Kontrola – fakt czy
złudzenie?
Katarzyna Drapała
Anna Więcek -Durańska
Kontrola – fakt czy
złudzenie?
Katarzyna Drapała
Anna Więcek -Durańska
Na doświadczanie podmiotowej kontroli
składają się powiązane ze sobą odczucia i
sądy.
Najważniejsze wśród nich to:
odczucie wolności wyboru;
percepcja wpływu na rzeczywistość;
poczucie własnej skuteczności (kompetencji).
Poczucie kontroli
Człowiek odczuwa wolność wyboru, kiedy spostrzega więcej niż
jedną możliwość działania oraz sądzi, że od niego zależy, która z tych
możliwości wybierze. Ludzie odczuwają maksimum wolności, gdy
mają optymalną liczbę alternatyw (nie za dużo i nie za mało) oraz
gdy alternatywy te różnią się w niewielkim stopniu swoją
atrakcyjnością.
Ze spostrzeganiem wolności wyboru wiąże się poczucie
autodeterminacji tj. przeświadczenie, że własne „ja” jest źródłem
myśli, ocen i działań. (Deci i Ryan, 1985).
Przykład: Dzieci w wieku przedszkolnym wolały same decydować o
wyborze nagrody niż pozostawić tą decyzję osobie dorosłej (Brigham
i Hockstra, 1984).
Wolność wyboru
Poczucie kontroli wynika z tego, że ludzie
dostrzegają związek między swoimi
działaniami a ich następstwami. Spostrzegają
swoje zachowanie jako przyczynę,
rozpatrywane zaś zdarzenia jako skutek tego
zachowania (Averill, 1973; Seligman, 1975;
Drwal, 1978).
Percepcja wpływu na
rzeczywistość
Poczucie kontroli ściśle wiąże się z poczuciem
własnej skuteczności. Człowiek uważa, że jest
w stanie podjąć i doprowadzić do skutku
działanie, umożliwiające realizację ważnego
dla niego celu.
Miarą stopnia skuteczności jest osiągnięcie
przez człowieka pożądanego skutku (Bandura,
1977, 1982).
Poczucie własnej skuteczności
Poczucie kontroli bierze się z:
Poczucia, że doprowadzamy do realnych
zmian w świecie (kontrola behawioralna);
Umiejętności prawdopodobnego
przewidywania przebiegu wydarzeń (kontrola
poznawcza);
Obie te kontrole są ze sobą ściśle powiązane,
jedna warunkuje drugą(Harvey i Harris, 1975).
Kontrola behawioralna i
poznawcza
Ludzie odczuwają pozytywne emocje kiedy czują się wolni oraz
negatywne, gdy ich wolność wyboru jest ograniczona. Ograniczenie
wyboru może przyjść z zewnątrz (nakazy, zakazy) i wtedy prowadzić
może do reaktancji oraz ograniczenie wewnętrzne, narzucone sobie przez
jednostkę.
Reaktancja występuje wtedy, gdy ludziom zostaje ograniczony wybór.
Jest to takie zjawisko, że rośnie atrakcyjność „zakazanego” działania
oraz skłonność do jego podejmowania (Breham, 1966; Wicklund, 1974).
Autodeterminacja – wewnętrzne zobowiązanie do zrobienia czegoś lub
reakcja na prośbę otoczenia wymusza czasem na ludziach pewne
zachowania. Jednak człowiek podejmuje takie zachowania dlatego, że
oczekuje na nagrodę (Deci i Ryan, 1985).
Ograniczenie wyboru
W pewnych okolicznościach człowiek może
utracić ochotę na sprawowanie kontroli. Dzieje
się tak wówczas, gdy:
zwątpi w swoją kompetencję
zwątpi w skuteczność swoich działań
gdy będzie miał zbyt duży zakres
odpowiedzialności za własne działania – lęk
przed odpowiedzialnością.
Utrata kontroli
Ludzie mają tendencję do spostrzegania sytuacji losowych jako sytuacje
sprawnościowe tj. to jest takie, gdzie ich działanie przyniosło skutek.
W dobrym nastroju jesteśmy bardziej skłonni do poznawczego angażowania
się w generowanie hipotez na temat związków naszego zachowania z
następstwami. Koncentrujemy się wówczas na zdarzeniach
potwierdzających nasze hipotezy.
Egotyzm atrybucyjny – skłonność do spostrzegania siebie i własnych
działań jako źródła zdarzeń pozytywnych, a zarazem zaprzeczenia, że się
jest źródłem zdarzeń negatywnych. Sukcesy przypisujemy sobie, a
niepowodzenia innym. Gdy pracujemy w grupie to przeceniamy swój
wkład gdy grupa odniosła sukces i nie doceniamy go przy niepowodzeniu
grupy. Mamy też tendencję do identyfikowania się z grupą która odniosła
sukces.
Iluzja kontroli znika w stanie klinicznej depresji (Alloy i Abramson, 1979).
Iluzja kontroli
Ludzie znacznie przeceniają liczbę zadań, jakie
są w stanie wykonać, jest to stała
niewyuczalna tendencja;
Ludzie przeceniają własną sprawność i czas
jakim dysponują, nie dostrzegają przeszkód,
które mnogą utrudnić czy wręcz uniemożliwić
realizację zamiarów.
Myślenie życzeniowe –
planowanie
Orientacja na działanie
Samoodradzanie się
poczucia kontroli
Właściwości
psychologiczne
Poczucie kontroli a
adaptacja
psychologiczna
Implementacyjny stan umysłu
stan zorientowany na działanie (osiągnięcie celu)
towarzyszy mu pobudzenie, podniesienie samooceny, nasilenie iluzji kontroli, narasta
nierealistyczny optymizm
Deliberacyjny stan umysłu – już/jeszcze brak działania, planowanie
Identyfikacja działania
na poziomach: niskim (koncentracja na ruchach – słaba odporność na zakłócenia),
pośrednim (koncentracja na samej czynności) i wysokim (wysoka odporność na
zakłócenia, duża płynność)
Wyobrażenie sobie przyszłego działania
koncentracja na sukcesie lub na drodze do niego
Myślenie kontrfaktyczne
(„co by było gdyby”)
gdybanie w górę („ulepszanie” scenariusza w stosunku do rzeczywistości)
gdybanie w dół
Energetyzacja działania
pobudzenie fizjologiczne wkrótce przez przystąpieniem do zadania
w przypadku nikłych szans na sukces, pobudzenie gwałtownie maleje
Orientacja na działanie a poczucie kontroli
Opanowanie trwogi
(terror management)
wzbudzenie lęku przed śmiercią prowadzi do podniesienia samooceny. Kulturowo wygenerowane
„zabezpieczenie” przed lękiem przed śmiercią?
Autoafirmacja
kompensacja, osiąganie sukcesów w dziedzinach innych niż ta, w której odnieśliśmy klęskę
Styl autokoncentracji
a
utokoncentracja – proces przesunięcia uwagi ze świata zewnętrznego na samego siebie.
Badania nad zmianami psychicznymi w depresji , osoby depresyjne długo koncentrują się na
sobie po porażce. (manipulowanie ukierunkowaniem uwagi może pomagać z uporaniem się z
psychologicznymi następstwami porażek)
Inne mechanizmy samoodradzania się
Obronny wzorzec atrybucji przyczynowych (przypisywanie odpowiedzialności za porażkę
czynnikom zewnętrznym, za zwycięstwo – sobie)
Gdybanie w górę (tworzenie alternatywnego hipotetycznego scenariusza zdarzeń, różniącego
się od rzeczywistości tym, że zakończony jest sukcesem)
Racjonalizacja zachowań negatywnych
Model adaptacji poznawczej do sytuacji kryzysowych
Ludzie spontanicznie angażują się w formy aktywności nierzadko odbudowujące pozytywną
samoocenę.
Odzyskanie poczucia kontroli jest istotnym elementem procesu adaptacji.
[Taylor , badania kobiet z rakiem piersi]
Samoodradzanie się poczucia
kontroli
Styl eksplanacyjny
Optymistyczny – sprzyjający adaptacji (niepowodzenia wyjaśniane jako efekt
wpływu czynników zewnętrznych, zmiennych i specyficznych)
Pesymistyczny – utrudniający adaptację (niepowodzenia wyjaśniane jako efekt
wpływu czynników wewnętrznych, stałych i ogólnych)
Naiwne teorie inteligencji
Różnice wynikają z rodzaju przeświadczeń nt. natury ludzkiej inteligencji – naiwne
teorie uzdolnień.
- orientacja bezradnościowa (łatwe poddawanie się, lęk, apatia)
- mastery orientation (nastawienie na pokonanie przeciwności)
zdolności traktowane jako coś trwałego, nie podlegającego zmianie. Celem jest
spełnienie wyznaczonego kryterium.
zdolności jako coś wyćwiczalnego. Celem jest nauczenie się czegoś nowego.
Siła woli
Osoby o „silnej woli” łatwo przyjmują orientację na działanie, łatwo wytwarzają
tzw. kompletne intencje, bez problemów przechodzą od myśli do czynu.
Osoby o „słabej woli” łatwo przyjmują orientację na stan, generują najczęściej
intencje zdegenerowane, są podatni na ruminacje.
Osobowościowe wyznaczniki
poczucia kontroli
Ludzie dążą do sytuacji posiadania wyboru i
możliwości wpływu na otoczenie.
Swoją kontrolę postrzegają tendencyjnie.
Poczucie kontroli przyczynia się do adaptacji
psychologicznej na krótką i na długą metę.
Poczucie kontroli może niekiedy mieć złe skutki.
WNIOSKI
Bibliografia
Kofta, M. (2001). Poczucie kontroli, złudzenia na
temat siebie, a adaptacja psychologiczna W:
Kofta, M., Szustrowa, T. Złudzenia, które pozwalają
żyć. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.