KOMUNIKAT

KOD. KANAŁ

2. KOD WERBALNY

Aleksy Awdiejew, Tryby komunikacyjne, w: W
zwierciadle języka i kultury (red. J.Adamowski,
S.Niebrzegowska), s. 240-247, Lublin
Aleksy Awdiejew, Grażyna Habrajska:
Wprowadzenie do gramatyki komunikacyjnej,
wyd. LEKSEM 2004 i 2006

Schemat komunikacji i funkcji mowy

opisany przez Romana Jakobsona

Schemat komunikacji

Schemat funkcji mowy

POZNAWCZA

EMOTYWNA

POETYCKA

FATYCZNA

KONATYWNA

METAJĘZYKOWA

NADAWCA

ODBIORCA

KONTAKT

KOD

KOMUNIKAT

KONTEKST

Powstawanie komunikatów.

Standardy semantyczne

Na poziomie użycia w konkretnym tekście,

jednostki językowe nie denotują wyłącznie

samych siebie, ale wskazują na pewne

typowe sytuacje (typowe stany rzeczy),

które w systemie językowym występują

jako standardy semantyczne.

W zależności od wartości informacyjnych

danej formy językowej (słowa lub

połączenia wyrazowego), wskazuje ona na

pojedyncze standardy, zbiór standardów

lub sekwencje standardów (scenariusze)

Powstawanie komunikatów.

Standardy semantyczne

Standard semantyczny ma postać struktury

predykatowo-argumentowej P(x,y, …),

w której członem konstytutywnym jest

predykat (nazywający czynności lub
stany),

otwierający miejsce dla argumentów (nazw

obiektów, przedmiotów, osób, zjawisk
itd.),

będących w relacji określonej przez ten

predykat

Wszystkie składniki układu predykatowo-

argumentowego są termami, czyli
jednostkami przedstawieniowymi danego
języka

Powstawanie komunikatów.

Standardy semantyczne

Każdy term, wchodzący w skład określonego

standardu semantycznego, denotuje ten
sam, wspólny standard semantyczny, będąc
jednocześnie jego składnikiem

P = LECZYĆ (x = LEKARZ, y = PACJENT)

Może też przywoływać zbiór standardów, który

tworzy jego obszar znaczeniowy.

Słowo LEKARZ, poza wyżej wymienionym

standardem, przywołuje także standardy:

WYPISYWAĆ [LEKARZ, RECEPTĘ]
PRACOWAĆ [LEKARZ, (w) SZPITALU] itd.

Powstawanie komunikatów.

Scenariusze

Niektóre słowa uruchamiają w naszej

wyobraźni uporządkowane sekwencje

standardów, tzw. scenariusze. Np.:

X wyszedł/wyjechał z Y:
WYJŚĆ/WYJECHAĆ [X, (z) Y]

wprowadza informację o ciągu zdarzeń:

(t

-2

) X był w Y

(t

-1

) X wyjechał (z) Y: WYJECHAĆ [X, (z) Y]

oraz o zaistniałym stanie:

(t

0

) X nie ma w Y

Standardy semantyczne

Przypomnijmy:
Standardy semantyczne, które są

sformalizowanymi obrazami
ideacyjnymi w języku reprezentują
układy predykatowo-argumentowe

Obraz ideacyjny RÓŻY

PACHNIEĆ [KWIATY: róże, fiołki, frezje itd.]

PACHNIEĆ [RÓŻA]:

MIEĆ KOLCE [RÓŻE, JEŻYNY, TARNINA; JEŻE itd.]

MIEĆ KOLCE [RÓŻA]:

KŁUĆ [KOLCE]

KŁUĆ [RÓŻA]:

HODOWAĆ [LUDZIE, ROŚLINY, ZWIERZĘTA itd.]

HODOWAĆ [KTOŚ, RÓŻE] itd.

Róże pachną

Róże mają kolce

Róże kłują

Ludzie hodują róże
itd.

Kreatywność językowa

Mając w dyspozycji standardowy

repertuar językowy, mówiący
korzysta z niego w sposób
twórczy, aby za jego pomocą
przekazać niestandardowe
treści.

Komponent twórczości językowej

można w sposób uproszczony
przedstawić jako komponent
detrywializacji

Detrywializacja

Detrywializacja to

podstawowy proces
gramatyczny na poziomie
języka, który polega na
przetwarzaniu konfiguracji
systemowych (standardów
semantycznych) w
konfiguracje niesystemowe
(komunikaty).

Sposoby detrywializacji

1. Detrywializacja przez

ukonkretnienie

2. Detrywializacja przez aktualizacje
3. Detrywializacja przez kontaminacje

standardów semantycznych

4. Detrywializacja przez zastosowanie

trybów komunikacyjnych

Detrywializacja przez

ukonkretnienie

Schemat standardu: HODOWAĆ [KTOŚ, COŚ]

Standard semantyczny: HODOWAĆ [KTOŚ:

człowiek, COŚ: (1) zwierzęta (konie, psy, koty
itd.), (2) rośliny: (2.1) kwiaty (róże, tulipany itd.),
(2.2) drzewa (jabłonie, śliwy itd.)]

Standard zdetrywializowany przez ukonkretnienie:

HODOWAĆ [KTOŚ: Zosia, COŚ: zwierzęta (konie,
psy, koty itd.), kwiaty (róże, tulipany itd.)]

Komunikat: Zosia hoduje róże
_____________________________________
MIEĆ KOLCE [RÓŻA]: Róże mają kolce

Dalsza specyfikacja:

Zosia hoduje róże bez kolców

Detrywializacja przez aktualizacje

Aktualizatory informują o miejscu,

czasie, trwaniu lub

powtarzalności zdarzeń

przedstawionych w centrum

predykatywnym komunikatu.

Należą do nich jednostki tekstowe:

umieszczające zdarzenie w przestrzeni

(LOC):

w domu, na ławce

itd.

określające czas (TEMP) zdarzenia:

wczoraj, w poniedziałek, dwa lata

temu, po obiedzie, wieczorem

itd.

informujące o powtarzalności (FREQ):

często, zazwyczaj

itd. oraz

informujące o ciągłości / trwaniu

(DUR):

przez cały czas, godzinami

itd.

Detrywializacja przez aktualizacje

Standard semantyczny: LATAĆ [PTAKI]: Ptaki latają ‘cechą

ptaków jest to, że latają’

detrywializacja: Ptaki latają nad

jeziorem ‘widzę TU i TERAZ ptaki,
które latają nad jeziorem’

Ptaki wielokrotnie przelatywały nad

jeziorem

ACT-LOC

:

GDZIE:

{LATAĆ [PTAKI]}

nad
jeziorem

ACT-
FREQ

:

{PRZELATYWAĆ [PTAKI]}

wielokrotnie

Wczoraj ptaki latały nad jeziorem

ACT-LOC

:

GDZIE:

ACT-TEMP

:

KIEDY:

wczoraj,

nad
jeziorem

{LATAĆ [PTAKI]}

AKTUALIZATORY

ACT-TEMP

: KIEDY:

PO OBIEDZIE

{GRAĆ [KTOŚ:

DZIECI, W COŚ: BEREK]}

Po obiedzie dzieci grały w berka

ACT-TEMP

: KIEDY:

ROK TEMU

{GRAĆ [KTOŚ: AKTOR,

W CZYMŚ: FILM]}

Rok temu Piotr grał w filmie

ACT-FREQ

: JAK CZĘSTO:

WIECZORAMI

{GRAĆ

[KTOŚ: MUZYK, NA CZYMŚ: FORTEPIAN]}

Wieczorami Igor gra na fortepianie

ACT-DUR

: JAK DŁUGO:

GODZINAMI

{GRAĆ [KTOŚ:

SPORTOWIEC, W COŚ: TENIS]}

Kasia godzinami grała w tenisa

ACT-LOC

: GDZIE:

W KRAKOWIE

{KUPIĆ [KTOŚ,

COŚ]}

Ania kupiła w Krakowie podręcznik do gramatyki

Detrywializacja przez kontaminacje

standardów semantycznych

Jednym z możliwych sposobów

detrywializacji jest twórcza
kontaminacja standardów, czyli
nałożenie na siebie sensów
standardowych w celu uzyskania
nowych, niespodziewanych efektów
komunikacyjnych

Detrywializacja przez kontaminacje

standardów semantycznych

Ponieważ każdy z zastosowanych w

komunikacie termów wskazuje na
swój własny standard semantyczny,
niezwykła substytucja argumentów
lub predykatów, jaka może
występować w tekście, powoduje
odniesienie do dwóch lub więcej
obrazów ideacyjnych, których
współwystępowanie w naszej
świadomości tworzy złożoną
konfigurację wyobrażeniową

Detrywializacja przez kontaminacje

standardów semantycznych

Mając na przykład komunikat typu:

Kowalski w pracy rozwiązuje krzyżówki

zauważamy nienormatywne

współwystępowanie dwóch
niespójnych ze sobą układów
predykatywnych:

BYĆ W PRACY [KOWALSKI]
ROZWIĄZYWAĆ KRZYŻÓWKI

[KOWALSKI]

istniejących w tym samym czasie

(TERAZ) i miejscu (TU)

Detrywializacja przez kontaminacje

standardów semantycznych

Ich niespójność podkreśla

standardowe odniesienie
interpretacyjne typu:

BYĆ W PRACY [KTOŚ]  PRACOWAĆ

[KTOŚ]

oraz
ROZWIĄZYWAĆ KRZYŻÓWKI [KTOŚ] 

ODPOCZYWAĆ [KTOŚ]

Niespójność ta stwarza sens na

poziomie interakcyjnym, który
można określić jako wyrzut w
stosunku do Kowalskiego, który
narusza istniejąca normę
zachowania się w pracy.

Detrywializacja przez kontaminacje

standardów semantycznych

Specyficznym przykładem nakładania

się na siebie obrazów ideacyjnych
jest zastosowanie tzw. trybów
komunikacyjnych

Tryb komunikacyjny to taki sposób

przedstawiania informacji, kiedy
współwystępowanie dwóch lub
więcej różnych obrazów ideacyjnych
odnosi się do tego samego
fragmentu rzeczywistości.

Detrywializacja przez kontaminacje

standardów semantycznych

Normalnym sposobem przedstawiania

rzeczywistości jest wybór jednostkowego
odniesienia dla obrazowania świata.

Człowiek obrazujący rzeczywistość ma

możliwość wyboru różnych sposobów jej
przedstawienia.

Możliwość taką stwarza wariantywność

realizacji językowej.

Mechanizm ten zakłada wybór standardów

semantycznych najbardziej adekwatnych do
opisu tego wyjściowego, niepowtarzalnego
fragmentu rzeczywistości, który mówiący
zdecydował się przedstawić

Detrywializacja przez kontaminacje

standardów semantycznych

Takie komunikacyjnie pokrewne wypowiedzenia jak:

Kupiłem samochód
Nabyłem samochód
Wreszcie mam samochód
Sprzedano mi samochód
Jestem już właścicielem samochodu itd.

zrealizowane w oparciu o adekwatne (odpowiadające

fizycznemu istnieniu przedstawionej sytuacji),
wybrane standardy semantyczne, zaktualizowane
dla zobrazowania danego, zaistniałego w
rzeczywistości zdarzenia.

Odbiorca interpretując tego typu komunikaty odnosi

je do pojedynczych obrazów ideacyjnych, w sposób
bezpośredni przedstawiających dany fragment
rzeczywistości.

Detrywializacja przez stosowanie trybów

komunikacyjnych

Zastosowanie trybów komunikacyjnych wprowadza

nową jakość przedstawiania świata.

Na przykład zastosowanie metafory powoduje

sytuację, kiedy odbiorca zamiast jednostkowego
odniesienia obrazu ideacyjnego do określonego
fragmentu rzeczywistości uzyskuje dwa
niezależne od siebie obrazy ideacyjne, z których
jeden wiąże się z tym fragmentem w sposób
bezpośredni, natomiast drugi nie jest z nim
ontologicznie powiązany i pozostaje w sferze
wyobrażenia.

Detrywializacja przez stosowanie trybów

komunikacyjnych

Na przykład w wypowiedzeniu:

Rzucił się na niego jak lew

obserwujemy obecność zaktualizowanego standardu:
RZUCIĆ SIĘ [KTOŚ, NA KOGOŚ]
związanego w sposób bezpośredni z przedstawioną

sytuacją.

Efekt metaforyczny powoduje tutaj podwójna

substytucja pierwszego argumentu w tym układzie
predykatowo-argumentowym.

W miejscu pierwszego argumentu występuje

rzeczywisty sprawca danego zdarzenia oraz jego
ekwiwalent wyobrażeniowy

lew

, przywołujący

związany z tym termem zbiór stereotypów,
wartościujących całe zdarzenie, przypisując mu
atrybuty typowe dla zachowania się lwa
(

agresywność, siła, drapieżność, szybkość

itd.)

Detrywializacja przez stosowanie trybów

komunikacyjnych

Staje się to możliwe w wyniku nakładania się na siebie

(kontaminacji) obrazu ideacyjnego, wskazującego na
rzeczywistość oraz obrazu wyobrażeniowego, nie
mającego bezpośredniego związku z rzeczywistością,
lecz funkcjonalnie powiązanego z tym pierwszym
obrazem przez pokrewieństwo schematów
gramatycznych:

RZUCIĆ SIĘ [KTOŚ, NA KOGOŚ]

Ktoś rzucił się na kogoś

RZUCIĆ SIĘ [LEW, NA KOGOŚ]

Lew rzucił się na kogoś

Metafora jest więc podwójnym widzeniem

rzeczywistości przez jej bezpośredni opis oraz przez
przywoływanie obrazów wyobrażeniowych, mających
funkcjonalne powiązanie z tym opisem

Detrywializacja przez stosowanie trybów

komunikacyjnych

Ze względu na przejrzystość odniesienia za

strukturę izomorficzną metafory uznajemy
formalne porównanie wprowadzane przez
operatory: jak, tak jak, podobnie jak, niby itd.

Inne nieizomorficzne realizacje metafory nie

zmieniają jej wewnętrznej struktury
komunikacycjnej, por.:

wilczy apetyt

(epitet)  jeść jak wilk

polować na kogoś

(zwrot metaforyczny) 

traktować kogoś jak zwierzę (

Janek poluje na

dyrektora

)

smutek nieba

(metafora właściwa)  niebo się

smuci jak człowiek itd.

Detrywializacja przez stosowanie trybów

komunikacyjnych

Przywołanie metaforyczne może iść w różnych

kierunkach, np.

• personifikacji (porównanie do człowieka), np.:

uśmiech wiosny, gadatliwy ptak, powitał nas stary dom

itd.

• animizacji (porównanie do zwierzęcia), np.:

pazur czasu, pierzaste chmury, trzyma go na łańcuchu

itd.

• wegetabilizacji (porównanie do rośliny), np.:

owoce pracy, zielony inżynier, dziewczyna kwitnie itd.

• reifikacji (porównanie do rzeczy lub właściwości

fizykalnych obiektów), np.:

droga życia, gorące powitanie, dyrektor utkwił w

windzie itd.

• abstraktywizacja (porównanie do form

abstrakcyjnych), np.:

l

inia horyzontu, okrągłe oczy, życie dzieli się na kilka

etapów itd.

Treść ideacyjna występuje

formalnie jako część
komunikatu w postaci
wypowiedzenia ideacyjnego,

które odpowiada tradycyjnie

treści propozycjonalnej
wyrażonej w zdaniu, będącej
jednostką analizy treści
przedstawieniowej.