Podstawowe reakcje

osoby

niepełnosprawnej na

własną

chorobę.

Frustracja i alienacja

jako

konsekwencja

Niepełnosprawności.

Niepełnosprawność

• Długotrwały stan występowania pewnych ograniczeń w

prawidłowym funkcjonowaniu człowieka. Ograniczenia te
spowodowane są na skutek obniżenia sprawności funkcji
fizycznych, psychicznych bądź umysłowych. Jest to także
uszkodzenie, czyli utrata lub wada psychiczna, fizjologiczna,
anatomiczna struktury organizmu. Utrata ta może być
całkowita, częściowa, trwała lub okresowa, wrodzona lub
nabyta, ustabilizowana lub progresywna.

• Niepełnosprawność jest jednym z ważniejszych problemów

współczesnego świata. Wynika to z powszechności i rozmiaru
tego zjawiska. Z niepełnosprawnością fizyczną wiąże się
ponadto zazwyczaj tzw. niepełnosprawność społeczna, czyli
niemożność pełnego funkcjonowania w społeczeństwie.

Doznania psychiczne przeżywane

przez osoby z niepełnosprawnością

• Cohen wyróżnia 5 stadiów reakcji osób na

zaistnienie trwałej niepełnosprawności: szok,
oczekiwanie wyleczenia, opłakiwanie straty,
zachowanie obronne, końcowe
przystosowanie.

1. Faza szoku psychicznego

•  W fazie szoku psychicznego człowiek

nie chce przyjąć do wiadomości tego, co
się stało, uważa, że to pomyłka. Nie chce
uświadomić sobie powstałej sytuacji.
Dominującym mechanizmem obronnym
jest zaprzeczanie, a gdy traci on swoje
funkcje obronne, zaczyna dostrzegać uraz,
ale ciągle mocno wierzy w możliwość
wyleczenia. Nadal nie akceptuje zaistniałej
sytuacji, nie może się z nią pogodzić.

2. Faza oczekiwania na wyleczenie

• W fazie oczekiwania

na wyleczenie ma nadzieję na
powrót sytuacji poprzedniej bez
własnego udziału. Kiedy okazuje się,
że całkowite wyleczenie jest
niemożliwe i rozwija się świadomość
kalectwa, wtedy pojawia się rozpacz,
ogromny żal po stracie, czemu
towarzyszy dezintegracja
dotychczasowego systemu wartości,
często depresja.

3. Faza opłakiwania strat

• Opłakiwanie strat. Padają tu pytania o

sens życia i jego wartość, o sens
cierpienia, szuka się odpowiedzi na
natarczywe pytanie: „dlaczego to właśnie
mnie spotkało?" Pojawiają się reakcje
agresji, myśli samobójcze, bierność,
apatia, uzależnienie się od innych. W
związku ze stratą osoba ta może nabierać
przekonania, że jest już nic niewarta,
traci wiarę w siebie i swoje możliwości.

4. Faza zachowań

obronnych

• Mogą one być dwojakiego rodzaju:

a) neurotyczne - gdy dominuje mechanizm zaprzeczania, ucieczki przed
rzeczywistością w przeszłość lub w marzenia czy też racjonalizacji oraz
projekcji negatywnych uczuć, wówczas następuje stopniowy regres,
cofnięcie się do wcześniejszego stadium rozwojowego. W procesie tym
następuje utrwalanie się neurotycznych form przystosowania. Natomiast
gdy osoba niepełnosprawna zaczyna walczyć z niepełnosprawnością i
chce robić wszystko, co może poprawić jej sytuację zdrowotną, wówczas
przejawia ona pozytywne zachowania obronne.
b) pozytywne. Zdaniem Piotra Olesia, w zachowaniu tej osoby pojawia
się: aktywna eksploracja sytuacji problemowej; swobodna ekspresja
negatywnych uczuć; poszukiwanie pomocy innych ludzi w zmaganiu się z
problemami; dzielenie problemów na części, z którymi można się zmagać
oddzielnie i zajmowanie się nimi kolejno; świadomość stanu znużenia i
potrzeby odpoczynku - pomimo dezorganizacji - oraz zdolność do
utrzymania kontroli i integracji nad wieloma dziedzinami codziennej
aktywności (rytm dobowy, posiłki, higiena itd.);

5. Faza końcowego przystosowania

•

Końcowe przystosowanie. Następują próby
panowania nad pewnym zakresem spraw i
kontrola uczuć, pragnienie rezygnacji z tego, co
niemożliwe, oraz zaakceptowanie tego, co
nieuniknione, jednocześnie giętkość wobec
nowych problemów, motywacja dokonywania
zmian; zachowanie podstawowego zaufania do
siebie i do innych oraz odnalezienie nadziei, że
kryzys ten można przetrwać pomimo cierpień i
frustracji, co znajduje swój wyraz w poszukiwaniu
rozwiązań i rekonstrukcji systemu wartości.

• W przystosowaniu się osób doświadczających do urazów

fizycznych należy wyróżnić dwa zasadnicze okresy:

1. faza ostra - obejmuje okres bezpośrednio od doznania urazu, leczenie i

rehabilitację leczniczą. Faza przystosowania następuje wtedy, gdy
niepełnosprawny pragnie nauczyć się funkcjonować jako osoba z
niepełnosprawnością. Dopiero wtedy, po rozstrzygnięciu podstawowych
kwestii dotyczących własnego miejsca i roli w przyszłości, możliwe staje
się przyjęcie i zaakceptowanie siebie wraz ze swoją niepełnosprawnością.
Dla osiągnięcia właściwego przystosowania istotne jest to, jak
człowiek, który utracił sprawność fizyczną, ustosunkuje się do tej straty,
do wartości, jakie utracił, jak w tej nowej sytuacji będzie działał jak będzie
postrzegał tę sytuację, a w niej siebie, jakie miejsce w systemie wartości
zajmowała wartość, którą utracił, osiągnięcie jakich celów i zaspokojenie
jakich potrzeb zostało zablokowane.
Do osiągnięcia takiego poziomu przystosowania osoby konieczna jest
współpraca wielu osób: lekarzy, pielęgniarek, psychologów,
rehabilitantów, personelu pomocniczego, rodziny, przyjaciół osób bliskich,
a także grupy odniesienia, jakimi są osoby w podobnej sytuacji, które
potrafią udzielać pozytywnego wsparcia. Bardzo ważna jest także
atmosfera panująca na oddziale szpitalnym, w salach zabiegowych i
pomieszczeniach rehabilitacyjnych. Niemniej jednak wszystko to nie jest
w stanie, pozbawić niepełnosprawnych wszystkich przeżywanych
problemów. Zawsze bowiem pozostanie świadomość trwałego stanu
niepełnej sprawności fizycznej.

2.

Faza przewlekła, w której znaczącą rolę pełnią mechanizmy przystosowania się do
nowej sytuacji. Gdy występuje trwały stan niepełnosprawności fizycznej, który w
znacznym stopniu utrudnia poruszanie się i przemieszczanie, nawet po uzyskaniu
zadowalającego poziomu przystosowania, niewątpliwie wnosi w życie osoby
niepełnosprawnej sytuację deprywacji, która pozbawia go możliwości zaspokojenia wielu
jego potrzeb, niekiedy podstawowych, oraz powoduje rozmaite utrudnienia na drodze ich
realizacji. Wszystkie utrudnienia sprzyjają wyalienowaniu osoby niepełnosprawnej z życia
społecznego. W takiej sytuacji przyjaźnie i kontakty koleżeńskie stają się coraz rzadsze i
stanowczo zawężają się z powodu wyalienowania z dawnego środowiska szkolnego lub
miejsca pracy.
Po utraconych przyjaźniach i znajomościach pozostaje ból i poczucie opuszczenia, w
skrajnych przypadkach - poczucie zdrady. Z czasem nawiązuje się nowe kontakty
powstają nowe znajomości już z kręgu osób podobnie cierpiących, poznanych w czasie
pobytu w szpitalu, grupach terapeutycznych, ośrodkach lub obozach rehabilitacyjnych.
Trwała dysfunkcjonalność organizmu w następstwie urazu fizycznego może być
traktowana jako predyspozycja wywołująca powstanie sytuacji problemowej. Jej
charakterystyczną cechą jest zachwianie równowagi między warunkami zewnętrznymi, w
których żyje osoba niepełnosprawna, a jej możliwościami. Wymagania społeczne
wyznaczają pułap trudny (lub uniemożliwiający) do osiągnięcia przez osoby
niepełnosprawne.
Radykalne zmiany, jakie wnosi - zwłaszcza nagłe - doznanie niepełnosprawności w życie
pełnosprawnego dotychczas człowieka, mogą spowodować dezintegrację jego
osobowości, utratę sensu życia i zamienić je w koszmar, sprzyjając tym samym
rozwijaniu się negatywnych form przystosowania. Jednak sytuacje trudne przeważnie
przebudowują twórczo osobowość i w związku z tym należy je uznać za ważny czynnik
kształtujący jej rozwój. Osiągnięcie pozytywnego rozwiązania zależy od sposobu
zachowania się osoby w sytuacji kryzysowej, od tego, czy jest ona aktywna i próbuje
poszukiwać wyjścia, czy zdaje sobie sprawę z konieczności wypracowania nowych,
akceptowanych w jej środowisku form przystosowania, czy wierzy we własne siły i potrafi
skutecznie radzić sobie problemami, a także od tego, czy jest gotowa przyjąć pomoc
innych.

Podstawowe reakcje na

niepełnosprawność

Podstawo

we

reakcje

Podstawo

we

reakcje

Frustracj

a

Frustracj

a

Alienac

ja

Alienac

ja

Smute

k

Smute

k

Rozpac

z

Rozpac

z

Złość

Złość

Przygnębie

nie

Przygnębie

nie

Frustracja

• Stan przykrego napięcia

emocjonalnego wywołany
niemożnością zaspokojenia jakiejś
potrzeby lub osiągnięcia jakiegoś celu.

• W przypadku osób niepełnosprawnych

stan ten pojawia się na skutek
obecnych ograniczeń w prawidłowy
funkcjonowaniu organizmu.

Doraźne i trwałe skutki frustracji

• Doraźne: myślenie "jestem gorszy", "chcą mi zrobić krzywdę",

uleganie frustracji lub próby walki z przeszkodą.

• Trwałe:

- przyzwyczajenie do jakiegoś mechanizmu obronnego (np.
chodzenia do wróżki),
- wyrobienie motywacji negatywnej (mówimy "nie poradzisz
sobie", ona próbuje, a jeśli jej się nie powiedzie,
usprawiedliwia się, że i tak wszyscy myśleli, że jej się nie uda)
- nieprzystosowanie społeczne: cenę ponosi jednostka (czuje
się zagrożona, nie lubi zmian, pochwała lub nagana odbierana
nieproporcjonalnie) lub otoczenie (nieprzestrzeganie norm
społeczne)
- blokada dążeń: deformacja rozwoju osobowości,
minimalizacja potrzeb, wycofanie.

Alienacja

• Wszystkie definicje z reguły zakładają, że poczucie alienacji jest

związane z emocjami negatywnymi, prowadzącymi nierzadko do
zaburzeń zachowania, a także do podejmowania przez jednostkę
destrukcyjnej strategii radzenia sobie z tym stanem
psychicznym. Dlatego oprócz prawidłowych sposobów radzenia
sobie z alienacją, np. w formie działalności twórczej, tworzenia
wspólnot o charakterze konstruktywnym, aktywności społecznej
lub zawodowej, mamy znacznie częściej do czynienia z
rozwiązaniami nieprawidłowymi, stanowiącymi psychologiczne i
psychopatologiczne konsekwencje poczucia alienacji. W wielu
badaniach stwierdzono, że poczucie alienacji koreluje z
dolegliwościami somatycznymi i psychicznymi: nerwicami,
depresją , samobójstwami, fobią społeczną, przestępczością ,
zaburzeniami osobowości , psychozami, a także w znacznym
stopniu z alkoholizmem.

Teoria alienacji według H. Seemena

• Poczucie bezsilności – oczekiwanie że jej własne zachowanie

jest w stanie doprowadzić do pojawienia się tych efektów do
których jednostka dąży.

• Poczucie bezsensu – nisko poziom oczekiwania, że można w

satysfakcjonujący sposób przewidzieć przyszłe efekty
własnego postępowania.

• Poczucie anomii – przekonanie o tym, że istniejące normy

przestały obowiązywać.

• Poczucie samowyobcowania – przekonanie jednostki, że

postępowanie zgodnie z przekonaniami jest dla niej szkodliwe,
nie pozwala na realizacje jej celów.

• Poczucie izolacji – przypisywanie niskiej nagradzającej

wartości celom i przekonaniom wysoko wartościowanym w
społeczenstwie.

Przyczyny powstawania alienacji

• 1.) Sytuację jednostki, jej pozycję społeczną, warunki

społeczno - ekonomiczne. 
2.) Cechy charakterystyczne podmiotu np. wiek, poglądy,
ideały, preferencje. 
3.) Różnego rodzaju sytuacje izolujące jednostkę od
uczestnictwa w życiu społecznym, grupach nieformalnych,
wspólnotach itp.

• Wyniki badań potwierdzają, że wysoki poziom alienacji

charakteryzuje osoby o niskim statusie ekonomicznym i
zawodowym, niewykształcone, o niskich dochodach oraz
pochodzące z dyskryminowanych grup społecznych.
Stwierdzono ponadto, że mieszkańcy miast, szczególnie
dużych, czują się bardziej wyalienowani niż mieszkańcy wsi.

Prezentację

przygotowały:

Gabriela Zapolska

i

Katarzyna

Żółkiewska