Pedagogika egzystencjalno

- dialogiczna

Maria Kowalska, Judyta Kuglasz

Pojęcia

•

Egzystencjalizm [łac. existentia ‘istnienie’],
zapoczątkowany w XIX w. przez S. Kierkegaarda
współczesny kierunek filozoficzny i literacki, wg którego
przedmiotem filozofii jest indywidualna egzystencja
jednostki ludzkiej, jej wolność i odpowiedzialność,
nadzieja i rozpacz oraz rozumienie własnego istnienia.

•

Egzystencja [łac. existere < ex ‘na zewnątrz’
i sistere ‘stać, znajdować się’], termin używany do
czasów współczesnych jako synonim słowa istnienie; w
egzystencjalizmie XX w. (począwszy od S. Kierkegaarda)
oznacza swoisty sposób istnienia właściwy jedynie
człowiekowi, czyli istnienie przeżywane, rozumiane i
projektowane.

http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3896793/egzystencjalizm.html
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3896791/egzystencja.html

•

Agnostycyzm to pogląd, według którego nigdy
nikomu nie uda się dowieść istnienia Boga, ale
nie ma też możliwości dowiedzenia, że Boga nie
ma. 

•

Ateizm - to światopogląd przeciwny teizmowi,
odrzucający wiarę w istnienie bogów. Do
ateistów zalicza się zarówno ludzi odrzucających
wiarę w bogów jak i zaprzeczających ich
istnieniu. 

•

Transcendencja [łac.], istnienie na zewnątrz,
poza granicami czegoś.

http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3988698/transcendencja.html
http://www.pedagogika1.fora.pl/wprowadzenie-do-pedagogiki-

cwiczenia,9/pedagogika-egzystencjalna,7.html

Geneza egzystencjalizmu

Mówi się, iż egzystencjalizm stanowi kontynuację
dawnej tradycji filozoficznej – przedstawiciele szkoły
jońskiej (IV-VI w. p.n.e., m.in.. Tales, Anaksymander,
którzy szukali odpowiedzi na pytanie o początek i
naturę świata oraz najogólniejszych zasad nim
rządzących) oraz Sokrates, który zajmował się
ludzkim życiem, losem i zasadami moralnymi. Nagły
rozkwit egzystencjalizmu wywołany jednak został
przyczynami epoki XX wieku – natury politycznej,
społecznej i kulturalnej (np. wojny światowe)

J. Tarnowski, Pedagogika egzystencjalna, w: Pedagogika. Podręcznik akademicki,
red. Z. Kwieciński, B. Śliwerski, Warszawa 2003, t. 1, str. 248-249

Tendencje przeciwstawne w

egzystencjalizmie

Egzystencjalizm

Koncepcje

Teistyczne

Jaspers

– brak

wyznani

a

Marcel -

katolicyz

m

Buber –

religia

mojżeszo

wa

Koncepcje

Ateistyczne

Camus –

ateizm

życiowy

Heidegg

er -

agnostyz

ym

Sartre –

ateizm

intelektual

ny

Tamże, s. 249-250

Tendencje agnostyczno-

teistyczne

1) Martin Heidegger (1889-1976)

•

Koncepcja człowieka – trzy momenty istnienia
ludzkiego:
- absurdalne wynurzenie się człowieka z nicości i
rzucenie się w świat
- wyrwanie się ku przyszłości, nadające sens
światu, jednak dzięki projekcji dokonanej przez
człowieka
- który sam pozbawiony jest sensu, ponieważ
otacza go nicość, upadek, czyli ugrzęźnięcie w
powszedniości, bezosobowość

Tamże, 250-251

•

Człowiek wobec świata – świat i istnienie
człowieka jest jednością, społeczeństwo zagraża
autentyczności jednostki, narzucając jej
konwencjonalne formy postępowania wyrażane
przez „się”. Trzy rodzaje niebezpieczeństwa ze
strony społeczeństwa:
- gadatliwość – kiedy mówi się nie dbając o
pierwotny i właściwy sens słów
- ciekawość – gdy nie chodzi o dogłębne poznanie
a zaspokojenie podniet, o sensacyjne wiadomości
- dwuznaczność – brak prawdy i szczerości przy
zachowaniu pozorów.

Tamże, 250-251

Jedynym wyjściem przed zagubieniem w
pospolitości jest sumienie, wyrastające z istoty
człowieka i mające na celu jego dobro.
Najbardziej pierwotnym stosunkiem człowieka do
świata jest trwoga.

•

Człowiek wobec Boga – jego postawę najwłaściwiej
można określić agnostycyzmem otwartym
(Agnostycyzm – pogląd filozoficzny, według którego
obecnie niemożliwe jest
całkowite poznanie rzeczywistości. Czasami
agnostycyzm oznacza tylko niemożliwość
dowiedzenia się, czy Bóg lub bogowie istnieją, czy
też nie)

Tamże, 250-251

2) Jean Paul Sartre (1905-1980)

•

Koncepcja człowieka i problem Boga – założenie że
Bóg istnieje oznacza iż człowiek nie jest istotą wolną –
w umyśle Boga powstałaby jakaś idea, esencja
człowieka określona z góry, co oznacza wykluczenie
wolności. Egzystencjalizm polega na założeniu iż
egzystencja poprzedza esencję, co pozwala na
posiadanie wolności absolutnej przez człowieka.

•

Człowiek wobec świata – najbardziej pierwotnym
stosunkiem człowieka do świata jest obrzydzenie –
wszystko jest mdłe lub złowrogie; przyroda stanowi dla
nas zagrożenie. Ludzie odzierają się wzajemnie ze
swojej wolności i istoty, a miłość jest niczym innym jak
uprzedmiotowieniem, zniewoleniem.

Tamże, 251

3) Albert Camus (1913-1960)

•

Koncepcja człowieka i jego stosunek do świata –
dwie kategorie człowieka – buntu i absurdu.
Absurd w życiu codziennym uchodzi uwadze
człowieka przez codzienny automatyzm, czasem
zaś w wyniku nagłego olśnienia człowiek
uświadamia sobie absurdalność świata. Następuje
uświadomienie obcości świata, osób bliskich a
nawet siebie samego. W konsekwencji występuje
niemożność podporządkowania się światu i
wszelkim normom i zasadom.

•

Stosunek wobec Boga – ateizm życiowy, mniej
istotny jest problem wolności człowieka w związku
z istnieniem Boga jak problem istnienia zła.

Tamże, 252

Koncepcje teistyczne

1) Karl Jaspers (1883-1969)

•

Koncepcja człowieka i stosunek wobec świata – ogranicza się
do badania ludzkiej egzystencji, filozofia byt powinna
naświetlać i urzeczywistniać, gdyż egzystencja człowieka nie
jest czymś gotowym i zakończonym, filozofia ma pomóc jej się
rozwijać. Nie wszystko da się rozumowo uzasadnić, potrzebna
jest doza pewnego ryzyka. Światopogląd opiera się na wierze,
która zawsze ma w sobie domieszkę niewiary. Egzystencja
ludzka jest czymś nieuchwytnym, manifestuje się w sytuacjach
granicznych (śmierć, cierpienie, walka, wina), lub przejawia
się w poczuciu winy, decyzją, lękiem. „Głębsze ja” przede
wszystkim odkrywa się poprzez komunikację międzyludzką.

Tamże, 252-253

•

Człowiek wobec Boga – człowiek jest rozdarty
pomiędzy światem rzeczy a transcendencją,
która jest bytem prawdziwym i jedynym. „Ja”
rozwija się w czasie, ale tkwi w wieczności – jej
ułamkiem jest nasze konkretne „teraz”. Śmierć
jest dopełnieniem życia, którego konsekwencją
jest życie wieczne. Transcendencja nie jest
nicością, ma charakter pozytywny – nie można
jej poznać, zbliżamy się do niej jedynie poprzez
sztukę i kulturę. Przeraża człowieka, lecz i
wzbudza jego fascynację, daje nadzieję na życie
wieczne.

Tamże, 252-253

Martin Buber

Martin Buber

1878  - 1965

 Austriacki filozof i religioznawca
pochodzenia żydowskiego,
poliglota, badacz tradycji
żydowskiej judaizmu i chasydyzmu;
twórca filozofii dialogu.
Jedna z jego tez brzmi następująco:
. Podstawową sytuacją
egzystencjalną jest bycie w relacji.
Wszelkie prawdziwe życie jest
spotkaniem, nasze "ja" jest zawsze
zwrócone ku czemuś

.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Martin_Buber

2) Martin Buber (1878-1965)

•

Koncepcja człowieka – Istota ludzka jest bytem ściśle
związanym ze społeczeństwem, człowieczeństwo
przejawia się w kontakcie z drugim człowiekiem.
Indywidualność stanowi duchową formę rozdzielania (to
co nas odróżnia od innych), osobowość zaś jest tym, co
pozwala nam wchodzić w relacje z innymi. W spotkaniu
Ja-Ty angażuje się zarówno osoba jak i indywidualność.

•

Człowiek wobec świata – Pojęcie „To” należy do świata
rzeczy, zaś „Ty” ma już ludzki charakter. Prawdziwe
życie zaczyna się od relacji, czyli poznania „Ty”, które
pozwala nam uświadomić sobie własne „Ja”. Zasadniczą
podstawą człowieka jest dialog - relacja międzyludzka,
czyli spotkanie się na płaszczyznach Ja – Ty.

Tamże, 253-254

•

Człowiek wobec Boga – religijność jest
bardzo ważna w życiu człowieka, istotne
jest nawiązanie bliskiej, osobowej relacji z
Bogiem, nie zaś praktykowanie samych
zasad religijnych. Spotkanie z Bogiem ma
być relacją doskonałą, nie może wykluczać
świata, tylko do niego nawiązywać.

Tamże, 254

2 typy relacji 1/4

Człowiek nawiązuje relacje z drugą osobą

na dwa sposoby:

JA – TY

JA – ONO

M. Buber, Ja i Ty. Wybór pism filozoficznych, Warszawa 1992, s. 41

2/4

Relacja JA – TY

Ustanawia nam prawdziwy świat relacji

Stanowi o istocie człowieczeństwa

Człowiek traktuje drugą osobę podmiotowo,

osobowo jako TY, uznając w nim jego własne,
niepowtarzalne JA. Podstawową kategorią
relacji jest DIALOG i SPOTKANIE, podczas
którego podmioty otwierają się na siebie jak i
również są dla siebie nawzajem.

Bogusław Milerski, Pedagogika egzystencjalna i dialogiczna

3/4

Relacja JA- TY jest bezpośrednia. Pomiędzy podmiotami nie ma

żadnej pojęciowości, nie ma celu, nie ma pożądania,

przewidywania, wszystkiego tego co by zakłócało prawdziwemu

spotkaniu. Człowiek staje się ,,Ja” dzięki relacji, kontaktu z ,,Ty”,

który go urzeczywistnia.

M. Buber, Ja i Ty. Wybór pism filozoficznych, Warszawa 1992,

str. 45 i 56

4/4

Relacja JA- ONO

Relacja, w której nie ma podmiotowego

podejścia, ,,ono” traktuje się

przedmiotowo, technicznie, próbując nad

nim zdobyć dominację, zawładnąć nim

fizycznie bądź poznawczo.

Bogusław Milerski, Pedagogiki egzystencjalna i dialogiczna

3) Gabriel Marcel (1889-1973)

•Koncepcja człowieka – ból i
cierpienie wynikają z chęci
posiadania materialnego na
niekorzyść istnienia. Posiadanie
ogranicza nas, rodzi jałowość i
pustkę. Należy dokonać czegoś
odwrotnego – przejścia od
posiadania do istnienia, dzięki
twórczości i miłości. Być dla
człowieka to istnieć jako podmiot,
niematerialny i wolny.

J. Tarnowski, Pedagogika egzystencjalna, w: Pedagogika. Podręcznik
akademicki, red. Z. Kwieciński, B. Śliwerski, Warszawa 2003, t. 1, str. 255

•

Człowiek wobec świata – Istotą człowieka jest to, iż
został usytuowany we własnym ciele, ciało nie jest
przedmiotem, pozwala nam na istnienie i kontakt z
innym człowiekiem oraz światem. Ciało jest
nierozerwalne z istotą człowieka – bez ciała człowiek
umiera i kończy swój żywot na świecie.

•

Człowiek wobec Boga – Nie ma prawdziwego
kontaktu człowiekiem, miłości, jak w Bogu i przez
Boga. Zasklepienie w sobie, izolacja, odsuwa od
Boga. Każdego człowieka powinno się traktować jak
Jezusa Chrystusa. Kto prawdziwie kocha ludzi,
wierzy i kocha Boga, bo on jest miłością i przeżywa z
nim łączność.

Tamże, 255

Podstawy pedagogiki

egzystencjalnej

Osobę w ujęciu egzystencjalnym cechują:

1)

Zaakcentowanie egzystencji w pełnej jej znajomości

2)

Jednostkowość – zwrócenie ku konkretnemu
człowiekowi

3)

Autentyczność

4)

„Tragiczny optymizm”

5)

Konkretne usytuowanie – każdy z nas ma swoją
niepowtarzalną sytuację życiową

6)

Zaangażowanie

7)

Wolność – jest to cecha odróżniająca człowieka od
całego świata

8)

Dialogiczność

Tamże, 256-257

Wyliczone jednak cechy można sprowadzić do III podstawowych:
1. Dialog:

•

Metoda – sposób komunikacji dzięki któremu podmioty dążą do
wzajemnego poznania, zbliżenia i współdziałania. Tak
wyodrębniają się trzy sfery psychiki ludzkiej – emocjonalna,
poznawcza i działaniowa.

•

Proces – zachodzi wtedy, gdy chociaż jeden z elementów
zawartych w metodzie został uwzględniony.

•

Postawa – gotowość na zrozumienie, zbliżenie i współdziałanie
w stosunku do otoczenia.
Dialog przebiega w układzie symetrycznym – Ja-Ty, jesteśmy
równymi partnerami, na zasadzie podmiotowości lub w układzie
nie symetrycznym – np. nauczyciel stoi wyżej od ucznia, ze
względu na wiedzę i stan, jednak jest gotowy do służenia swoją
wiedzą, przyjmuje postawę dostosowaną do ucznia i wtedy
zajmuje niższą pozycję. Niemniej postawa niesymetryczna ze
względu na zmianę układu ról zachowuje równowagę, kontekst
jest więc zachowany.

Tamże, 258-259

2. Autentyczność - w negatywnym kontekście polega na

uwolnieniu się od alienacji, która zachodzi gdy wytwory
człowieka przejmują nad nim władzę, następuje tzw.
urzeczowienie człowieka, gdyż przestał on istnieć po
ludzku. Alienować mogą różne czynniki, przede
wszystkim opinia, której człowiek staje się
niewolnikiem, stąd konformizm, snobizm, moda, a także
codzienność życia czy wykonywana praca. Wg.
Grzegorzewskiego autentyzm oznacza coś pozytywnego,
bycie sobą, życie świadomie, nie uleganie
urzeczowieniu, aktywne życie. Egzystencja autentyczna
polega na byciu w zgodzie ze swoim wewnętrznym „Ja”.
W pedagogice autentyczność będzie miała za zadanie
poznanie indywidualnej egzystencji ucznia, a także
dotarcie do osoby ucznia, jego egzystencji.

Tamże, 259-260

3. Zaangażowanie – pochodzące z wolnego

wyboru zupełne oddanie się pewnej sprawie
lub osobie, w znaczeniu pedagogicznym
oznacza potrzebę udziału całej psychiki
wychowanka w procesie wychowania.
Zaangażowanie w procesie wychowania będzie
oznaczać potrzebę dotarcia do ucznia,
poznanie jego egzystencji, wszystkich
czynników i aktualnej sytuacji, oraz konfliktów
wewnętrznych, czyli zrozumienie to go
najgłębiej określa egzystencję wychowanka, a
także okazanie pomocy wychowankowi w
odkrywaniu właściwego mu zadania w jego
konkretnej, aktualnej sytuacji i
urzeczywistnienia go z całkowitym i pełnym
oddaniem.

Tamże, 259-260

Motywy egzystencjalizmu

Istnieją przynajmniej cztery motywy egzystencjalizmu:



Motyw humanizmu – człowiek jako motyw istnienia;



Motyw infinityzmu – człowiek skończony styka się w życiu z
nieskończonością;



Motyw tragizmu – istnienie człowieka jest wypełnione grozą i
troską;



Motyw pesymizmu – człowieka otacza nicość;

Wspólne motywy egzystencjalizmu:



poczucie wiecznej niedoskonałości natury ludzkiej



poczucie tragicznej samotności człowieka wobec Boga lub
ogromu czasu i przestrzeni



problematyka metafizyczna – dążenie do zbawienia lub
osiągnięcia całkowitej wolności poprzez spokój wewnętrzny.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Egzystencjalizm_(filozofia)

WYCHOWANIE W NURCIE
PEDAGOGIKI EGZYSTENCJALENEJ

Janusz Tarnowski

11 lipca 1919 - 23 października 2012 

polski duchowny rzymskokatolicki, prof.

zwyczajny doktor habilitowany, psycholog,

pedagog, prekursor pedagogiki chrześcijańskiej w

Polsce, publicysta,

wykładowca akademicki.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Janusz_Tarnowski

Czym jest wychowanie?

,,Wychowanie to całokształt sposobów i

procesów pomagających istocie ludzkiej

zwłaszcza przez interakcje urzeczywistniać

i rozwijać swoje człowieczeństwo”

J. Tarnowski, Jak wychowywać?, Warszawa 1993, s. s. 66.

Co jest celem wychowania?

Działalność pedagogiczna ma pomagać

człowiekowi w poszukiwaniu i odnalezieniu
,,najgłębszego ja”(stanowi ono dno duszy oraz
jest przeciwieństwem do ,,ja zewnętrznego”,
powierzchniowego) tak, aby stawało się ono
dominującym w naszym myśleniu, uczuciach,
czynach. To działanie ma zmierzać ku
,,uczłowieczaniu” istoty ludzkiej.

Tamże, s. 83 i 87.

Kto kogo wychowuje? 1/2

Wg Tarnowskiego zarówno rodzice i jak dzieci

są wychowawcami. Tarnowski nie pomniejsza
roli rodziców, gdyż jak twierdzi ,, Nie wolno
przekreślać autorytetu rodziców jako
przedstawicieli Boga, ale warunkiem
skutecznego wychowania nie jest tylko
wykonywanie funkcji matki i ojca, ale bycie
nimi w pełnym tego słowa znaczeniu”.

Tamże, s. 72

2/2

Tarnowski uważa, iż rodziców nie można

pozbawiać roli kierowniczej, gdyż dziecko
potrzebuje tego podświadomie do poczucia ładu,
bezpieczeństwa. Nie można natomiast
zapomnieć, że istnieje w każdym z nas głęboka
potrzeba: prawdziwego, personalnego kontaktu z
drugim człowiekiem. Wychowawca, rodzic musi
więc otworzyć się na wartości dziecka, gdyż
dzięki niemu może bogacić się duchowo, rozwijać
swoje człowieczeństwo poprzez dialog. W taki
znaczeniu również dziecko wychowuje.

Tamże, s. 72

Proces wychowania

Proces wychowania można zatem

przedstawić za pomocą schematu:

AD

S

Z

A więc:

Dialog

uwarunkowany autentycznością

(AD) prowadzi do

spotkania

z Bogiem i

ludźmi (S),

czego wynikiem jest

zaangażowanie

(Z).

Tamże, str. 91

DZIĘKUJEMY ZA UWAGĘ