GEOLOGIA ZŁOŻOWA I

HISTORYCZNA

Geologia złożowa

to dział geologii zajmujący się

wyszukiwaniem, badaniem i udostępnianiem złóż
surowców mineralnych, których eksploatacja ma sens
ekonomiczny. Geologia złóż klasyfikuje złoża pod
względem rozpoznania i użyteczności a także ze względu
na miejsce powstania złoża.
Zadania geologii złóż:
• wszechstronne rozpoznanie złóż, ocena ilościowa i

jakościowa kopaliny, ocena warunków wydobycia,

• ustalenie prawidłowości rozmieszczenia złóż w

skorupie ziemskiej,

• wyjaśnienie warunków ich powstawania i przeobrażeń

czyli genezy złóż.

Podstawowym

dokumentem,

będącym

efektem

rozpoznania złoża jest

dokumentacja geologiczna złoża.

Złoże, złoże mineralne

– naturalne nagromadzenie kopaliny lub

kopalin użytecznych w obrębie skorupy ziemskiej, powstałe w wyniku
różnorodnych procesów geologicznych. Istotnym jest fakt, że
kopalina występuje w takiej ilości i w takich warunkach, że
eksploatacja jest ekonomicznie uzasadniona.
Ze względu na formę występowania wyróżniamy złoża:
–pokładowe;
–żyłowe;
–gniazdowe;
–soczewkowe;
–wysadowe;
–rozsypiskowe.
Ze względu na ilość składników tworzących złoże wyróżniamy złoża:
–monomineralne;
–polimineralne, polimetaliczne.
Ze względu na genezę wyróżniamy złoża:
–magmogeniczne;
–hipergeniczne;
–metamorfogeniczne.

Złoże antropogeniczne

- nagromadzenie kopaliny na zwale, utworzone

przez człowieka w rezultacie gromadzenia odpadów kopalnianych,
przeróbczych, technologicznych i innych, w czasie, gdy nieznany lub
nieopłacalny był sposób ich wykorzystania. Zwał staje się złożem w
momencie przystąpienia do jego eksploatacji. Nagromadzenie
oczekujące

na

decyzje

użytkowania

to

potencjalne

złoże

antropogeniczne.

Urobek

- wydobyte części kopaliny znajdującej się w złożu.

Surowiec mineralny

- to składnik atmosfery, litosfery, hydrosfery lub

biosfery odłączony ze środowiska naturalnego i przystosowany do
użytkowania.

Zasoby

- ilość kopaliny w złożu.

Ruda

- to kopalina, z której uzyskujemy metale.

Kruszec

- (minerał kruszcowy) to minerał o połysku metalicznym

będący rodzimym metalem szlachetnym Ag, Au, a także siarczki i
niekiedy inne minerały.

Podział genetyczny złóż

Istnieją dwie najważniejsze klasyfikacje złóż ze względu na sposób
ich powstawania.

Podział genetyczny złóż

Kopalina

to substancja pochodzenia nieorganicznego lub

organicznego, powstała w wyniku procesów zachodzących w
skorupie ziemskiej, tworząca złoża; po wydobyciu ze złóż i
wstępnej przeróbce kopaliny zwane są surowcami mineralnymi;
inaczej surowiec o znaczeniu gospodarczym wydobywany z
ziemi np. węgiel, ropa naftowa, sól, rudy metali.
PODZIAŁ KOPALIN
w zależności od eksploatacji:
-

główne

- stanowiące główny obiekt eksploatacji,

-

towarzyszące

- wydobywane tylko z kopaliną główną i z tych

samych

wyrobisk,

-współwystępujące

- eksploatacja wymaga oddzielnych

wyrobisk.

Ze względu na stan skupienia kopaliny użyteczne dzieli się na:

stałe

(np. węgle, rudy, sole)

ciekłe

(ropa naftowa, wody mineralne)

gazowe

(gaz ziemny)

Wyróżnia się następujące klasyfikacje złóż:
 
― według prawa geologicznego i

górniczego,

― według użyteczności,
― ze względu na genezę,
― ze względu na kształt.

Według ustawy

"Prawo geologiczne i górnicze"

złożem kopaliny jest takie

naturalne nagromadzenie minerałów i skał oraz innych substancji
stałych, gazowych i ciekłych, których wydobywanie może przynieść
korzyść gospodarczą.

Kopaliny dzieli się na podstawowe i pospolite.

Do podstawowych należą:

• gaz ziemny, ropa naftowa i jej naturalne pochodne, węgiel brunatny,

węgiel kamienny, metan z węgla kamiennego

• kruszce metali szlachetnych, rudy metali (za wyjątkiem darniowych rud

żelaza) i metale w stanie rodzimym, łącznie z rudami pierwiastków
rzadkich i rozproszonych, oraz pierwiastków promieniotwórczych

• apatyt, baryt, fluoryt, fosforyt, gips i anhydryt, piryt, siarka rodzima,

sole potasowe i potasowo-magnezowe, sole strontu, sól kamienna

• azbest, bentonit, diatomit, dolomit, gliny biało wypalające się i

kamionkowe, gliny i łupki ogniotrwałe, grafit, kaolin, kamienie
szlachetne i ozdobne, kwarc, kwarcyt, magnezyt, miki, marmury i
wapienie krystaliczne, piaski formierskie i szklarskie, skalenie, ziemia
krzemionkowa

Kopaliny niewymienione

w ust. 2 i ust. 2a Prawa Górniczego i

geologicznego są

kopalinami pospolitymi

, czyli wszystkie kopaliny nie

zaliczane do kopalin podstawowych.

Według użyteczności,

Ze względu na użyteczność wyróżniamy następujące złoża:

— surowców energetycznych

*węgiel kamienny
*węgiel brunatny
*torfy
*bituminy (ropa naftowa, gaz ziemny, ozokeryt, czyli wosk

ziemny,

łupki bitumiczne)

— surowców metalicznych

*rudy żelaza (limonit, syderyt, hematyt, magnetyt)
*metale uszlachetniające stal (nikiel, tytan, wolfram,

wanad,

molibden, kobalt, cyrkon, rutyl)

*rudy metali nieżelaznych (miedzi, cynku, ołowiu, cyny,

arsenu,

antymonu, bizmutu, kadmu i rtęci)

*rudy metali szlachetnych (srebra, złota, platyny)
*rudy metali lekkich (glinu, magnezu)

— surowców niemetalicznych

*surowce chemiczne (sole, siarka rodzima, piryt,

fosforyty,

baryt, fluoryt)

*surowce skalne (granit, bazalt, porfir, marmur,

piaskowiec)

*surowce ilaste (kaolin, gliny, asfalt, margle, gipsy)
*surowce wulkaniczne (tuf, pumeks)
*kamienie szlachetne i ozdobne (diamenty, szafiry,

rubiny,

szmaragdy, opale, granaty, turkusy,

nefryty, topazy,

ametysty i inne)

Surowce, które człowiek czerpie ze środowiska
przyrodniczego dla swoich potrzeb, nazywają się

surowcami naturalnymi Ziemi

, których głównym źródłem

są: litosfera, hydrosfera, biosfera i atmosfera.
Ze względu na warunki powstawania surowce naturalne
dzielimy na:

• nieorganiczne:

powietrze atmosferyczne, surowce

mineralne, gleby i wody (z mineralnymi),

• organiczne:

rośliny i zwierzęta lądowe, wód

śródlądowych i morskich.

Surowiec mineralny

- wydobyta ze złoża kopalina

użyteczna, mająca zastosowanie w gospodarce, produkt
przemysłu wydobywczego. Jest składnikiem środowisk
przyrodniczych: skorupy ziemskiej, hydrosfery, biosfery i
atmosfery.

Głównym źródłem pozyskiwania surowców mineralnych jest
litosfera, a przede wszystkim skorupa ziemska, zbudowana z
minerałów, które tworzą skały.
99% masy skorupy ziemskiej stanowi 9 pierwiastków:

tlen,

krzem, glin, żelazo, wapń, sód, potas, magnez i tytan.

Tylko1% tworzą pozostałe pierwiastki, z których największe
znaczenie gospodarcze mają:

miedź, cyna, cynk, ołów, nikiel,

żelazo, metale szlachetne

.

Drugim źródłem czerpania surowców mineralnych jest
hydrosfera: woda i jej składniki chemiczne. W największej
ilości występują w wodzie takie pierwiastki jak:

wodór, tlen,

chlor, sód, siarka, magnez, wapń, potas, węgiel i brom

.

Pozostałe pierwiastki występują w ilościach śladowych.
Trzecie źródło surowców stanowi atmosfera. Prawie całkowitą
objętość atmosfery wypełniają tylko 3 gazy:

azot, tlen i argon

.

Wymienione gazy są pobierane z atmosfery a po pewnym
czasie powracają do niej, dlatego uważa się je za
niewyczerpalne.

Surowce mineralne możemy podzielić na:
1.

surowce energetyczne - ropa naftowa, węgiel kamienny i
brunatny, torf, gaz ziemny, rudy uranu

2.

kruszce i rudy metali - hematyt, magnetyt, miedź,
aluminium, mangan, nikiel, chrom, cynk i ołów, złoto,
srebro, platyna, pallad

3.

kamienie szlachetne i półszlachetne - diamenty, beryl,
granat, turmalin, turkus, agat, kryształ górski, itp.

4.

surowce budowlane - kruszywo naturalne: (żwiry, piaski)
i sztuczne: bazalt, melafir, wapień, marmur, kamień
ciosowy (granit, piaskowiec), kamień ozdobny (marmur,
granit, piaskowiec), materiały wiążące (gips, anhydryt,
wapienie i margle)

5.

surowce chemiczne - sól, fosforyty, siarka rodzima,
saletra

6.

surowce szklarskie i ceramiczne - piaski kwarcowe,
niektóre gliny i iły

7.

wody mineralne - szczawy, solanki, wody radoczynne

W ekonomii złoża dzieli się na:

bilansowe

- takie, które opłaca się eksploatować;

pozabilansowe

- takie, których w obecnych warunkach

eksploatować się nie opłaca, ale przypuszczalnie w
najbliższej przyszłości ich wydobycie stanie się rentowne.

Formy złóż

W zależności od formy, w jakiej dane złoże
występuje pod lub na powierzchni litosfery,
można wyróżnić:

1. pokłady (np. węgiel kamienny, osadowe

rudy miedzi, itp.)

2. wysady (sól kamienna i gips)
3. żyły
4. gniazda
5. soczewki
6.

konkrecje

,

sekrecje

7. złoże okruchowe

Pokład – w geologii jest to złoże mające formę

warstwy

,

zalegające na dużej przestrzeni i ograniczone dwiema mniej
więcej równoległymi warstwami (górna to strop, dolna to
spąg).
Pokłady są charakterystyczne dla

skał osadowych

. W formie

pokładów występują najczęściej

węgiel kamienny

,

węgiel brunatny

,

siarka

, sole potasowe itd. Złoża

występujące w więcej niż jednym pokładzie to złoża
wielopokładowe.

Wysad, egzemat – forma występowania złoża. Jest to złoże
powstałe pod wpływem ruchów tektonicznych przez
wciśnięcie skał starszych w leżące nad nimi młodsze utwory.
Wysady tworzą wyłącznie skały, które pod wpływem
wysokich ciśnień stają się plastyczne, przeważnie jest to

sól

lub

ił

. Wysady noszą nazwę słupów, diapirów. Często górna

partia wysadów, przykryta jest czapą powstałą w wyniku
wyługowania rozpuszczalnych związków.

Żyła geologiczna – ciało

skalne

lub

mineralne

młodsze

od skał sąsiadujących wypełniające

szczelinę

i spękania

w skałach otaczających.
Żyła zbudowana jest najczęściej z minerałów
wytrąconych z roztworów wodnych lub z materiałów
pochodzących z krystalizacji

magmy

. Istnieją również

żyły wypełnione

minerałami osadowymi

(

żyła klastyczna

,

dajka

klastyczna, najczęściej blisko powierzchni).

Gniazdo – naturalne lokalne skupienie

minerałów

lub

kopaliny wypełniające rozpadliny lub jamy w
skorupie ziemskiej podczas różnorodnych procesów
geologicznych . Gniazda tworzą

złoża

gniazdowe

.

Złoża okruchowe - to nagromadzenie się luźnych ziaren

żwiru

,

piasku

. Znajdują się w dolinach rzek i potoków np.

piaski złotonośne.

Złoże gniazdowe - naturalne nagromadzenie w
skorupie ziemskiej kopalin lub minerałów w
skupiskach o niezbyt dużych rozmiarach i
różnego, nieregularnego kształtu, występujące w
postaci odosobnionego skupienia, niezwiązanego
z zaleganiem warstw otaczających.
złoża gniazdowe są efektem różnorodnych
procesów geologicznych, w większości
metamorficznych.
są to złoża niewielkie, zwykle od kilku do
kilkudziesięciu metrów.
przykładem złóż gniazdowych są złoża

boksytów

i

kruszców

cynkowo

-

ołowiowych

.

Soczewka – forma występowania

złóż

. Jest to złoże

zajmujące niewielką przestrzeń w

górotworze

, którego

miąższość

jest największa w części centralnej i stopniowo

maleje we wszystkich kierunkach, aż do zaniku (kształt
soczewki).

Sekrecja jest to kuliste lub soczewkowe (bądź mające inny
kształt), wykazujące zazwyczaj koncentryczną budowę
skupienie mineralne, wypełniające wcześniejsza pustkę w
skale.
Sekrecja zbudowana jest z minerałów wtórnych
wytrącających się najczęściej z roztworów krążących w
skałach. Narastają one stopniowo od brzegów pustki ku jej
środkowi.
Kierunek rozrastania się sekrecji jest odwrotny niż w
konkrecji. Typowymi przykładami są:

agaty

,

onyksy

.

Wewnątrz wielu sekrecji występuje pustka, której ściany
porastają dobrze wykształcone kryształy różnych minerałów.

Agat

Geoda

Konkrecja – agregat mineralny powstały wskutek stopniowego
narastania minerałów wokół jakiegoś obiektu w skale. Obiektem tym
może być otoczak jakiejś skały, skamieniałość lub nawet ziarenko
piasku. Przyrastanie odbywa się zawsze od środka (jądra konkrecji) na
zewnątrz, co różni konkrecję od

sekrecji

.

Jest to rodzaj

agregatu krystalicznego

; skupienie minerałów o kształcie

zazwyczaj kulistym, elipsoidalnym czy soczewkowatym, w obrębie skały
osadowej, lecz różniące się od niej składem chemicznym i budową.
Konkrecja może osiągnąć różne rozmiary – od kilku milimetrów do kilku
metrów. Często odznacza się budową warstwową.
Diageneza konkrecji jest różna: może powstawać jednocześnie z
otaczającym go osadem lub po jego sedymentacji.
Przykładami konkrecji są m.in.:

krzemienie

występujące w

skałach wapiennych

,

fosforyty w utworach piaszczystych, ilastych i in.,
tzw. kukiełki lessowe – konkrecje węglanowe w

lessie

.

Konkrecje polimetaliczne

pokrywające znaczną część dna

Wszechoceanu. Tworzą je naprzemianległe warstewki tlenku manganu i
wodorotlenku żelaza z dodatkiem innych metali: niklu,

kobaltu

i

miedzi

,

cynku,

ołowiu

,

wanadu

. Po pokonaniu trudności technologicznych

związanych z ich wydobywaniem na skalę przemysłową mogą stać się
one źródłem cennych

rud

.

konkrecja chalcedonowa

Geologia historyczna

-

nauka o rozwoju Ziemi (a

zwłaszcza skorupy ziemskiej) i świata organicznego w
przeszłości geologicznej. Zajmuje się też rekonstrukcją
środowiska geograficznego różnych obszarów Ziemi w
różnych momentach przeszłości (paleogeografia).

Metody geologii historycznej służą do określania:
1. wieku względnego skał:

–Litologiczne (litologia)
–Paleontologiczne (paleontologia)
–Archeologiczne (archeologia)

2. wieku bezwzględnego skał:

–Sedymentologiczne (sedymentologia)
–fizyko-chemiczne (radiologiczne).

Litologia to:

zbiór cech i właściwości skał, obserwowany

makroskopowo. Jest to ogólny charakter skały, na który
wpływ mają skład mineralny (skład mineralogiczny),
tekstura, struktura, wielkość i kształt ziarna, barwa.

Paleontologia to

dziedzina wiedzy zajmująca się

organizmami kopalnymi, wyprowadzająca na podstawie
skamieniałości i śladów działalności życiowej organizmów
wnioski ogólne o życiu w przeszłości geologicznej.
Dzieli się ją na

paleozoologię i paleobotanikę

zajmującą

się roślinami kopalnymi. Należy do niej również

mikropaleontologia

. Zagadnieniami ogólnobiologicznymi

zajmuje się nowoczesna paleontologia, zwana

paleobiologią

a szczegółami ewolucji człowieka

paleoantropologia

.

Sedymentologia

to nauka o powstawaniu skał osadowych

lub inaczej nauka zajmującą się procesami kształtowania,
transportu i depozycji (sedymentacji) materiału.

Tabela stratygraficzna

– schemat obrazujący przebieg historii

Ziemi na podstawie następstwa procesów i warstw skalnych.
Obecnie przyjęta tabela stratygraficzna została ustalona
przez Międzynarodową Komisję Stratygrafii (ICS). Dzieje te
podzielone zostały na ery, okresy, podokresy oraz epoki.
Kolejne okresy, wydzielone na podstawie szczątków
organicznych mają różne długości. Najdokładniej podzielony
eon, fanerozoik, stanowi zaledwie około 15% historii planety.
Poszczególnym jednostkom przyporządkowane są kolory,
którymi oznaczane są na mapach geologicznych.

Istnieją dwie grupy metod pozwalających poznawać odległe
dzieje naszej planety przy założeniu zasady aktualizmu
geologicznego; są to

metody datowania względnego oraz

bezwzględnego

. Ustalenie wieku względnego poszczególnych

zdarzeń pozwala na ułożenie tych wydarzeń w porządku
chronologicznym; od najwcześniejszych do najbardziej
współczesnych.

Datowanie

względne

umożliwiło

sporządzenie tablicy stratygraficznej.

Do metod datowania względnego zaliczają się następujące
metody:

1. metoda stratygraficzna

Opiera się ona na kilku zasadach, które stanowią klucz do
określania chronologii wydarzeń. Pierwsza z nich mówi, że
generalnie warstwy młodsze zalegają na warstwach
starszych. Druga zakłada, że w przypadku osadzania się
różnego rodzaju szczątków, pyłów itp. na dnie zbiornika
morskiego, początkowo następowało ono poziomo. W związku
z tym osady ułożone były równolegle do powierzchni dna.
Trzecia zasada mówi, iż osady, które formowały się na
powierzchni terenu w odległej przeszłości geologicznej,
pokrywały bardzo rozległe tereny, były one ciągłe. Obecnie
bardzo często są one poprzecinane innymi utworami, co
świadczy o tym, że zaburzenie ciągłości nastąpiło później niż
powstanie warstwy osadowej. Ostatnia, czwarta zasada
mówi, że wszelkie procesy, które w jakiś sposób zaburzyły
pierwotne ułożenie warstw w każdym przypadku są młodsze
niż procesy prowadzące do uformowania tychże warstw

2. metoda biostratygrafii

Metoda ta zwana jest inaczej metodą skamieniałości
przewodnich. Skamieniałości te są śladami bądź
szczątkami organizmów (zarówno roślinnych jak i
zwierzęcych),

które

żyły

w

minionych

epokach

geologicznych, które w określonym przedziale czasowym
były bardzo rozpowszechnione, żyły w wielkich ilościach,
jednak bardzo szybko wyginęły. Ich czas występowania
na Ziemi był bardzo krótki. Ślady tych organizmów
zawarte w skałach pozwalają wnioskować, z jakiego
okresu ona pochodzi.
Do

najbardziej

rozpowszechnionych

skamieniałości

przewodnich należą amonity. W celu określania wieku
skał metodą biostratygrafii sporządzony został specjalny
katalog,

zestawiający

wszystkie

skamieniałości

przewodnie poszczególnych okresów. Pozwala to na łatwe
zastosowanie niniejszej metody.

3. metoda palinologiczna

Polega ona na określaniu względnego wieku skał na
podstawie analizy zachowanych pyłków roślinnych.
Pyłki te, podobnie jak szczątki organiczne, zachowały
się w osadach skalnych. Określa się rodzaj pyłków, ich
liczebność. Pyłki te są doskonałą informacja na temat
szaty roślinnej występującej w danym okresie. Znając
gatunki roślinne można z kolei wnioskować o
panujących wówczas warunkach klimatycznych.

4. metoda magnetostratygrafii

Określa

się

ją

również

mianem

metody

paleomagnetycznej.

Wykorzystuje

ona

zjawisko

magnetyzmu ziemskiego. Bieguny magnetyczne Ziemi
nie są stałe, lecz zmieniają swoje położenie. W historii
Ziemi dochodziło nawet do przemagnesowania. W
związku z tym również natężenie pola magnetycznego
w poszczególnych miejscach zmienia się nieustannie.
Biorąc pod uwagę ten fakt, bada się pole
magnetyczne zapisane w skałach zawierających
żelazo (gł. w skałach magmowych). Pozwala to na
określenie pola magnetycznego Ziemi w momencie
zastygania lawy. Informacja ta jest niezwykle cenna i
umożliwia określanie wieku względnego skał.

Oprócz metod datowania względnego istnieje również cały

szereg sposobów na określenie wieku bezwzględnego
różnych wydarzeń geologicznych. Wiek ten w
przeciwieństwie do względnego określa się w latach.
Metody datowania bezwzględnego są znacznie bardziej
skomplikowane i ich zastosowanie jest obecnie dużo
większe aniżeli jeszcze kilkadziesiąt lat temu, z racji
postępu, jaki dokonał się w technologii oraz fizyce.

Metodami określania wieku bezwzględnego są:

1. metoda radiometryczna

Bazuje ona na zjawisku promieniotwórczego rozpadu

niektórych izotopów pierwiastków. Jądra tych izotopów
nie są trwałe i po pewnym czasie ulegają rozpadowi,
który dokonuje się w sposób samorzutny. Dla potrzeb
datowania bezwzględnego zasadniczy jest czas, który
jest potrzebny by doszło do tego rozpadu jądra. Jest on
określany jako czas połowicznego rozpadu.

2. metoda termoluminescencji

Metoda

ta

wykorzystuje

właściwości

termoluminescencyjne niektórych minerałów, czyli ich
świecenia, do którego dochodzi na skutek podgrzania
do bardzo wysokiej temperatury (ok. 500 st. C).
Energia emitowana przez minerały została przez nie
wcześniej

nagromadzona

z

promieniowania

jonizującego Słońca. Uznaje się, że minerał emituje
tym więcej energii im dłużej wystawiony był na to
promieniowanie.

3. metoda dendrochronologiczna

Jest metodą dosyć prostą; bazuje ona na analizie

rocznych przyrostów słojów drzew, a jej przydatność
jest duża zwłaszcza w klimacie umiarkowanym, w
którym przyrosty wiosenne oraz letnie różnią się
między sobą.

3. metoda warwochronologii

Jest bardzo zbliżona w swej istocie do metody

dendrochronologicznej, tyle że zamiast słojów drzew
wykorzystuje osady jeziorne, lodowcowe itp. Warstwę
podłoża, na którą składają się dwie części: ciemniejsza
i jaśniejsza określa się mianem warwy. Jaśniejsza
część pochodzi z okresu letniego i budują ją głównie
piaski oraz muły. Ciemniejsza natomiast utworzona
została w zimie z materiału ilastego. Posługując się
skalą warwochronologiczną, która jest analogiczna do
dendrochronologicznej, możliwe jest określenie wieku
bezwzględnego osadów.

4. metoda lichenometrii

Opiera się ona na analizie porostów. Organizmy te

odznaczają się stałym tempem porastania nagiej skały
w określonych warunkach klimatycznych. Znając
zatem to tempo dla konkretnych warunków i
analizując stopień pokrycia skał przez porosty, można
wnioskować, kiedy skały te poddane zostały działaniu
czynników

zewnętrznych.

Porostem

najczęściej

wykorzystywanym do datowania tą metodą jest tzw.
wzorzec geograficzny.

Skala czasu geologicznego

TABELA STRATYGRAFICZNA

Eony

- jednostki uwzględniające obecność życia

hadian

- okres formowania się planety

archaik

- jednostka bez życia

proterozoik

- jednostka z ukrytym życiem

fanerozoik

- faza jawnego życia (obecność życia potwierdzona

skamieniałościami)

HADIAN (hadeik)

1. Klimat - rozgrzana praatmosfera pozbawiona tlenu
2. Fauna i flora - brak
3. Wydarzenia geologiczne - powstawanie Ziemi jako samodzielnej planety

ARCHAIK

1. Klimat - beztlenowa atmosfera
2. Fauna i flora - pierwsze ślady życia - bakterie przeprowadzające
chemosyntezę
3. Wydarzenia geologiczne
- powstawanie litosfery
- zaczątki kratonów - przyszłych kontynentów

PROTEROZOIK

1. Klimat - klimat zmienny: pod koniec okresu rozległe zlodowacenia
- wzbogacanie atmosfery w tlen przez sinice

SKAMIENIAŁOŚCI

- Są to zachowane w skałach szczątki

roślin i zwierząt z minionych okresów geologicznych.

Skamieniałości przewodnie

- szczątki organizmów, które

żyły na dużych obszarach w krótkim czasie; są nazywane
'przewodnimi' dlatego, że są bardzo ważne w datowaniu
skał.
Skamieniałości charakterystyczne dla poszczególnych
okresów geologicznych zostały opisane chronologicznie w
tablicy stratygraficznej. Jeśli w skałach odnajdujemy
skamieniałość np. z permu, to skały te pochodzą z tego
okresu. Na podstawie odnajdywanych skamieniałości i
tablicy stratygraficznej można określić, która skała jest
starsza, mimo że ich początkowy układ został zaburzony.