOTOWYCH



Ludzie wykazują silną skłonność do
efektu negatywności, który oznacza,
iż złe zdarzenia, negatywne wyniki
działań i informacje wywierają na ludzi
silniejszy wpływ od pozytywnych.



Taki

efekt negatywności jest typowy

dla sytuacji, gdy wewnętrznie sprzeczne
informacje dotyczą całkowicie lub
częściowo

wspólnotowości

.

RÓŻNICE W PRZETWARZANIU
INFORMACJI SPRAWCZYCH I
WSPÓLNOTOWYCH C.D.



Jednak kiedy integrowane informacje
cząstkowe dotyczą

sprawczości

,

szczególnie kompetencji,
systematycznie stwierdza się

efekt

pozytywności

, czyli pozytywne i

negatywne informacje cząstkowe
prowadzą do pozytywnej oceny
globalnej.

WYJAŚNIENIE POZNAWCZE



W dziedzinie wspólnotowości
negatywy mają większą moc
diagnostyczną od pozytywów, ponieważ
te pierwsze silniej odróżniają osoby
moralne od niemoralnych – strategia
unikania ryzyka,



W dziedzinie sprawczości większą moc
odróżniania osób zdolnych od
niezdolnych mają zachowania
pozytywne – strategia pozyskiwania
ewentualnych korzyści.

RÓŻNICE W PRZETWARZANIU
INFORMACJI SPRAWCZYCH I
WSPÓLNOTOWYCH C.D.



Informacje dotyczące wspólnotowości
obdarzane są silniejszymi ocenami niż
informacje dotyczące sprawczości.



Zachowania wyrażające cechy
wspólnotowe budzą bardziej skrajne
oceny wartościujące niż zachowania
wyrażające cechy sprawcze.



Bardziej się przejmujemy cudzą
wspólnotowością niż sprawczością.

RÓŻNICE W PRZETWARZANIU
INFORMACJI SPRAWCZYCH I
WSPÓLNOTOWYCH C.D.



Podczas gdy przewidywania cudzych
zachowań sprawnościowych oparte są
jedynie na deskryptywnej atrybucji
stosownych cech, przewidywanie
cudzych zachowań moralnych opiera się
przede wszystkim na naszej „czystej”
reakcji afektywnej na drugiego
człowieka.

ZINTEGROWANIE
WEWNĘTRZNE



Dziedzina moralności jest bardziej
zintegrowana wewnętrznie – jeżeli
kogoś uważamy za moralnego pod
jednym względem, to mamy dużą
skłonność do podobnego sądu pod
innymi względami.



Z kolei dziedzina kompetencji jest
słabiej zintegrowana – jeżeli uważamy
kogoś za inteligentnego, niekoniecznie
musimy go uważać za energicznego czy
zaradnego.

NA KONIEC…



Interpretowanie świata w kategoriach
moralnych (wspólnotowych) częściej prowadzi
do wniosków negatywnych niż widzenie go w
kategoriach sprawczych.



Moraliści nie tylko kładą nacisk na kategorie
moralne, ale są też zwykle znacznie gorszego
zdania o ludziach i świecie społecznym niż
osoby kładące nacisk na kategorie sprawcze.



Większa łatwość dochodzenia do konkluzji
pozytywnych w dziedzinie sprawczości jest
jednym z powodów, dla których ludzie myśląc o
sobie samych przykładają więcej uwagi do
sprawczości niż wspólnotowości.

DZIĘKUJĘ ZA

UWAGĘ