Definicje

Budowa, rodzaje, błędy definicji

Definicje

Definicja - czyli wyjaśnienie sensu pewnego wyrażenia
Kiedy definiujemy?
jeśli dane wyrażenie językowe należy do słownika danego

języka, ale nie znamy w ogóle jego znaczenia;



jeśli dane wyrażenie językowe należy do słownika danego
języka, ale jego znaczenie nie jest jasne, tzn. nie potrafimy
jednoznacznie wskazać zbioru

desygnatów

(rzeczy, które

odpowiadają pojęciu, np. realny stół pojęciu „stół”) tego
pojęcia, a zatem znamy tylko niektóre jego znaczenia i
chcemy poznać jego pozostałe znaczenia;



jeśli dane wyrażenie językowe należy do słownika danego
języka, znamy jego

znaczenie

, ale chcemy je zmienić;



jeśli dane wyrażenie językowe nie należy do

słownika

danego języka i chcemy je tam wprowadzić.

2

Funkcje definicji



wzbogaca język o nowe

zwroty

,



zabezpiecza wypowiedzi przed

wieloznacznością

,



uściśla znaczenia wyrazów i
zwrotów,



pogłębia rozumienie wyrazów i
zwrotów.

3

Kształt definicji



Oto podstawowe pojęcia, bez których trudno mówić o definicji i definiowaniu:



D

efiniendum,

definiens

, łącznik definicyjny.

Biorąc za przykład następującą definicję:



Okrąg

to zbiór wszystkich

punktów

na danej

płaszczyźnie

oddalonych o daną

odległość

od danego punktu - powiedzieć można, że wszystkie definicje

równościowe i niektóre cząstkowe składają się z następujących elementów:



tego, co ma być zdefiniowane – wyrażenia definiowanego, zwanego

definiendum

(w przypadku naszej definicji jest to termin „okrąg”); łącznika

(spójnika) definicyjnego, zwanego niekiedy definicyjnym znakiem równości
(w powyższej definicji reprezentuje go zwrot „jest to”, który może być
zastąpiony równoznacznymi zwrotami „to tyle, co”, „znaczy tyle, co” itp.);
oraz członu definiującego – wyrażenia definiującego, czyli wyrażenia, przy
pomocy którego definicja informuje o znaczeniu wyrazu definiowanego,
zwanego

definiensem

(w naszej definicji jest to wyrażenie "zbiór punktów

oddalonych dokładnie o zadaną odległość od jednego zadanego punktu na
płaszczyźnie").

4

Definicje równościowe,
definicje cząstkowe



Wszystkie definicje podzielić możemy na:



definicje równościowe;



definicje cząstkowe.



Definicja równościowa (definicja normalna, definicja
klasyczna) dostarcza kryteriów pozwalających na
rozstrzygnięcie, w zasadzie w stosunku do każdego
przedmiotu, czy podpada on pod wyraz (zwrot)
definiowany (definiendum), czy nie podpada. Inaczej
to wyrażając: jest to taka definicja, która przedstawia
swoistą równość między wyrazem lub zwrotem, o
znaczeniu którego informuje lub typowym dla tego
wyrazu (zwrotu) kontekstem a wyrażeniem, za
pomocą którego o tym znaczeniu informuje.

5

Definicje cząstkowe



Istnieją również definicje, które nie dostarczają kryteriów
pozwalających na rozstrzygnięcie, w stosunku do każdego
przedmiotu, czy podpada on pod wyraz (zwrot) definiowany, czy
nie podpada, nie określają one w pełni znaczenia i zakresu
definiowanego wyrazu, dają o nim jedynie informację niepełną,
cząstkową. Tego rodzaju definicje, mające szerokie zastosowanie
w nauce, w nauczaniu i w życiu codziennym, nazywa się
definicjami cząstkowymi. Wskazać można na dwa zasadnicze
powody stosowania definicji cząstkowych:



aktualny stan wiedzy w danej dziedzinie nie daje dostatecznej
podstawy do sformułowania adekwatnej (równościowej) definicji
używanego w języku tej dziedziny terminu, co ma miejsce
przeważnie w obrębie

nauk humanistycznych

, np. „umysł”,

„świadomość”, „dzieło sztuki”



istnieją terminy, których nie da się definiować równościowo,
„widzialny”, „odczuwalny”, „łamliwy”, „gra”.

6

Definicja realna i
nominalna



Dwa pojęcia definicji



Istnieją dwa odmienne pojęcia definicji: definicja realna i definicja nominalna. W każdym z
nich

treść pojęcia

(czyli zespół cech przysługujący wszystkim

desygnatom

danej

nazwy) "definicja" jest inna.



Definicja realna jest to (jednoznaczna lub nie) charakterystyka jakiegoś przedmiotu, którą
można wypowiedzieć w dowolnym języku. Np. Bursztyn jest to żywica skamieniała.



Istotną cechą budowy tej definicji jest forma łącznika definicyjnego. Ma on postać
wyrażenia

– "jest to",

lub "to tyle, co" (itp.) – odsyłającego do cech ( fizycznych i innych)

danego przedmiotu.



Definicja nominalna jest to wypowiedź informująca o znaczeniu danego wyrażenia w
danym języku. Np. Słowo "bursztyn" znaczy tyle, co "żywica skamieniała".



Istotną cechą budowy tej definicji jest forma łącznika definicyjnego. Ma on postać
wyrażenia – "

znaczy tyle, co", lub "należy rozumieć jako"

(itp.) – odsyłającego do znaczenia

słowa na gruncie danego języka. (Słowo "bursztyn" w np. języku angielskim nic nie znaczy).

Istotna uwaga



Trudno zaprzeczyć, że wypowiedzenie (wyartykułowanie) definicji realnej danego
przedmiotu informuje o znaczeniu terminu oznaczającego ten przedmiot w języku, do
którego ta wypowiedź należy, czyli jest w tym języku definicją nominalną tego terminu.
Przykładowo przytoczona wyżej definicja realna bursztynu jest na gruncie języka polskiego
definicją nominalną terminu "bursztyn" (podając cechy charakterystyczne jednocześnie
informuje na gruncie języka polskiego o znaczeniu).

7

Definicje w stylizacji przedmiotowej i
językowej, definicja wyraźna i kontekstowa



Podstawowe podziały definicji równościowych



Definicja w stylizacji przedmiotowej i definicja w stylizacji językowej

Definicja w stylizacji przedmiotowej jest to taka definicja nominalna, która na gruncie

danego języka jest wypowiedzią definicji realnej przedmiotu oznaczonego przez –
należący do tego języka – wyraz (zwrot) definiowany.



Definicja ta informuje o znaczeniu terminu definiowanego drogą dostarczenia
informacji o cechach posiadanych przez przedmiot, do którego odnosi się
definiowany termin. Jest ona zatem wypowiedzią o przedmiocie, którego dany termin
jest znakiem w danym języku. Przykład: Bursztyn jest to skamieniała żywica.
Powyższa definicja informuje o znaczeniu wyrazu „bursztyn” w języku polskim w taki
sposób, że: a) mówi o cechach bursztynu; i jednocześnie b) pokazuje jak rozumieć
ten termin zgodnie ze znaczeniem odpowiadającym mu w języku polskim.



Definicja w stylizacji językowej jest to definicja, która mówi o wyrazie (zwrocie)
definiowanym.



W tego typu definicji stwierdzamy równość znaczeń (albo zakresów) definiendum i
definiensa, posługując się nazwami tych wyrażeń utworzonymi przy pomocy
cudzysłowu. Przykład: Wyraz „bursztyn” znaczy tyle, co wyrażenie „żywica
skamieniała”. Definicja ta nie mówi o bursztynie, lecz o nazwie (znaczeniu) pewnego
przedmiotu – o nazwie (znaczeniu) przedmiotu bursztyn.



8

Definicja w stylizacji językowej



Definicja w stylizacji językowej jest to
definicja, która mówi o wyrazie (zwrocie)
definiowanym.



W tego typu definicji stwierdzamy
równość znaczeń (albo zakresów)
definiendum i definiensa, posługując się
nazwami tych wyrażeń utworzonymi
przy pomocy cudzysłowu. Przykład:

Wyraz

„bursztyn” znaczy tyle,

co

wyrażenie

„żywica skamieniała”.

9

Definicja sprawozdawcza i
projektująca



Definicja sprawozdawcza i definicja projektująca



Definicja sprawozdawcza jest to definicja informująca o zastanym
znaczeniu danego przedmiotu.



Tym rodzajem definicji posługujemy się głównie celem przekazywania
wiedzy zastanej. Przykład: Okrąg to

zbiór

wszystkich

punktów

na danej

płaszczyźnie oddalonych o daną

odległość

od danego punktu. Definicja

projektująca jest to definicja, która: a) wprowadza do danego języka nowy
wyraz (zwrot); lub b) ze względu na jakiś określony cel zmienia zastane w
danym języku znaczenie danego wyrazu (zwrotu).



Definicję mającą na celu b) nazywa się niekiedy

definicją regulującą

i mówi

się, że jest to definicja, która najczęściej koryguje jakąś wadę
znaczeniową, głównie

nieostrość

lub

niewyraźność

.



Przykład skorygowania wady nieostrości: Wada ta polega na tym, że
znaczenie danego wyrazu (zwrotu) nie wyznacza jednoznacznie jego
zakresu (nie potrafimy wskazać wszystkich przedmiotów, które pod tę
nazwę podpadają). Dobrym na to przykładem jest nieostry wyraz „wysoki”
używany w odniesieniu do ludzi, dla którego nie potrafimy jednoznacznie
wskazać ludzi wysokich. Przyjmując np. taką definicję regulującą: Osoba
wysoka to taka, która mierzy nie mniej niż 175 cm wzrostu rozstrzygniemy
bez trudu każde pytanie o postaci „Czy x jest wysoki?”.

10

Korygowanie wad definicji



Przykład skorygowania wady niewyraźności:



Wada ta polega na tym, że znaczenie danego wyrazu (zwrotu) nie
wyznacza jednoznacznie zbioru jego desygnatów. Dobrym przykładem
jest niewyraźna nazwa "idealizm", dla której nie potrafimy wymienić
zbioru cech przysługujących jej i tylko jej. Przyjmując np. taką definicję
regulującą: Idealizmem nazwiemy każdy kierunek, nurt lub stanowisko
filozoficzne, które jest w opozycji do materializmu rozstrzygniemy
każde pytanie o postaci: Czy x jest idealizmem?"

Definicja

projektująca

jest definicją projektującą tylko do momentu aż zostanie

przyjęta przez jakąś grupę ludzi (np. wspólnotę uczonych). Od tego
momentu jest ona definicją

sprawozdawczą.



Większość terminów jakimi posługują się nauki wprowadzonych
zostało drogą definicji projektujących. Przykładowo metr jako jedna
tysięczna kilometra czy prędkość jako iloraz

drogi

i

czasu

. Dziś, gdy

terminy te funkcjonują w nauce, definicje te mają charakter
sprawozdawczych.

11

Definicja tylko podająca znaczenie i
określająca znaczenie



Definicja tylko podająca znaczenie i definicja określająca znaczenie



Definicja tylko podająca znaczenie definiowanego wyrazu jest to definicja, w
której definiendum i definiens posiadają taką samą zawartość informacyjną.



Definicja taka uczy jak przekładać jeden zwrot na drugi. Przykład: Angielski
wyraz „table” znaczy tyle co polski wyraz „stół”.



Definicja określająca znaczenie definiowanego wyrazu jest to definicja, w

której definiens ma większą zawartość informacyjną niż definiendum.



Definicja ta pogłębia rozumienie definiowanego terminu, jest ona
maksymalnie zwięzłym wykładem istotnej treści definiowanego terminu.
Przykład: Okrąg to

zbiór

wszystkich

punktów

na danej płaszczyźnie

oddalonych o daną

odległość

od danego punktu.



Definicja określająca znaczenie: analityczna i syntetyczna



Definicje określające znaczenie definiowanego terminu podzielić można na

analityczne i syntetyczne.



Definicja analityczna

jest to definicja określająca znaczenie definiowanego

terminu sprawozdawcza,

zaś definicja syntetyczna

jest to definicja

określająca znaczenie definiowanego terminu projektująca.

12

Błędy w definiowaniu



Podstawowe błędy w definiowaniu (Definicje równościowe)



Definicje fałszywe



Koniecznym warunkiem prawdziwości definicji równościowej musi być
tożsamość zakresowa jej członów – definiendum i definiens muszą być zakresowo tożsame.
A zatem: Definicja fałszywa jest to taka definicja, w której nie zachodzi

stosunek tożsamości zakresowej

definiendum i definiensa.



Biorąc pod uwagę powyższą relację, wyróżnia się następujące odmiany definicji fałszywej:
definicja

za wąska;



definicja za szeroka;



definicja, której człony krzyżują się zakresowo;



definicja zawierająca błąd przesunięcia kategorialnego.



Definicją fałszywą może być jedynie definicja sprawozdawcza

, tylko ona bowiem podlegać

może zarzutowi fałszu, ponieważ

informacja

, którą podaje, może nie być zgodna z

zastanym znaczeniem wyrazu.



Definicja za wąska



Definicja jest za wąska, gdy definiens jest

zakresowo podrzędny

względem definiendum.



Przykłady (wszystkie podane w tym miejscu <1-8> biorą wyrazy w ich zwykłym
znaczeniu!): 1. Marynarz jest to osoba pływająca na statku handlowym. Błąd: za wąski
definiens – istnieją osoby pływające np. na statkach pasażerskich, wojennych. 2. Robotnik
jest to pracownik fizyczny zatrudniony w przedsiębiorstwie państwowym. Błąd: za wąski
definiens – istnieją pracownicy fizyczni zatrudnieni np. w przedsiębiorstwach prywatnych.

13

Błędy w definiowaniu, cd.



Definicja za szeroka



Definicja jest za szeroka, gdy definiens jest

zakresowo nadrzędny

względem

definiendum.



Przykłady: 3. Adwokat jest to osoba wykonująca zawód prawnika. Błąd: za
szeroki definiens – istnieją osoby wykonujące zawód prawnika, które nie są
adwokatami, np. prokurator czy sędzia. 4. Krowa jest to ssak roślinożerny.
Błąd: za szeroki definiens – istnieją roślinożerne ssaki, nie będące krowami, np.
owca.



Definicja, której człony krzyżują się zakresowo



Jest to definicja, w której definiendum i definiens

krzyżują się zakresowo

.



Przykłady: 5. Powieść jest to utwór literacki napisany prozą. Błąd: krzyżowanie
się zakresów definiendum i definiensa – istnieją powieści nie napisane prozą
np.

Grażyna

Mickiewicza oraz istnieją utwory literackie napisane prozą nie

będące powieściami, np.

opowiadania

. 6. Stół jest to mebel służący do

spożywania posiłków. Błąd: krzyżowanie się zakresów definiendum i definiensa
– istnieją stoły nie nadające się, ze względu na przypisywaną im funkcję, do
spożywania posiłków (np. szpitalny stół operacyjny) i istnieją meble służące
m.in. do spożywania posiłków, które nie są stołami (np. krzesła, taborety).

14

Błędy w definiowaniu, cd.



Definicja zawierająca błąd przesunięcia kategorialnego



jest to taka definicja, której człony (definiendum i definiens)
pozostają do siebie w

zakresowym stosunku wykluczania

.



Przykłady: 7. Piękno jest to piękna młoda kobieta. Błąd: wykluczanie
się zakresów – ani piękno nie jest piękną młodą kobietą ani piękna
młoda kobieta nie jest pięknem. Zakresy definiendum i definiensa
mówią o zupełnie innych klasach przedmiotów, definiendum jest
przedmiotem abstrakcyjnym (idealnym) a definiens jest przedmiotem

realnie istniejącym

. Strukturalnie przedmioty te należą do różnych

kategorii:

idealnych własności

i

konkretów

. 8. Sprawiedliwość to tyle,

co wszystkie uczynki sprawiedliwe. Błąd: wykluczanie się zakresów –
ani sprawiedliwość nie jest sumą uczynków sprawiedliwych, ani suma
uczynków sprawiedliwych nie tworzy sprawiedliwości. Zakresy
definiendum i definiensa mówią o zupełnie innych
klasach przedmiotów, definiendum jest przedmiotem abstrakcyjnym
(idealnym), a definiens jest zbiorem zdarzeń

realnie istniejących

.

15

Definicje nieinformujące



Definicje nieinformujące



Definicja nieinformująca to taka definicja, która nie spełnia co najmniej
jednego z następujących trzech warunków:



jej człon definiujący (definiens) jest zrozumiały dla osoby (osób), dla której
(których) definicja jest przeznaczona;



osoba (osoby), do której (których) definicja jest adresowana, rozumie
(rozumieją) człon definiujący (definiens) tej definicji właściwie;



człon definiujący definicji nie zawiera wyrazu (zwrotu) definiowanego

16

Definicje nieinformujące



Definicja zawierająca błąd ignotum per ignotum



Pogwałcenie warunku pierwszego: Błąd ignotum per ignotum (nieznanego
przez nieznane) jest to błąd polegający na tym, że zarówno definiendum jak
i definiens są wyrażeniami niezrozumiałymi.



Przykłady: 1. Dusza jest to pierwsza

entelechia

ciała. 2. Bycie bytu jest to

nicościowanie się nicości. Należy mieć na względzie, że niezrozumiałość
definiensa ma charakter względny, ponieważ znawcy filozofii
Arystotelesa (df.1) doskonale wiedzą co to jest entelechia, a znawcy filozofii

Heideggera

(df.2) co to jest nicościowanie się nicości. Ową względność

unaocznić można, przytaczając następującą definicję: 3. Okrąg jest to zbiór
punktów oddalonych dokładnie o zadaną odległość od jednego zadanego
punktu na płaszczyźnie. Z punktu widzenia osoby przynajmniej intuicyjnie
uchwytującej znaczenia słów: "zbiór", "zadany punkt", "zadana
płaszczyzna", definicja będzie adekwatna treściowo (prawdziwa). Z punktu
widzenia np. I-klasisty definiens jest całkowicie, lub przynajmniej w
znacznym stopniu, uniemożliwiającym zrozumienie całości, niezrozumiały.
Dlatego, proponując jakąś definicję, uwzględniać należy jej adresata.

17

Definicja myląca, definicja
tautologiczma



Definicja myląca



Pogwałcenie warunku drugiego: Błąd ten polega na tym, że niewłaściwe
zrozumienie członu definiującego (definiensa) pociąga za sobą
niewłaściwe rozumienie definiendum.



Przykład: Prawda jest to wyraz szczerego przekonania. Błąd: w tym
konkretnym przypadku definiens jest tu potraktowany emocjonalnie, co
sugeruje, że definiendum ma wymiar emocjonalny. "x jest szczerze
przekonany, że p" nie świadczy o tym, że p, świadczy, co najwyżej, że x
pod wpływem jakichś przeżyć psychicznych o podłożu emocjonalnym
(np. głębokiego smutku czy wielkiej radości) utrzymuje, że p.



Definicja

tautologiczna



Pogwałcenie warunku trzeciego: Definicja tautologiczna to taka
definicja, w której definiensie powtórzone jest definiendum (w której
zwrot definiujący powtarza zwrot definiowany). Powtórzenie w
definiensie nie przyczynia się do lepszego zrozumienia definiendum,
bowiem jest wyłącznie powtórzeniem definiendum. Występuje ona w
dwóch odmianach:

18

Idem per idem, circulus in
definiendo



Definicja zawierająca błąd idem per idem



Definicja zawierająca błąd to samo przez to samo, nazywana jest również
"definicją wyraźnie tautologiczną". Ma taki schemat: p jest to p.



Przykłady: 1. Okrąg jest to zbiór punktów oddalonych dokładnie o zadaną
odległość od środka okręgu. 2. Dialektologia jest to nauka o dialektach.
Definicja zawierająca błąd circulus in definiendo



Definicja zawierająca błąd koło w określaniu (koło w definiowaniu), zwana
również "definicją pośrednio tautologiczną" przebiega według
następującego schematu: Wyrażenie P definiujemy przy pomocy
wyrażenia Q, które z kolei definiujemy przy pomocy wyrażenia P. (W
ciągu definicji tworzących błędne koło może występować oczywiście
więcej niż dwa wyrażenia, np. wyrażenie P definiujemy przy pomocy
wyrażenia Q, wyrażenie Q przy pomocy wyrażenia R, a wyrażenie R przy
pomocy wyrażenia P, itd.)



Przykłady: Logika jest to nauka o poprawnym rozumowaniu - Poprawne
rozumowanie to takie, które przebiega wedle ściśle określonych reguł -
Ściśle określone reguły wyznacza logika

19

Definicje cząstkowe; def.
wskazująca/ostensywna



Definicje cząstkowe



Definicje równościowe dostarczają kryteriów pozwalających na rozstrzygnięcie, w
zasadzie w stosunku do każdego przedmiotu, czy podpada on pod wyraz (zwrot)
definiowany, czy nie podpada. Obok nich istnieją definicje, które nie dostarczają w
pełni tego typu informacji – nie określają one w pełni znaczenia i zakresu
definiowanego wyrazu. Tego rodzaju definicje, mające szerokie zastosowanie w
nauce, w nauczaniu i w życiu codziennym, to właśnie definicje cząstkowe.



Termin zdefiniowany cząstkowo jest zawsze nieostry.

Podstawowe odmiany definicji cząstkowej



Definicja ostensywna (deiktyczna, wskazująca)



Najbardziej ogólnie rzecz biorąc, definicja ostensywna jest to definicja informująca o
znaczeniu (sposobie rozumienia) danego terminu przez wskazanie w jakiś sposób
(np. gestem wskazującym) konkretnego egzemplarza (konkretnych egzemplarzy)
przedmiotu będącego

desygnatem

definiowanego terminu.



Składa się na nią, oprócz formuły słownej (np. to jest A), wskazanie desygnatu
podpadającego pod to pojęcie. Definicje ostensywne (z łac. ostendo – wskazuję)
stanowią istotny element metody dydaktycznej – stosowanej często w nauczaniu
języków obcych – zwanej metodą poglądową. Ta forma definiowania daleka jest od
ścisłości, dlatego też kwestia uściślania przekazywanej przy pomocy tej definicji
informacji jest bardzo istotna. Jedną z takich najstarszych i zarazem najbardziej
skutecznych metod jest pokazywanie (wskazywanie na) jak największej liczby
wzorców pozytywnych – przy użyciu wypowiedzi typu:

20

Definicja ostensywna
(wskazująca)



to jest A, oraz wzorców negatywnych – to nie jest A.
Wskazywanie na wzorce (tak pozytywne jak i
negatywne) – czyli konkretne desygnaty danego pojęcia
– dostarcza jedynie części informacji na temat znaczenia
tego pojęcia. Z jednej strony zawodność, a z drugiej
skuteczność tej metody definiowania, unaocznić można
poprzez wyobrażenie sobie sytuacji, że znaleźliśmy się
wśród ludzi, którzy w ogóle nie mówią naszym językiem,
my nie znamy ich języka, oraz nie znamy (my i oni)
wspólnie żadnego innego języka. O lokalnych nazwach
konkretnych przedmiotów dowiadywać się będziemy
wyłącznie drogą wskazywania na ich egzemplarze –
oczekując, że ktoś wypowie ich nazwę.

21

Definiowanie przez rodziny znaczeniowe



Definiowanie poprzez

rodziny znaczeniowe



Nie zawsze jest tak, że gdzie dana jest jedna

nazwa

, tam musi być

również dana jedna wspólna własność rzeczy pod tę nazwę
podpadających. Istnieje spora grupa

nazw

, którymi się

posługujemy, a które nie poddają się definicji równościowej,
bowiem

klasa

przedmiotów, do których się one odnoszą, jest nie

tylko bardzo rozległa, ale i niejednolita. Pojęcia tego typu
nazywane są „otwartymi”. (Najpopularniejsze przykłady nazw z tej
klasy to: „

gra

”, „piękno”, „wartość estetyczna”, „

sztuka

”, „

nauka

”, „

technika

”.) Charakterystyczne dla nich jest to, że:



przedmioty przez nie

oznaczane

mają bardzo niewiele (lub wcale

nie mają) cech wspólnych (np. dla pojęcia „gra” – rozumianego

kolektywnie

jako „gra miłosna”, „gra wojenna”, „gra sportowa”,

„gra logiczna”: typu

szachy

,

warcaby

– nikomu nie udało się

znaleźć jednej cechy wspólnej); lub



nie znamy jeszcze wszystkich

desygnatów

tych pojęć (np. dla

pojęcia „sztuka” nie wiemy, co będzie za sztukę uznawane za 100
lat); i, jako takie są nazwami nieostrymi i nie wyrażnymi .

22

Rodziny znaczeniowe



O każdym z takich pojęć powiedzieć możemy, że ma jedynie tzw.
„podobieństwo rodzinne”. Znaczenie tego terminu oddać można
odwołując się (stąd zresztą pomysł

Wittgensteina

) do pojęcia

„rodzina” w sensie zbioru ludzi powiązanych ze sobą więzami
krwi i matrymonialnymi. W skład tak rozumianej rodziny wchodzi
wiele rodzin – jedne ze strony matki, drugie ze strony ojca.
Odnosząc uwagi te do pojęcia „gra”, zauważyć możemy
przykładowo, że: dla sporej części gier wspólną cechą będzie
współzawodnictwo, którego brakuje np. przy pasjansie, dla sporej
części gier istnieje wygrana i przegrana, czego brakuje np. wtedy,
gdy sami odbijamy piłkę od ściany, dla sporej liczby gier liczy się
zręczność, której brakuje np. w szachach – ale wszystkie one w
jakiś sposób są ze sobą spokrewnione. Widzimy skomplikowaną
siatkę zachodzących na siebie i krzyżujących się podobieństw;
podobieństw w skali dużej i małej. (

Wittgenstein

)

23

Metoda przykładów paradygmatycznych
Wittgensteina



Krok pierwszy: Celem określenia znaczenia nazwy układa się listę
typowych przykładów (tzw. paradygmatów

desygnatów

), które na

mocy przyjętych konwencji

kulturowych

podpadają pod jej zakres.



Krok drugi: Listę taką można modyfikować na bazie nowych
informacji i konwencji. Modyfikacja polega na rozszerzeniu o nowe
przypadki oraz na redukcji przypadków niewłaściwych. To, który
przypadek jest niewłaściwy, okazuje się przy bliższym
sprawdzeniu – określeniu podobieństwa rodzinnego. Z biegiem
czasu osiągnięta zostaje

lista minimalna

, czyli taka, której

zredukować nie można, ponieważ jej wszystkie desygnaty
dotyczyć będą danego pojęcia.



Krok trzeci: Listę taką można poszerzać dalej w oparciu o nowe
przypadki. Lista taka to lista paradygmatów desygnatów, na
podstawie której buduje się znaczenie pojęcia.

24

Przykłady paradygmatyczne



Metoda tworzenia pojęcia przez znajdowanie takiej listy nazywana jest
metodą przykładów paradygmatycznych. Przykład: Chcemy określić
znaczenie nazwy „dzieło sztuki”. Postępowanie (w bardzo ogólnym
zarysie) wygląda tak:



Krok pierwszy: Układamy listę paradygmatów: np. Sonety krymskie,

Mickiewicza

, V Symfonia Beethovena, Ulisses

Joyce’a

, Jaskółczy ogon

Dalego, Ziemia obiecana

Wajdy

, Gmach Centrosojuzu

Le

Corbusiera (w

rzeczywistości lista powinna być znacznie dłuższa).



Krok drugi: Modyfikacja – Czy

Cadillac Eldorado

Convertible Serie Sixty-

Two jest dziełem sztuki? Gdyby za dzieło sztuki uznać tylko wytwory
pozbawione praktycznych zastosowań, z cadillaca należałoby
zrezygnować. Skoro jednak architekturę, mającą walory użytkowe,
uznaliśmy (a nie zawsze tak było) za sztukę (Le Corbusier), to trudno z
naszego cadillaca zrezygnować. Skoro jednak przyjęliśmy, że samochód
może być dziełem sztuki, to zapytajmy: Czy dziełem sztuki jest

Trabant

601 Limusine? Próbujemy określić podobieństwo rodzinne. Dotychczas
wymienione desygnaty zachwycały, albo wzruszały, albo wstrząsały nami.
Trabant też wstrząsa (bo wywołuje odrazę), ale brakuje mu czegoś, co
oddaje się słowem „kunszt” i czego nie brakuje innym desygnatom tu
wymienionym. Trabantowi mówimy zatem: Nie! (W podobny sposób
zapytać można i o inne przedmioty, co do których moglibyśmy zakładać,
że stanowią dzieło sztuki. Wynikiem tych działań będzie minimalna lista,
czyli taka, że usunięcie jednego z desygnatów pociągnie za sobą
konieczność usunięcia jakiegoś innego desygnatu (desygnatów).

25

Przykłady paradygmatyczne
Wittgensteina



Krok trzeci: Poszerzanie listy o nowe przypadki to
powtórzenie kroku drugiego (z uwzględnieniem tego,
co w nim zostało włączone do zakresu pojęcia „dzieło
sztuki”) do kolejnych przypadków, o których
moglibyśmy przypuszczać, że mogłyby być
desygnatami pojęcia „dzieło sztuki”. Z racji na to, że
to, co nazywamy sztuką – pojęcie otwarte – wciąż się
rozwija, powstają coraz to nowe wytwory, proces ten –
poszukiwania desygnatów pojęcia „dzieło sztuki” jest
niezakończony, dalej, w oparciu o wcześniejsze
ustalenia, tworzymy listę paradygmatów desygnatów
pojęcia „dzieło sztuki” i tym samym rozszerzamy jego
zakres.

26

Zadanie :



Proszę podać własne przykłady
wybranych definicji ( należy określić
jaki rodzaj definicji

tworzymy).
Proszę podać własne przykłady

błędów w definiowaniu ( należy
określić jaki rodzaj błędu
ilustrujemy).

27