Rola narracji w odbiorze
dzieła sztuki (na przykładzie
sztuk wizualnych)

AKCJA I OPOWIEŚĆ

„Obrazem narracyjnym” można nazwać taką
kompozycję, która miała skłonić odbiorcę do
rozwijania w umyśle opowieści związanej z
przedstawionym wydarzeniem

Analiza procesu odbioru narracyjnego
przedstawienia wizualnego odnosi się do dwóch
aspektów interakcji obraz-widz:
 

•

obecności i czytelności intencji narracyjnej
zawartej w określonych strukturach
kompozycyjnych

•

warunków aktywizacji narracyjnych struktur
poznawczych w związku z percepcją obrazu.

•

Wybór motywu i obecność konwencji
sugerujących perspektywę czasową
ukazanego wydarzenia różnicują obrazy pod
względem siły sugestii narracyjnej. Roman
Ingarden, dzieląc dzieła malarstwa z uwagi
na obecność w nich pierwiastka
narracyjnego, przyznaje „własność
opowiadania” obrazom ukazującym temat
literacki lub historyczny. Jeżeli obraz odnosi
się do jakiejś historii, to nie ma znaczenia czy
jest ona prawdziwa czy nie. Istotne jest czy
„coś się dzieje”.

Cechy charakterystyczne klasycznego obrazu
narracyjnego z uwagi na wybór motywu (1):

•

głównym tematem obrazu jest jedno, określone wydarzenie,
mające zdefiniowanego bohatera lub bohaterów

•

kompozycja przedstawia wyjątkową, niepowtarzalną sytuację.
Przedstawienia zgeneralizowanych lub powtarzających się
aktywności decydują o tym, że obraz jest rodzajowy, a nie
narracyjny

•

przedstawiona scena jest nacechowana emocjonalnie;
wywołują w odbiorcy empatię

•

motyw powinien być poruszający uczuciowo, lecz „niepełny”,
tak aby prowokował odbiorcę do rekonstrukcji całej akcji

•

obraz ukazuje moment poprzedzający kulminację i
ostateczne rozwiązanie ukazywanego wydarzenia

Cechy charakterystyczne klasycznego
obrazu narracyjnego z uwagi na wybór
motywu (2):

•

istnieje więcej niż jedna możliwa kontynuacja
przedstawionego wydarzenia, co umożliwia
przedstawienie napięcia i zaskoczenia

•

wybór jednego z możliwych rozwiązań należy do
odbiorcy, ale zwykle obecna jest sugestia rozwiązania

•

zrozumiały kontekst akcji, związany ze wspólną
kulturowo symboliką umożliwia prawidłową
rekonstrukcję

•

obraz odwołuje się do wiedzy odbiorcy: do wiedzy
społecznej, do znajomości sytuacji życiowych i ich
konsekwencji, do konkretnej wiedzy z literatury, filozofii
czy historii

Cechy kompozycyjne obrazu
narracyjnego, pojawiające się najczęściej:

•

przeciwstawienie sobie dwóch planów jako skontrastowanie dwóch
rzeczywistości („tu” i „tam”, np. ukazując widok w pomieszczeniu i za
oknem) lub czasów (przeszłego i przyszłego)

•

przyjęcie „podwójnej perspektywy” odbioru przedstawionego wydarzenia
przez postaci w nim umieszczone oraz widza, który, w przeciwieństwie do
bohaterów obrazu, ogarnia wszystkie elementy ukazanej sytuacji. Jest to
rozróżnienie ograniczonego i pełnego odbioru, analogiczne do sytuacji
świadomości bohatera literackiego i narratora opowieści; umożliwia
ukazanie akcji i zarazem jej objaśnienie

•

niekompletność form znanych: niewykończenie czy objęcie kadrem

•

związanie sugestii czasu z sugestią ruchu, np. poprzez niestabilność,
dwuznaczność kształtów, przedstawienie więcej niż jednego momentu ruchu
w jednej postaci – sugeruje wrażenie dynamiki i następstwa czasowego

•

gesty symboliczne i retoryczne oraz wyrazista mimika bohaterów

•

„rozwijanie” opowieści od lewej do prawej strony

Fazy odbioru obrazu w teorii Romana
Ingardena

•

emocja wstępna (zainteresowanie itp.)

•

koncentracja uwagi na przedmiocie (zwrócenie
świadomości ku przedmiotowi artystycznemu)

•

analiza (skupione oglądanie artystycznej jakości/
spostrzeganie elementów struktury)

•

indywidualna reakcja estetyczna (obcowanie z
ukształtowanym przez siebie przedmiotem

•

w przypadku, kiedy przedmiotem odbioru jest obraz
zawierający fikcyjne wydarzenie, np. jakiś temat
literacki czy kulturowy, Ingarden proponuje jeszcze
jeden etap: rekonstrukcję ukazanego wydarzenia i
reakcję na nią

W narracyjnym sposobie
nadawania znaczenia poczucie
prawdziwości faktów opiera się na
życiowym prawdopodobieństwie, a
nie na logice. Może dlatego łatwiej
odbiorcy identyfikować się z
przedstawianymi postaciami.

Eksperyment (badania
pedagogiczne)

•

Wszystkim badanym prezentowano te same
10 obrazów należących do dwóch typów
malarstwa: narracyjnego i nienarracyjnego,
mierząc różnice w przebiegu procesu odbioru
obu rodzajów dzieł.

•

Wyboru obrazów dokonano na podstawie
badania pilotażowego z udziałem sędziów
kompetentnych (5 historyków sztuki,
znających koncepcję narracji w malarstwie)

Zmienne niezależne: rodzaje obrazów, płeć
osób, profil klasy w szkole

Zmienne zależne (zmienne, które badacz chce
wyjaśnić): specyfika doświadczenia
estetycznego, którą mierzono za pomocą
wskaźników opisujących przebieg procesu
odbioru obrazu, takich jak: czas oglądania
dzieła, liczba oraz funkcja powiększanych
elementów, wybór jednego z obrazów do
powtórnej ekspozycji

Procedura i
narzędzia badawcze

•

W badaniu zastosowano specjalnie skonstruowany program komputerowy,
napisany w języku programowania Borland Delphi 8.0, opracowany przez
pointlab.pl. Kolejne etapy zaprogramowanej procedury obejmują:

•

rejestrację danych osobowych

•

prezentację 10 obrazów wraz z pomiarem czasu, który badany przeznaczył
na oglądanie każdego z nich, wraz z możliwością powiększenia wybranych
fragmentów obrazu

•

powtórną ekspozycję wszystkich obrazów w kolejności ich oglądania, w
celu dokonania przez osobę badaną wyboru obrazu, któremu chciałaby się
przyjrzeć dłużej

•

powtórną prezentację wybranego obrazu wraz z możliwością powiększenia
wybranych fragmentów i pomiarem czasu oglądania

•

prośbę o napisanie na komputerze tekstu dotyczącego wybranego obrazu

•

prezentację wybranego obrazu wraz z możliwością zaznaczenia dowolnej
liczby „najważniejszych miejsc na obrazie”.

Osoby badane

W badaniu wzięło udział 107 osób, w
przedziale wiekowym 15-19 lat. Byli to
uczniowie (31) oraz uczennice (76) Liceum
Ogólnokształcącego im. M. Cervantesa w
Warszawie. Młodzież uczyła się w klasach o
profilu plastycznym – 31 osób,
humanistycznym – 47 osób lub ekonomicznym i
ogólnym – 29 osób.

Wyniki

•

Za jeden ze wskaźników poznawczego zaangażowania przy odbiorze
obrazów uznano czas ich oglądania. Dłuższy czas recepcji miał być
związany z odbiorem bardziej skomplikowanego i angażującego
komunikatu artystycznego. Zgodnie z oczekiwaniami badani dłużej
przyglądali się obrazom narracyjnym.

 

•

Teksty dotyczące obrazów narracyjnych były nieco dłuższe; dłuższy
był też czas oglądania i większa liczba powiększeń.

•

W przypadku obrazów nienarracyjnych z badań wynika, że odbiorca
nie tworzy fabuły, ale argumentuje, odwołuje się do warstwy
plastycznej dzieła, do formy ekspresji oraz skupia się na swoich
własnych odczuciach; ucieczka od rzeczywistości w fikcyjny świat.

Wnioski

•

odbiór obrazów narracyjnych z uwagi na ich większą złożoność
wymaga większego zaangażowania zasobów poznawczych (m.in.
uwagi)

•

czas odbioru dzieła jest dłuższy w wypadku dzieł narracyjnych

•

w przypadku odbioru obrazów narracyjnych występuje większa
potrzeba poszukiwania wskazówek interpretacyjnych dla
zrozumienia treści, stąd duża koncentracja uwagi na ważnych dla
treści elementach dzieła

•

w odbiorze obrazów narracyjnych odbiorca skupia uwagę na
twarzach, gestach postaci ze względu na rolę mimiki i
gestykulacji jako środków przekazywania emocjonalnego
znaczenia sceny

•

zaangażowanie zasobów poznawczych pojawia się także w
odpowiedzi na niejasność pewnych elementów obrazu

Théodore Géricault
– Tratwa „Meduzy
”

mk86 c.1620 Oil on canvas 168x128cm Paris,Musee National du

Louvre

Domenico Fetti,
włoski malarz
barokowy

•

Jacek Malczewski, Melancholia, olej na
płótnie, Muzeum Narodowe w Poznaniu