Dyskryminacja, marginalizacja,
wykluczenie a niedostosowanie
społeczne
Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk o Wychowaniu
Profilaktyka niedostosowania społecznego, ćwiczenia
Prowadzący: dr Marek Kulesza
Referenci: Paulina Maryniak, Aleksandra Moczyńska (PiA gr.2)
Jedną z podstawowych zasad praw człowieka jest
równość wobec prawa. Oznacza to, że choć ludzie
różnią się od siebie, wszyscy powinni być
traktowani jednakowo przez prawo i instytucje,
niezależnie od płci, wyznawanej religii, koloru skóry,
wykształcenia, statusu materialnego czy
pochodzenia. Zasadę tę uznać należy za podstawę
sprawiedliwego porządku społecznego.
Współcześnie jednak wiele środowisk boryka się z
rozmaitymi problemami. Niejednokrotnie ich
przyczyną mogą być przemiany, które zachodzą w
społeczeństwach. Osoby z różnych środowisk, które
nie potrafią poradzić sobie w zmieniającej się
rzeczywistości nie mogą prawidłowo funkcjonować
w swoim otoczeniu. W związku z tym coraz
powszechniej spotykamy się ze zjawiskami takimi
jak: dyskryminacja, marginalizacja, wykluczenie,
które z kolei są związane z pojęciem
niedostosowania społecznego.
DYSKRYMINACJA
Dyskryminacją możemy nazwać nierówne
traktowanie, nie mające uzasadnienia ani
obiektywnego wytłumaczenia. Osoby, które są
dotknięte dyskryminacją nie mają równych praw w
społeczeństwie, spotykają się z nieuzasadnionym
różnicowaniem w porównaniu z resztą społeczeństwa.
Przyczyną dyskryminacji mogą być cechy
człowieka, na które zazwyczaj nie ma on wpływu (np.
płeć, rasa, kolor skóry, wyznawana religia, orientacja
seksualna). Pojedynczy człowiek nie jest traktowany
jako osobowość lecz członek określonej grupy
społecznej, posiadającej przypisane jej cechy.
Zachowanie tego typu jest naruszeniem zasady
równego traktowania. Dyskryminacja jest prawnie
zabroniona. Zakazuje jej prawo polskie, jaki i prawo
obowiązujące w Unii Europejskiej.
DYSKRYMINACJA
Wyróżniamy dwa rodzaje dyskryminacji: bezpośrednią
i pośrednią.
Mówiąc o dyskryminacji bezpośredniej mamy na
myśli sytuację, w której ktoś ze względu na swoją płeć,
rasę, wyznawaną religię, orientację seksualną, wiek,
niepełnosprawność jest traktowany mniej korzystnie
niż inna osoba znajdująca się w porównywalnej
sytuacji.
Natomiast dyskryminacja pośrednia oznacza, iż
niezależnie od tego czy jakiś przepis, kryterium bądź
praktyka z pozoru dla wszystkich powodują takie same
skutki, to jednak w stosunku do poszczególnych osób
mogą doprowadzić do ich niekorzystnej sytuacji. Ten
rodzaj dyskryminacji, w przeciwieństwie do
dyskryminacji bezpośredniej, jest ukryty i w związku z
tym utrudnione jest jej rozpoznanie i udowodnienie.
DYSKRYMINACJA
Należy jednak pamiętać, że nie każde nierówne
traktowanie jest dyskryminacją. Dopuszczane są
wyjątki od zasady równego traktowania. Istnieją
bowiem pewne racjonalne i uzasadnione
ograniczenia dotyczące pewnych osób (np. zakaz
prowadzenia auta przez niewidomego kierowcę,
ponieważ zagrażałoby to zdrowiu i życiu kierowcy jaki
i osób znajdujących się wówczas w pobliżu).
Wyróżniamy także dyskryminację pozytywną czyli
pewne czasowe rozwiązania, określone działania,
które są akceptowane przez prawo, w celu
wyrównywania sytuacji i przeciwdziałania faktycznej
dyskryminacji osób do określonych grup społecznych.
Rozwiązania takie są czasowe gdyż mogłyby w końcu
doprowadzić do dyskryminacji grup większościowych.
DYSKRYMINACJA – POJĘCIA POKREWNE
Etykietowanie - kategoryzowanie, automatyczne klasyfikowanie
osób do określonych grup lub kategorii społecznych na podstawie
własnych, stereotypowych o nich wyobrażeń.
Homofobia - nieuzasadniony lęk i wrogość wobec osób o
orientacji homoseksualnej.
Ksenofobia - nieuzasadniony lęk i wrogość wobec obcych.
Nietolerancja - brak szacunku dla cudzych praktyk i przekonań.
Rasizm - teoria głosząca, że istnieje związek przyczynowy
pomiędzy cechami fizycznymi (np. kolor skóry) a cechami
psychicznymi (np. intelekt).
Stereotypy - charakterystyki przypisane lub kojarzone z
członkami danej grupy społecznej bądź kategorii. Przyjęte z góry
wyobrażenia na temat wyglądu, zachowań i cech przedstawicieli
danej grupy lub kategorii społecznej a utworzone w wyniku
uogólnień opartych na podstawie fałszywych, niekompetentnych,
niesprawdzonych informacji.
Uprzedzenia - przekonania, wartości i postawy wobec innych,
które są ukształtowane na podstawie niekompetentnych
informacji.
Wiktymizacja - represje stosowane wobec osoby, która czując
się ofiarą dyskryminacji podjęła działania mające na celu
przywrócenie poszanowania jej prawa do równego traktowania.
DYSKRYMINACJA
Dyskryminacja jest negatywnym ale zarazem bardzo
powszechnym zjawiskiem w wielu społeczeństwach. Dlatego też
problem ten jest dostrzegany i istnieje bardzo duża potrzeba
niwelowania go. Kampanię informacyjną przeciwko zachowaniom
dyskryminacyjnym od 2003 roku prowadzi Komisja Europejska w
27 krajach Unii Europejskiej. Akcja ta nosi tytuł „Za
różnorodnością. Przeciw dyskryminacji.” Jej celem jest
podnoszenie świadomości społecznej w zakresie ustawodawstwa
zapobiegającego dyskryminacji oraz ukazywanie korzyści jakie
wypływają z różnorodności.
W ramach tej kampanii 17 października 2010 roku w Polsce
obchodzono pierwszy Dzień Różnorodności. Celem tego
wydarzenia miało być kształtowanie świadomości w kwestii
równouprawnienia, różnorodności.
Źródło:
http://ec.europa.eu/employment_social/fdad/cms/stopdiscrimination?
langid=pl
MARGINALIZACJA
Marginalizację możemy rozumieć jako proces, który
prowadzi do uniemożliwienia grupom społecznym lub
jednostkom dostępu do powszechnie szanowanych
wartości lub władzy. Marginalność jest to brak
uczestnictwa jednostek lub grup w życiu społecznym
oraz procesy, które do tego stanu prowadzą. Jest to
proces powstawania marginalnych grup społecznych, a
także wychodzenie poszczególnych grup lub jednostek
na istniejący już margines społeczny.
Marginalizacja związana jest z deprecjonowaniem
znaczeń i pozycji społecznej. Odsunięcie, z którym
mamy do czynienia w wyniku marginalizacji nie zamyka
się na jednostce, obejmuje natomiast skutkiem także jej
najbliższe otoczenie (np. rodzinę).
Marginalizacja staje się zjawiskiem coraz bardziej
powszechnym.
MARGINALIZACJA
Marginalizacja obiektywna to taka, która opisuje
osobę zmarginalizowaną przy użyciu odpowiednich
wskaźników jej sytuacji życiowej (np. rodziny, których
członkowie nie mogą znaleźć stałego zatrudnienia).
Marginalizacja w rozumieniu relatywnym to taka,
w której porównując do siebie pewne grupy społeczne
przypisujemy im pewne cechy i miejsce w hierarchii
społecznej.
Wyróżniamy także:
Marginalizację względną – rozumiana jest ona jako
pogorszenie sytuacji życiowej w jednym wymiarze
życia.
Marginalizację absolutną – która obejmuje swoim
zasięgiem wiele sfer aktywności człowieka.
MARGINALIZACJA
Płaszczyzny i sfery życia człowieka, z którymi może
wiązać się pojęcie marginalizacji:
• sfera wytwórczości (bezrobocie)
• sfera spożycia (niskie dochody, brak dostępu do
dóbr i usług)
• szeroko pojęta sfera kultury (niemożliwość
włączenia się w życie społeczne)
• sfera oświaty (brak możliwości kształcenia)
• sfera polityki (niemożliwość realizacji praw
obywatelskich)
• sfera socjalna (brak dostępu do opieki zdrowotnej
i pomocy społecznej)
(Tadeusz Kowalak)
WYKLUCZENIE SPOŁECZNE
Termin wykluczenie społeczne jest określeniem
sytuacji, w której członek danego społeczeństwa jest
niezdolny do uczestnictwa w działaniach obywateli
tego społeczeństwa. Niemożność ta znajduje się poza
kontrolą wykluczonej jednostki.
Wykluczenie jest rozumiane jako skrajna postać
marginalizacji.
Zjawisko to jest wielowymiarowe, co w praktyce
oznacza dla jednostki brak możliwości uczestnictwa w
życiu gospodarczym, politycznym i kulturowym.
Przyczyną wykluczenia społecznego może być na
przykład niska pozycja materialna, niepełnosprawność,
długotrwały brak zatrudnienia czy też brak
wykształcenia.
WYKLUCZENIE SPOŁECZNE
Trzy rodzaje syndromu wykluczenia społecznego:
• wykluczenie strukturalne, które związane jest z
miejscem zamieszkania oraz niskim wykształceniem, a
co za tym idzie z dochodami gospodarstwa domowego
poniżej poziomu ubóstwa,
• wykluczenie fizyczne, związane z wiekiem oraz
inwalidztwem,
• wykluczenie normatywne, dotyczące osób
uzależnionych lub wchodzących w konflikt z prawem.
Mówiąc o wykluczeniu często wspominamy także
pojęcie ubóstwa. Terminy te są pokrewne. Osoby
wykluczone borykają się z wieloma problemami, a
ubóstwo, powodowane na przykład długotrwałym
bezrobociem, jest jednym z nich.
WYKLUCZENIE SPOŁECZNE
Jednym z głównych zadań pomocy socjalnej jest przeciwdziałanie
wykluczeniu społecznemu. Pracownicy socjalni starają się
zapewnić odpowiednie warunki dla rozwoju psychofizycznego
osób wykluczonych społecznie oraz pomagają im przywrócić
godne życie.
Wykluczenie społeczne jest bardzo dużym problemem we
wszystkich społeczeństwach.
21 stycznia 2010 roku w Madrycie zainaugurowano Europejski
Rok Walki z Ubóstwem i Wykluczeniem Społecznym. Celem
tej kampanii jest zwrócenie uwagi obywateli państw członkowskich
na problemy osób dotkniętych ubóstwem i wykluczonych
społecznie.
Źródło: http://www.2010againstpoverty.eu/
NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE
W literaturze można spotkać 4 grupy definicji pojęcia
„niedostosowanie społeczne” - są to definicje objawowe,
teoretyczne, operacyjne i utylitarne.
Zajmujemy się ostatnią grupą, definicjami utylitarnymi czyli
takimi, które ujmują niedostosowanie społeczne z perspektywy
środowiska społecznego wobec jednostki.
MENiS rozróżniło:
• Niedostosowanie społeczne, które dotyczy dzieci i młodzieży,
u których na skutek zaburzeń wewnętrznych lub niekorzystnych
warunków środowiskowych występują utrwalone (powtarzające się)
zaburzenia w zachowaniu.
• Zagrożonych niedostosowaniem społecznym czyli dzieci i
młodzież wychowujące się w warunkach niekorzystnych dla rozwoju
psychospołecznego, na który negatywny wpływ wywierają takie
środowiska wychowawcze jak: rodzina, grupa rówieśnicza i inne, a
także, u której rejestrowane przejawy zaburzeń występują
sporadycznie.
WZAJEMNE RELACJE MIĘDZY POJĘCIAMI DYSKRYMINACJA,
MARGINALIZACJA, WYKLUCZENIE A NIEDOSTOSOWANIEM
SPOŁECZNYM
Dyskryminacji, marginalizacji i wykluczenia dokonuje
społeczeństwo, w którym żyje dana osoba. Natomiast
niedostosowanie społeczne jest zjawiskiem, które dokonuje się w
samej jednostce. Osoba, która przejawia zaburzenia w zachowaniu
(np. dziecko, które kradnie) jest automatycznie inaczej
postrzegana przez społeczeństwo, spychane na margines. W tym
przypadku niedostosowanie jest przyczyną marginalizacji.
Natomiast osoby zagrożone niedostosowaniem społecznym to te,
które wychowują się w niekorzystnych warunkach
psychospołecznych i na które negatywny wpływ wywierają takie
środowiska wychowawcze jak np. grupa rówieśnicza. Ten
negatywny wpływ wynika z zachowań dyskryminacyjnych
przejawianych wobec dzieci zagrożonych niedostosowaniem. W
tym przypadku niedostosowanie może być postrzegane jako
skutek zachowań dyskryminacyjnych.
BIBLIOGRAFIA:
• Dyskryminacja jako nowa kwestia społeczna, bp J. Kupny, A. Dylus, ks. T.
Biedrzycki (red.), Księgarnia św. Jacka, Katowice 2007
• Bohn J., Frey V., Schindlander D., Wiadasch K., Antydyskryminacja. Pakiet
edukacyjny, Wydawnictwo CODN, Warszawa 2005
• Marginalizacja w problematyce pedagogiki społecznej i praktyce pracy socjalnej,
Marzec-Holka K. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego,
Bydgoszcz 2005
• Nowa encyklopedia powszechna PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
1996
• Obrazy społeczne grup narażonych na dyskryminację. Uwarunkowania społeczno-
demograficzne i psychologiczne, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2008
• Pytka L., Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne,
diagnostyczne i metodyczne, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej,
Warszawa 2000
• Skazani na wykluczenie, Orłowska M. (red.), Akademia Pedagogiki Specjalnej im.
Marii Grzegorzewskiej, Warszawa 2005
• Wykluczenie i marginalizacja społeczna. Wokół problemów diagnostycznych i
reintegracji psychospołecznej, Białobrzeska K., Kawula S. (red.), Wydawnictwo
Edukacyjne AKAPIT, Toruń 2006