Kontrola – fakt czy

złudzenie?

Katarzyna Drapała
Anna Więcek -Durańska

Na doświadczanie podmiotowej kontroli
składają się powiązane ze sobą odczucia i
sądy.
Najważniejsze wśród nich to:



odczucie wolności wyboru;



percepcja wpływu na rzeczywistość;



poczucie własnej skuteczności (kompetencji).

Poczucie kontroli

Człowiek odczuwa wolność wyboru, kiedy spostrzega więcej niż
jedną możliwość działania oraz sądzi, że od niego zależy, która z tych
możliwości wybierze. Ludzie odczuwają maksimum wolności, gdy
mają optymalną liczbę alternatyw (nie za dużo i nie za mało) oraz
gdy alternatywy te różnią się w niewielkim stopniu swoją
atrakcyjnością.
Ze spostrzeganiem wolności wyboru wiąże się poczucie
autodeterminacji tj. przeświadczenie, że własne „ja” jest źródłem
myśli, ocen i działań. (Deci i Ryan, 1985).

Przykład: Dzieci w wieku przedszkolnym wolały same decydować o
wyborze nagrody niż pozostawić tą decyzję osobie dorosłej (Brigham
i Hockstra, 1984).

Wolność wyboru

Poczucie kontroli wynika z tego, że ludzie
dostrzegają związek między swoimi
działaniami a ich następstwami. Spostrzegają
swoje zachowanie jako przyczynę,
rozpatrywane zaś zdarzenia jako skutek tego
zachowania (Averill, 1973; Seligman, 1975;
Drwal, 1978).

Percepcja wpływu na

rzeczywistość

Poczucie kontroli ściśle wiąże się z poczuciem
własnej skuteczności. Człowiek uważa, że jest
w stanie podjąć i doprowadzić do skutku
działanie, umożliwiające realizację ważnego
dla niego celu.
Miarą stopnia skuteczności jest osiągnięcie
przez człowieka pożądanego skutku (Bandura,
1977, 1982).

Poczucie własnej skuteczności

Poczucie kontroli bierze się z:



Poczucia, że doprowadzamy do realnych
zmian w świecie (kontrola behawioralna);



Umiejętności prawdopodobnego
przewidywania przebiegu wydarzeń (kontrola
poznawcza);



Obie te kontrole są ze sobą ściśle powiązane,
jedna warunkuje drugą(Harvey i Harris, 1975).

Kontrola behawioralna i

poznawcza

Ludzie odczuwają pozytywne emocje kiedy czują się wolni oraz
negatywne, gdy ich wolność wyboru jest ograniczona. Ograniczenie
wyboru może przyjść z zewnątrz (nakazy, zakazy) i wtedy prowadzić
może do reaktancji oraz ograniczenie wewnętrzne, narzucone sobie przez
jednostkę.



Reaktancja występuje wtedy, gdy ludziom zostaje ograniczony wybór.
Jest to takie zjawisko, że rośnie atrakcyjność „zakazanego” działania
oraz skłonność do jego podejmowania (Breham, 1966; Wicklund, 1974).



Autodeterminacja – wewnętrzne zobowiązanie do zrobienia czegoś lub
reakcja na prośbę otoczenia wymusza czasem na ludziach pewne
zachowania. Jednak człowiek podejmuje takie zachowania dlatego, że
oczekuje na nagrodę (Deci i Ryan, 1985).

Ograniczenie wyboru

W pewnych okolicznościach człowiek może
utracić ochotę na sprawowanie kontroli. Dzieje
się tak wówczas, gdy:



zwątpi w swoją kompetencję



zwątpi w skuteczność swoich działań



gdy będzie miał zbyt duży zakres
odpowiedzialności za własne działania – lęk
przed odpowiedzialnością.

Utrata kontroli

Ludzie mają tendencję do spostrzegania sytuacji losowych jako sytuacje
sprawnościowe tj. to jest takie, gdzie ich działanie przyniosło skutek.
W dobrym nastroju jesteśmy bardziej skłonni do poznawczego angażowania
się w generowanie hipotez na temat związków naszego zachowania z
następstwami. Koncentrujemy się wówczas na zdarzeniach
potwierdzających nasze hipotezy.



Egotyzm atrybucyjny – skłonność do spostrzegania siebie i własnych
działań jako źródła zdarzeń pozytywnych, a zarazem zaprzeczenia, że się
jest źródłem zdarzeń negatywnych. Sukcesy przypisujemy sobie, a
niepowodzenia innym. Gdy pracujemy w grupie to przeceniamy swój
wkład gdy grupa odniosła sukces i nie doceniamy go przy niepowodzeniu
grupy. Mamy też tendencję do identyfikowania się z grupą która odniosła
sukces.

Iluzja kontroli znika w stanie klinicznej depresji (Alloy i Abramson, 1979).

Iluzja kontroli

Ludzie znacznie przeceniają liczbę zadań, jakie
są w stanie wykonać, jest to stała
niewyuczalna tendencja;
Ludzie przeceniają własną sprawność i czas
jakim dysponują, nie dostrzegają przeszkód,
które mnogą utrudnić czy wręcz uniemożliwić
realizację zamiarów.

Myślenie życzeniowe –

planowanie

Orientacja na działanie

Samoodradzanie się

poczucia kontroli

Właściwości

psychologiczne

Poczucie kontroli a

adaptacja

psychologiczna



Implementacyjny stan umysłu



stan zorientowany na działanie (osiągnięcie celu)



towarzyszy mu pobudzenie, podniesienie samooceny, nasilenie iluzji kontroli, narasta
nierealistyczny optymizm

Deliberacyjny stan umysłu – już/jeszcze brak działania, planowanie



Identyfikacja działania

na poziomach: niskim (koncentracja na ruchach – słaba odporność na zakłócenia),
pośrednim (koncentracja na samej czynności) i wysokim (wysoka odporność na
zakłócenia, duża płynność)



Wyobrażenie sobie przyszłego działania

koncentracja na sukcesie lub na drodze do niego



Myślenie kontrfaktyczne

(„co by było gdyby”)



gdybanie w górę („ulepszanie” scenariusza w stosunku do rzeczywistości)



gdybanie w dół



Energetyzacja działania



pobudzenie fizjologiczne wkrótce przez przystąpieniem do zadania



w przypadku nikłych szans na sukces, pobudzenie gwałtownie maleje

Orientacja na działanie a poczucie kontroli



Opanowanie trwogi

(terror management)

wzbudzenie lęku przed śmiercią prowadzi do podniesienia samooceny. Kulturowo wygenerowane
„zabezpieczenie” przed lękiem przed śmiercią?



Autoafirmacja

kompensacja, osiąganie sukcesów w dziedzinach innych niż ta, w której odnieśliśmy klęskę



Styl autokoncentracji

a

utokoncentracja – proces przesunięcia uwagi ze świata zewnętrznego na samego siebie.

Badania nad zmianami psychicznymi w depresji , osoby depresyjne długo koncentrują się na
sobie po porażce. (manipulowanie ukierunkowaniem uwagi może pomagać z uporaniem się z
psychologicznymi następstwami porażek)



Inne mechanizmy samoodradzania się



Obronny wzorzec atrybucji przyczynowych (przypisywanie odpowiedzialności za porażkę
czynnikom zewnętrznym, za zwycięstwo – sobie)



Gdybanie w górę (tworzenie alternatywnego hipotetycznego scenariusza zdarzeń, różniącego
się od rzeczywistości tym, że zakończony jest sukcesem)



Racjonalizacja zachowań negatywnych

Model adaptacji poznawczej do sytuacji kryzysowych



Ludzie spontanicznie angażują się w formy aktywności nierzadko odbudowujące pozytywną
samoocenę.



Odzyskanie poczucia kontroli jest istotnym elementem procesu adaptacji.

[Taylor , badania kobiet z rakiem piersi]

Samoodradzanie się poczucia

kontroli



Styl eksplanacyjny



Optymistyczny – sprzyjający adaptacji (niepowodzenia wyjaśniane jako efekt
wpływu czynników zewnętrznych, zmiennych i specyficznych)



Pesymistyczny – utrudniający adaptację (niepowodzenia wyjaśniane jako efekt
wpływu czynników wewnętrznych, stałych i ogólnych)



Naiwne teorie inteligencji



Różnice wynikają z rodzaju przeświadczeń nt. natury ludzkiej inteligencji – naiwne
teorie uzdolnień.
- orientacja bezradnościowa (łatwe poddawanie się, lęk, apatia)
- mastery orientation (nastawienie na pokonanie przeciwności)



zdolności traktowane jako coś trwałego, nie podlegającego zmianie. Celem jest
spełnienie wyznaczonego kryterium.



zdolności jako coś wyćwiczalnego. Celem jest nauczenie się czegoś nowego.



Siła woli



Osoby o „silnej woli” łatwo przyjmują orientację na działanie, łatwo wytwarzają

tzw. kompletne intencje, bez problemów przechodzą od myśli do czynu.



Osoby o „słabej woli” łatwo przyjmują orientację na stan, generują najczęściej

intencje zdegenerowane, są podatni na ruminacje.

Osobowościowe wyznaczniki

poczucia kontroli

Ludzie dążą do sytuacji posiadania wyboru i

możliwości wpływu na otoczenie.

Swoją kontrolę postrzegają tendencyjnie.

Poczucie kontroli przyczynia się do adaptacji

psychologicznej na krótką i na długą metę.

Poczucie kontroli może niekiedy mieć złe skutki.

WNIOSKI

Bibliografia

Kofta, M. (2001). Poczucie kontroli, złudzenia na
temat siebie, a adaptacja psychologiczna W:
Kofta, M., Szustrowa, T. Złudzenia, które pozwalają
żyć. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.